Kolo Toko he FATATOHI INITANETE
Kolo Toko
FATATOHI INITANETE
Faka-Niue
ā
  • ā ē ī ō ū
  • TOHI TAPU
  • TAU TOHI
  • TAU FELEVEIAAGA
  • w92 9/1 lau 3-6
  • Heleheleaga a Kerisitenitome i Aferika

Nakai fai vitiō ma e fifiliaga nei.

Fakamolemole, fai lekua ke moua e vitiō.

  • Heleheleaga a Kerisitenitome i Aferika
  • Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1992
  • Tau Vala Mataulu
  • Tau Tohi Pihia Foki
  • Gana e Tau Tega Feveheveheaki
  • Tau Kerisiano po ke Tau Fili Lanu Tagata Europa?
  • Ne Pule Tuga e Tau Patuiki i Aferika
  • Tau Tau he Lalolagi
  • Tau Taofiaga Fakatupuna a Aferika
  • Mataulu he Tau Fekafekau Gahua Mau e Gahua Fakamatala
    Tau Fakamoli a Iehova—Ne Kaufakalataha ke Taute e Finagalo he Atua ke he Lalolagi Katoa
  • Kerisitenitome mo e Fakafuaaga Tupa
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1992
Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1992
w92 9/1 lau 3-6

Heleheleaga a Kerisitenitome i Aferika

NE MANATU miti a Charles Lavigerie ke liliuina a Alageria ke eke mo “motu Kerisiano,” ti moli e mena ia​—ko e manatu miti ni. He vaha nei, kua 99 e pasene he tau tagata a Alageria ko e tau Musilimi, mo e kua lahi e fahi motu a Aferika Tokelau ne lolelole a Kerisitenitome. Ka e kua e tau maagamotu ne toe?

Ne talahau mai he Toketa ko J. H. Kane, “ko e faka-Kerisiano,” i loto he tohi A Concise History of the Christian World Mission (Ko e Fakamauaga Hakotika he Feua Pauaki he Lalolagi Kerisiano), “kua loga lahi e tau tagata ne fakaliliuina i Aferika Uli mai he Lalolagi ke Tolu aki he katoatoa ka lafilafi.” Ka e pete ni ia, ko e tau Kerisiano moli kia a lautolu nei ne fakaliliuina? “Taha e mena hagahaga kelea lahi mahaki i loto he tapu Aferika,” ne talahau mai he Toketa ko Kane, “ko e Kerisipouliuli.” Ti ko e hana talahauaga ko e “tapu Aferika” kua nakai tonu. Ha kua ha ha i ai moli e tau afe he tau tapu i Afe­rika, takitaha mo e hana ni a puhala tapuaki. Ko e ha?

Gana e Tau Tega Feveheveheaki

Ne gana fakamua foki e tau tega feveheveheaki ato fakatoka atu ki Aferika e tau misionare. Ne moua mai he London Missionary Society (Kaufakalatahaaga Misionare Lon­don) e tau tagata he tau lotu kehekehe, mo e kaka lahi e tau fakatutalaaki ke he tau fakaakoaga ne tupu he vahaloto he tau misionare he fenoga ke he ha lautolu a tau kotofaaga. Kua iloa moli to holo ki mua e kelea ka mole atu he nonofo hifo a lautolu he tau nonofoaga feua pauaki ha lautolu.

“Ko e tau misionare,” he tohi mai he Porofesa ko Robert Rotberg i loto he tohi hana ko e Christian Missionaries and the Creation of North­ern Rhodesia 1880-1924 (Tau Misionare Kerisiano mo e Tauteaga a Rotiesia 1880-1924), “ne kelea lahi e felatauaki mo e ke he tau takitaki ha lautolu foki ne ha ha he motu kehe ti kua fa mahani ke moumou e tau foliaga evagelia ha lautolu. . . . Kua tuga ko e lahi e tau magaaho ne fakamole he tau misionare mo e tau malolo ke fakamau hifo e tau latau ia ke tuga e tau kumikumiaga ha lautolu ke fakakatoatoa e fakaliliuina he tau tagata.”

He falu magaaho, ko e fua ne moua mai he taufetoko e tau misionare kua tutupu hake e tau feua pauaki ne fetokoaki. Ne fetoko lahi mahaki e tau feua faka-Katolika mo e Porotesano ma e tau tagata fakaliliuina. Ti eke tuai ni ke fakaataata mai e nakai fefakalatahaaki ia he vahaloto he ha lautolu a tau tagata ne fakaliliuina. Ti hoko ai ke he magaaho ne tiaki he tau miliona tagata a Aferika e tau tapu mo e fakatutu hake e tau tapu ha lautolu ni.

