Maeke Nakai he Tau Amulete Laki-Mitaki ke Puipui a Koe?
KUA uta fano he tagata tane Parasili e vala lupo kikila he kato tapulu. Ko e tupe laki he tagata taute feua sipote Amerika. Ko e satauro he Fifine Tapu ko Brigid ne tautau hake i luga he mohega he kaina he magafaoa Ailani. Kua miliona he tau tagata kua fakaaoga e tau mena pihia tuga e amulete laki-mitaki.a Kua tali tonu a lautolu ko e moua e tau amulete nei kua maeke ke puipui mai he tau mena hagahaga kelea mo e tamai ai ki a lautolu e laki mitaki.
Manamanatu la ki Parasili ke fakatai aki. Hagaao ke he mekasini Veja, kua tokologa e tau tagata Parasili ne uta e “tau vala maka mo e tau vala patuo uho ne kua fakalataha ki ai e malolo ke futiaki aki e laki mo e tau malolo kua lata ke he taha kua pule ki a lautolu.” Matakutaku ai ke fakamamahi e tau malolo galo, ko e falu he motu ia kua fakatoka e fakamailoga fakalotu po ke tohi ke he kaupa he ha lautolu a tau kaina. Ko e falu ne fakaaoga e Tohi Tapu ke tuga e amulete fakatapu; kua fakatata e lautolu i luga he laulau, mo e hafagi tumau ai ke he tohi a Salamo 91.
Ke he fahi toga i Aferika, ko e muti, po ke vai fakamotu, kua tei tatai e fakaaogaaga, nakai ni ma e tau mena fakamaulu ai, ka e ke he puipuiaga mai he laki kelea. Ko e tau gagao, mate, tau hikihikiaga fakatupe, mo e pihia foki ka kaumahala e tau manako loto, kua fa mahani ke manamanatu ke fua mai he ta fakamana he tau fi, po ke kaumahala ke fakatekiteki atu ke he tau tupuna kua mamate. Kua fa mahani e muti ke moua mai he tagata taute vai he maaga, ne taute mai e tau vai he tau akau po ke tau vala he manu huifa. Fulufuluola lahi, ha kua nakai fakataputapu e muti ke he maaga; kua tupu holofa e matagahua ke he tau taone i Aferika Toga. Ko e tau tagata fakatu gahua mo e tau tagata kua kautu mai he aoga tokoluga kua fakalataha ai a lautolu mo lautolu ne falanaki ke he muti.
Ko e kumi ke he laki mitaki kua fa mahani foki ke he tau motu i Europa. Ko e tohi Studies in Folklife Presented to Emyr Estyn Evans kua talahau ki a tautolu: “Kua hogeia lahi ke he vala motu po ke taone i Aelani ke nakai ha ha i ai e tau sevae nua kua kitia he fakamau ki ai po ke i luga he tau gutuhala he falu nonofoaga po ke tau fale fakatokehe.” Ti loga atu foki e tau matakavi pauaki he motu ia ne ha ha i ai e tau satauro lalaga mai he tau akau rasu (rush) kua havele hifo i luga he tau mohega mo e tau gutuhala ke tamai aki e laki mitaki. Kua talahau he tau tagata kitekite e mena ia, ke he kili i fafo kua tokologa e tau tagata Ailani kua uta fakamama e tau mena matakutaku aitu pihia tuga ko e mena noa. Ka e gahoa ne tiaki katoatoa a lautolu.
Ko e Kumi ma e Puipuiaga
Ko e heigoa e talahauaga ke he tau taofiaga matakutaku aitu pihia? Kua kitia ai kua fekafekau a lautolu ke fakapuke aki e manako mukamuka ma e hagahaga mitaki ne ha ha i ai he tau tagata. Moli, ko e toko fiha ne hagahaga mitaki e logonaaga he ha lautolu a tau kaina, mo e tote foki e logonaaga he hagahaga mitaki he o he tau puhala tu he po? Lafi atu ki ai, e tupetupe he taute e moui mo e leveki ke he tau fanau. E, kua nonofo a tautolu ke he mena ne fakahigoa he Tohi Tapu “ko e magaaho he tau mena vihi.” (2 Timoteo 3:1, The New English Bible) Ti kua lata pauaki ni he tau tagata ke ha ha i ai e manako malolo ma e puipuiaga.
