Kerisitenitome mo e Fakafuaaga Tupa
HE VAHA he senetenari ke 19 aki, ne fefakalatahaaki e tau misionare Katolika mo e Porotesano ke he totokoaga ha lautolu ke he fakafuaaga tupa. Ka e pete ni ia, ne nakai fa pihia tumau ha lautolu a tutuaga. He tau senetenari fakamua atu, ne talia e lautolu mo e taute foki e fakafuaaga tupa pete ni kua kelea ue atu e matematekelea ne tupu mai he mena nei.
Ne kamata e tau misionare ke o atu ke he fahi he kautahi uta ti pihia foki ke he fahi lalo he kautahi a Aferika he magaaho ne kitia e puhala fakafuaaga he hala tahi ne o viko he Matahoe a Good Hope he senetenari ke 15 aki. Ka e pete ni ia, he mole atu e tau senetenari tolu, kua teitei e gahua misionare i Aferika ke oti. Ne gahoa e tau tagata liliuina Aferika i ai. Ko e taha kakano ma e kaumahala nei ko e putoiaaga a Kerisitenitome ke he fakafuaaga tupa. Ne fakamaama mai e P. Groves i loto he The Planting of Christianity in Africa:
“Ne taute fakalataha e tutuliaga gahuahua he fakafuaaga tupa mo e matafeua Kerisiano pauaki mo e nakai manamanatu ko e mena hepe. Moli, ne fai tupa foki e matafeua pauaki; ne ha ha he kaina akoako Iesuiti ne tu mamao i Loanda [ko Luanda he magaaho nei, ko e taone lahi a Anakola] e 12,000 tupa. He magaaho ne fakatu e fakafuaaga tupa he vahaloto a Anakola mo Pasili, ne nofo e epikopo a Loanda i luga he nofoa maka he tapa he uaafo, ne foaki age e fakamonuina epikopo ki luga he tau koloa fenoga, kua foaki atu ki a lautolu e moui fiafia he vaha i mua ka oti e afa he tau kamatamata he moui.”
Ne nakai malagaki mai ha leo he tau misionare Iesuiti ke “fetoko he nakai talia ke he fakatupaaga he tagata Uli,” he talahau fakatonu mai e C. R. Boxer, ne fatiaki mai i loto he tohi Africa From Early Times to 1800. I Luanda, fakamua to o hake e tau tupa ke he tau toga ka fakatoka atu ke he tau matakau fakalatahaaga Sepania mo Potukolu, he lafi atu a Boxer, “ne uta a lautolu ke he fale tapu tata . . . mo e papatiso fakamatakau teau i ai, he akoako he tapu ia.” He oti he ganagana aki e “vai tapu,” a lautolu ne tala age ke he tau tupa: “Kitiala kua fita a mutolu ma tau tagata na e ko e tau fanau he Atua; ko e o ne fai a mutolu ke he motu he tau Sepania to ako e mutolu e tau mena he Tua i ai. Kia nakai liu ke manamanatu ke he mena ne o mai ai a mutolu . . . O mo e loto mafola.”
E moli, nakai ko e tau misionare ha Kerisitenitome ni hokoia ne talia ke he fakafuaaga tupa. “Ato hoko ke he magahala fakahiku he senetenari ke hogofulu ma valu aki,” he fakamaama mai e Geoffrey Moorhouse i loto he tohi hana The Missionaries (Ko e tau Misionare), “ko e puhala manamanatu na ia he laulahi he lalolagi.” Ne totoku e Moorhouse e fakafifitakiaga he misionare Porotesano he senetenari ke 18 aki ko Thomas Thompson, ne tohia he tama lau pepa lotu ne fakamataulu (Ko e Fakafuaaga Tupa Uli a Aferika kua Fakakite kua Tatai mo e tau Mahani he tau Tagata mo e kua Fakalataha mo e tau Matafakatufono he Lotu Maama).
Ka e pete ni ia, he taute auloa a Kerisitenitome kua lago e matagahua he matematekelea kelea lahi ne taute ke he tau miliona he tau tupa Aferika. “Ko e tau tupa hokoia ne mamate ato fakatoka kehe mai i Aferika,” ne talahau he The Encyclopædia Britannica (Ko e Tohi Fakamaama Mena Britannica), “kua 121/2% ne galo he puhala ki Initisi Lalo; ki Samaika kua 41/2% ne mamate ka e nonofo agaia he tau ava po ke fakamua to fakafua mo e kua tolu foki e vala ke he magahala ne ‘taute e fakamahaniaga.’”
Kua nakai leva to taute he Atua ko Iehova e uiaga ke totogi ki a Kerisitenitome mo e falu vahega lotu fakavai ma e tau gahua kelea lahi oti kana he agahala fakamaligi toto he toka holo e lautolu mo e fakamonuina foki ki ai.—Fakakiteaga 18:8, 24.
[Fakatino he lau 6]
(Ma e puhala katoa ne tohi aki, kikite e tohi.)
Ko e fakatino fakakitekite ke he puhala ne tuku e tau tupa ki loto he toga uta tupa.
[Credit Line]
Schomburg Center for Research in Black Culture / The New York Public Library / Tau Fakaveaga he Astor, ko Lenox mo e Tilden