“Ko e tau Tapu Tutokotaha a Aferika,” ne tohia mai he Toketa ko Kane ko e misionare fakamau tala tuai, “kua ha ha i Aferika katoa . . . He lafi auloa kua fitu e afe he tau matakau kehekehe ne ha ha i ai he lulutuaga nei.” Nakai ni ko e fetokoaga he vahaloto he tau misionare ne nakai felauaki e tau taofiaga ti kua tupu ai e mena nei. I loto he tohi hana The Missionaries (Ko e Tau Misionare), ne fakamaama e Geoffrey Moorhouse ko e taha fakatupu ne fakalagalaga aki “e uli ke fehola ke fakatu lotu” he “vihiatia lahi ke he fakatokoluga ue atu he tea.”

Tau Kerisiano po ke Tau Fili Lanu Tagata Europa?

“Ko e tau misionare,” he talahau he Toketa ko Kane, “kua loto fakatokoluga ue atu.” Kua pehe mai a Adrian Hastings i loto he tohi hana ko e African Christianity (Faka-Kerisiano i Aferika), “ne tua” a lautolu “kua lata e lotu Kerisiano ke uta fakalataha mo e mahani fakamotu Europa mo e takitakiaga a Europa.”

Ko e tagata tane Falani ko Charles Lavigerie e taha takitaki misionare ne taofi e onoonoaga nei. Taha foki ko John Philip, ko e leveki he tau feua pauaki he London Missionary Society i Aferika toga. “Ko e tau misionare ha mautolu,” ne palau a ia he tau 1828, “kua . . . fakalaulahi atu e tau mena manako ha Peritania, malolo a Peritania, mo e pule atu motu a Peritania. Ko e ha mena ne kamata e misionare ke kumi ke he vahaloto he tau matakau tagata pouli, ne galo ha lautolu a ekefakakelea ke totoko ke he tanakiaga pule; ne fakatolomaki ha lautolu a falanakiaga ke he tanakiaga he pule he fakatu hake e tau manako teao; . . . taute koloa, fakafuaaga, mo e tau mena tutupu mafiti fakagahua fonua; mo e kua eke ai e tau tagata fakaliliuina moli oti ia lautolu . . . mo tau kautaha mo e tau kapitiga he tanakiaga he nonofoaga pule he fakatufono fou.”

Kua fakaofo kia he kitia he tau fakatufono Europa kua aoga lahi e tau misionare pihia ke eke mo tau hukui ke fakalaulahi e tanakiaga pule? Ne fiafia e tau misionare ke taute e fakakautuaga he tanakiaga he pule ki Aferika. Tuga ne tukuogo e lautolu he tau 1910 World Missionary Conference (1910 he Fonoaga he Lalolagi Misionare) i Edinburgh: “Kua eke ai . . . ke uka lahi tumau ke vevehe kehe e tau foliaga he tau misi­onare mai he foliaga he Fakatufono.”

Ne Pule Tuga e Tau Patuiki i Aferika

Ke omoi fakalahi e pule malolo ha lautolu, ne falanaki e falu misionare ke he malolo lahi he matakau kautau he tanakiaga pule. Ne moumou he tau toga he tau kautau o moana ne faka­kanava­akau pulufana ha Peritania e tau taone he fahi tahi he falu magaaho ha kua nakai talia he tau tagata he maaga e pule malolo he misionare. He tau 1898, ko Dennis Kemp, ko e misionare a Uese­lei ki Aferika Lalo, ne fakailoa hana “loto mauokafua katoa ko e fakaaoga he Atua e Matakau Kautau mo e Kautau o Moana a Peritania ke fakakatoatoa e finagalo Hana.”

He mole mai he fakatu hake a lautolu ni, ne fa uta he tau misionare e pule he tau iki he matakau tagata i ai. “Ko e tau misionare London,” he tohi he Porofesa ko Rotberg, “ne fa mahani ke fakaaoga e malolo pehi lahi ke fakatumau ha lautolu a tau fakatufono pule fakaatua. Ko e kanavaakau pauaki ne fa fakakite aki ko e nakai fiafia a lautolu ko e cikoti, ko e mena uipi ne taute mai he kili hipotomati kua tavaki. Ne nakai fakauaua ke fahi e tau Aferika ma e tau kakano teao.” “Taha e Aferika ne fakaliliuina,” kua mailoga e David Lamb i loto he tohi hana The Africans (Ko e Tau Aferika), “ne manatu e misionare Akilikana i Ukanata ne iloa ko Bwana Botri ne fa mahani tumau ke hifo mai he tulana hana he magaaho tapu ke fahi e tau Aferika ne o mai mule.”