Kua liga mua atu e mena nei ke he tau aga fakamotu ne ha ha i ai e mahuiga he tau vahega kehekehe he mahani fakataulatua mo e taute mana. Matakutaku ke he tau agaga he tau tagata mamate po ke ke he fakamamahi he kaialu he fi kua maeke ke taute e puipuiaga pihia he amulete ke tuga kua aoga. Ke he ha tuaga, kua fakakite mai he The World Book Encyclopedia: “Laulahi he tau tagata kua ha ha i ai e matakutaku kua taute a lautolu ke nakai fai haohao mitaki. Ko e tau matakutaku aitu kua lagomatai ke fakakautu e tau matakutaku pihia he foaki e haohao mitaki. Kua taute moli e lautolu ke he tau tagata to maeke ia lautolu ke moua e mena ne manako a lautolu ki ai mo e fakamamao mai he mena vihi.”
Ko e Malolo Fakauaua he Tau Amulete
Ko e amulete mo e talisimene he tau faga kehekehe mo e tau fakatino kehekehe kua tui, uta fano, mo e fakatata he tau tagata he lalolagi katoa. Ka kua fai kakano nakai ke tali tonu ko e amulete ne taute he tagata kua foaki e puipuiaga moli? Ko e loga he tau mena mahuiga kua fakaaoga tuga ko e tau amulete ko e koloa lahi mahaki ne taute he fakafua koloa. Kua nakai kia fakapapale mitaki mo e lotomatala ke tali tonu ko e taha mena ne fakaputu he fale gahua kua liga ha ha i ai e tau malolo fakamana? Mo e pihia foki e vai pauaki kua taute he tagata taute vai he maaga kua nakai fai mena foki ka ko e laku fa mahani pauaki—tau vakavaka, tau lakau inu, mo e falu atu foki. Ko e ha ne ha ha i ai e tau lafiaga fakamana ke he tau mena ia? Ke he taha mena, kua ha ha i ai nakai ha fakamoliaga moli ko e tau tagata ne fakaaoga lahi e tau amulete kua moui leva—po ke ha ha i ai e fiafia lahi—mai ia lautolu ne nakai? Nakai kia ko lautolu ne taute e tau amulete mana pihia kua hoko e fakamamahi ki a lautolu he gagao mo e mate?
Mamao mai he foaki atu e puipuiaga moli ma e tau tagata mo e logonaaga he takitakiaga ke he ha lautolu a tau momoui, ko e tau mena taulatua ne taute mo tau amulete kua fa fakalolelole e tau tagata mai he lotomatala kua fehagai mo lautolu ke he ha lautolu a tau mena vihi mo e fakamalolo a lautolu ke ono ke he laki tuga ko e fakamauluaga ke he tau mena oti. Ko e falanaki ke he malolo he tau amulete kua maeke foki ke foaki age ke he tagata ne fakaaoga e logonaaga fakavai he haohao mitaki. Ko e tagata i lalo hifo he fakaohoohoaga he kona kava kua talahau kua malona e hana a tau manamanatuaga mo e lotomatala ka e ka lali a ia ke fakaholo, kua liga to tamai e ia e mamahi ke he tino hana mo e falu. Ko ia ne fakamau e hana a mauokafua ke he malolo he amulete kua liga pihia ke taute e mamahi ke he hana a tino ni. Ke ha ha i ai i lalo hifo he puipuiaga, kua liga mukamuka lahi a ia ke uta e tuaga goagoa po ke taute e tau fifiliaga nakai hako.
[Tau Matahui Tala]
a Kua fakamaama mai he Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary ko e “amulete (ne tuga e mena fakamanaia) kua fa mahani ke taute aki e puhala mena fakamana po ke mena fakatai ke puipui e tagata ne tui mai he tau mena kelea (tuga e gagao po ke taulatua) po ke ke lagomatai a ia.”