Ne ofomate he kitia e tau gahua pihia, ko e misionare ko James Mackay, ne fakafano atu e tohi ke togitogi ke he tau takitaki he London Missionary Society. “Kua kehe he nakai onoono ki ai ko e tau tagata tane tea kua uta ki a lautolu e tala mitaki he fakaalofa he Atua,” ne hataki atu a ia, “ne talahaua a tautolu mo e matakutaku ki ai.”

Tau Tau he Lalolagi

“Ke he taha e senetenari mo e molea atu,” kua talahau mai he tohi The Missionaries (Ko e Tau Misionare) “ne tala age fakalahi mo e fakamalolo ke he tau [Aferika] ko e taulatau mo e tau mahani vale oti ko e tau mena nakai moua mai ha fua mitaki mo e ko e mahani kelea.” Ka e, he tau 1914, ne pa mai e Tauaga I he Lalolagi ke he vahaloto he tau motu ne ui ko e tau Kerisiano i Europa.

“Kua teitei e tau misionare he tau motu oti ke putoia i loto he Tauaga Lahi Mahaki,” he fakamaama mai e Moorhouse. Ke he ha lautolu a fakama, ne ole fakamakamaka e tau misionare ke he ha lautolu a tau Aferika fakaliliuina ke kaufakalataha. Ne takitaki foki he falu misi­onare e tau kautau Aferika ke he male tau. Ke he mena ne tupu mai he tau kua fakailoa fakamitaki mai he Porofesa ko Stephen Neill i loto he tohi hana History of Christian Missions (Fakamauaga Tuai he Tau Feua Pauaki Kerisiano): “Ko e tau motu Europa, mo e ha lautolu a tau gutu hoha lahi ne tukuogo ko e takitaki katoa e puhala faka-Kerisiano mo e maamaaga, kua feoho ke he pouli mo e nakai loto maama ke he tauaga he motu ko e mena ne toka hifo a lautolu ke he mativa mo e kelea e puhala tupe mo e kua tote lahi e mahani mitaki.” “Ko e Tauaga ke Ua aki he Lalolagi,” he matutaki atu a Neill, “ne fakaoti ni e mena ne toe hifo kua fita he taute he mena fakamua. Ti kua fakakite tuai e fakavaia he Fahi Lalo ko e mena fakama; ne fakatapakupaku ai ‘a Kerisitenitome’ ko e mena nakai lahi mai he tala tuai fakavai. Ti kua nakai maeke ai ke liu talahau ko e ‘Fahi Lalo Kerisiano.’”

Ti kua maama lahi mogoia, he mafiti lahi ke fakatu lotu kehe e tagata uli he magaaho ne mole mai e Tauaga I he Lalolagi. Ka e kua e tau Aferika ne tapiki mau ke he tau lotu a Kerisitenitome? Ne fakaako nakai mogoia e kupu moli he Tohi Tapu ki a lautolu?

Tau Taofiaga Fakatupuna a Aferika

Ne nakai talia he tau misionare Kerisitenitome e tau mahani fakalotu he tau Aferika, tuga e kumiaga ke he tau taulatua ke fakafiafia aki ha lautolu a tau tupuna ne mamate. He magaaho taha ia ne talahau fakalahi e tau misionare ne nakai maeke ke mamate e tau solu he tau tagata. Ne omoi foki e lautolu e fakalilifu ue atu ki a Maria mo e ke he “tau tagata tapu.” Ne pehi lahi he tau fakaakoaga nei e taofiaga he tau Aferika ko e momoui e tau tupuna mamate ha lautolu. He fakalilifu ue atu foki ke he tau mena talaga fakatai fakalotu, tuga e akau fakalava, ne age ai he tau misionare e tonuhia ke he tau Aferika ke fakaaoga e tau koloa fakamanaia fakataulatua, kakano ko e puhala ke puipui kehe e tau agaga kelea.

Ne fakamaama mai he Porofesa ko C. G. Baëta i loto he tohi hana Christianity in Tropical Africa (Faka-Kerisiano i Aferika Mafana): “Kua maeke e Aferika ke lologo fakalahi i loto he Tapu, ‘Nakai fai fakamaluaga kehe foki a au’, ka e he magaaho taha kua ha ha e taha koloa fakamanaia taulatua he tino hana, po ke maeke ke fano fakahako mai he Tapu ke he tagata uta kupu taulatua, mo e nakai manamanatu kua fakatikai tuai e ia e ha mahani mitaki.”​—Fakatatai Teutaronome 18:10-12 mo e 1 Ioane 5:21.

Tokologa e tau misionare ne tala age ke he tau Aferika kua fakakikiveka e tau tupuna pouliuli ha lautolu i loto he loloto afi a helo mo e to pihia foki e malaia ka tupu ki a lautolu kaeke kua nakai talia e lautolu e tau fakaakoaga misionare. Ka e fekeheaki e fakaakoaga ia he fakakikiveka tukulagi mo e tau kupu maaliali ne toka i loto he Tohi Tapu taha ne lali fakalahi e tau misionare ke fakaliliu ke he vagahau Aferika.​—Kenese 3:19; Ieremia 19:5; Roma 6:23.

Kua moli, kua talahau mai he Tohi Tapu kua mamate e tau solu he tau tagata agahala mo e “ka ko lautolu ne mamate nakai iloa e lautolu ha mena.” (Fakamatalaaga 9:5, 10; Esekielu 18:4) Ka ko e tau Aferika ne nakai moua e magaaho ke logona e kupu moli he Tohi Tapu, to moua e lautolu e amaamanakiaga ke fakalataha a lautolu ia lautolu ka “liu foki tutu mai a lautolu . . . ne tututonu katoa mo lautolu ne hepehepe.” (Gahua 24:15) To fakaako atu ki a lautolu ne liu tutu mai e puhala ne foaki mai he Atua ma e fakamouiaga. He magaaho ia, kaeke kua talia e lautolu mo e loto fakaaue he fakaalofa ke he Atua, to moua e lautolu e palepale he moui tukulagi ke he lalolagi parataiso.​—Salamo 37:29; Luka 23:43; Ioane 3:16.

Ka kua kehe he nakai fakaako e tau kupu moli homo ue atu nei he Tohi Tapu, ne fakahehe aki e Kerisitenitome e tau fakaako fakavai e tau Aferika mo e tau mena lotu fakatupua. Kua moli, ko e matagahua ne taute he tau misionare a Kerisitenitome ke he tanakiaga pule ki Aferika ne kautu kua nakai lalago mai ha mena i loto he Tohi Tapu ki ai. Ti kehe lahi, ne pehe mai a Iesu ko e Kautu hana “nakai ko e kautu he lalolagi” mo e tau tutaki moli hana kua pihia foki ko e “nakai ko e tau tagata he lalolagi.” (Ioane 15:19; 18:36) Ko e tau hukui a Iesu Keriso e tau Kerisiano fakamua, nakai he tau fakatufono he lalolagi.​—2 Korinito 5:20.

He pihia, ko e heleheleaga katoatoa a Kerisitenitome i Aferika ko e mena nakai fiafia ia, he ha ha i ai e tau fekehekeheaki fakaofomate, fakatuaha, mo e “Kerisipouliuli.” Ko e mahani vale ne fakamailoga aki e tau “Kerisiano” tokologa he tau maagamotu a Aferika kua nakai felauaki moli mo e tau fakaakoaga he “Iki he Mafola.” (Isaia 9:6) Ko e tau fua he gahua a Kerisitenitome i Aferika kua tu fakahako tonu ke fekehekeheaki mo e tau kupu a Iesu hagaao ke he tau tutaki moli hana. I loto he liogi ke he Matua hana i luga he lagi, ne ole a Iesu “kia fakakatoa a lautolu kia taha; kia iloa ai foki he lalolagi, ne fakafano mai e koe au.”​—Ioane 17:20, 23; 1 Korinito 1:10.

Kua kakano kia e mena nei kua kaumahala oti e tau gahua misionare i Aferika? Nakai pihia. To fakatutala ke he tau fua mitaki he gahua misionare he Kerisiano moli i Aferika mo e ke he lalolagi katoa e tau tala ne kamata mai he lau tohi 19.

[Fakatino he lau 4]

Ko e tau takitaki misionare he senetenari e kua mole, tuga a John Philip, ne tali tonu ko e mena taha mo e kua tatai e kaufakalatahaaga tagata maama a Europa mo e Faka-Kerisiano

[Credit Line]

Cape Archives M450

[Fakatino he lau 5]

Ne fakamalolo he tau misionare a Kerisitenitome e taofiaga fakatupuna he tau Aferika he folafola e tau fakaakoaga ne nakai toka i loto he Tohi Tapu, tuga e nakai maeke e solu ke mate

[Credit Line]

Foaki maiaga he Africana Museum, Johannesburg

    Tau Tohi Faka-Niue (1982-2025)
    Saini ki Fafo
    Saini ki Loto
    • Faka-Niue
    • Tufa
    • Tau Manako
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Tau Kupu Fakaaoga
    • Fakavēaga Fakatagata
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Saini ki Loto
    Tufa