Maeke Nakai e Tau Miti ke Talahau Tuai e Vaha i Mua?
TALI mai he vaha i tuai, fiafia lahi pauaki ne tau tagata ke he tau miti. Ne taute he tau Aikupito e tau tohi fakamatafeiga mitaki lahi ma e fakamaamaaga miti, mo e ha ha i ai he tau Papelonia ha lautolu a tau tagata fakamaama miti. Kua ha ha he tau Heleni e aga fakamotu ke fakamomohe e tau tagata gagao he tau tulana a Asclepius ke moua e tau fakailoaaga gagao mai he tau miti ha lautolu. Ko e senetenari ke ua aki he Vaha Nei ha tautolu, ne tohi e Artemidorus e tohi ne talahau e ia i ai e tau fakamaamaaga he tau fakamailoga he tau miti. Tali mai he magaaho ia kua loga foki e tau tohi pihia ne fa fakave ke he tohi hana. Ke hoko mai ke he aho nei, kua ha ha i ai e tau laliaga ke fakamaama e tau miti, ka kua foaki moli kia e lautolu e maamaaga ke he tau mena tutupu he vaha i mua?
Ma e tau mena ia ke fai kakano aoga lahi ke he vaha i mua, kua lata ne tau mena ia ke fakaohooho he taha malolo mua ue atu. Kua moua e tautolu he Tohi Tapu e tau magaaho loga ne foaki he Atua e malolo ia. Ne age e ia e tau miti fakaperofeta ke he hana tau fekafekau ti pihia foki ke he falu ne nakai tapuaki ki a ia. Kua moli, ne pehe mai ia Iopu 33:14-16: “Ko e mena vagahau . . . he Atua . . . ko e miti, ko e fakakiteaga he po, he momohepopo ai e tau tagata, he momohe a lautolu, i luga he tau moheaga; ti fakafanogonogo ai e ia e tau teliga he tau tagata.”
Ne taute he Atua e mena nei ke he Farao a Aikupito he vaha a Iosefa, ne 1,700 tuma he tau tau ne mole atu he moui a ia ato hoko mai e Vaha Nei. Kua maeke ke moua e miti a Farao ia Kenese 41:1-7, mo e he tau kupu 25 ke he 32, ne fakamaama mai ai e Iosefa, he talahau tuai ko e to fitu e tau tau ka “mahu lahi ai e motu oti ko Aikupito,” ti mui mai e fitu he tau tau hoge. Ne fakamaama age a Iosefa ki a Farao: “Kua fakakite he Atua kia Farao e mena ko e eke ne fai e ia.” (Kenese 41:28) Ko e miti ko e perofetaaga ke he mena ne hoko moli.
Kua hoko foki e taha mena pihia ke he patuiki talahaua lahi a Papelonia. Ne fai miti a Nepukanesa ne fakatupetupe lahi a ia, ka e nakai maeke ia ia ke manatu. Ti ui ai e ia hana tau tagata ne eke e tau lagatau he tau taulaatua ke fakailoa age ki a ia e miti mo e hana fakamaamaaga. Ko e manako kua nakai fakaai a lautolu ke taute.—Tanielu 2:1-11.
Kakano ha ko e Atua ne age e miti ke he patuiki, ne taute ai e Ia e perofeta ko Tanielu ke talahau e miti mo e hana fakamaamaaga. Ne talahau ia Tanielu 2:19: “Ti fakakite mai ai ke he fakakiteaga ke he po kia Tanielu e mena ne galo.” Ne tuku atu ne Tanielu ke he Atua e nava ma e miti nei: “Nakai maeke ke he tau tagata iloilo, mo e tau tagata mana, mo e tau taulaatua, mo lautolu ne iloilo he kitekite ke he tau fetu, ke fakakite atu ke he patuiki e mena he patuiki ne galo, ne poaki atu ai e ia. Ka e ha i ai e Atua ke he lagi kua fakakite mai e tau mena galo, mo e fakailoa mai ke he patuiki ko Nepukanesa e tau mena ke hohoko mai ke he tau aho a mui.”—Tanielu 2:27, 28.
Ko e falu magaaho ne age he Atua e tau fakailoaaga ke he hana tau tagata ne puhala atu he tau miti, mo e he falu magaaho ne tala age e ia kua ha i ai e fakamoliaga ke he fiafia pauaki faka-Atua po ke lagomatai a lautolu ke maama e puhala ne lagomatai atu a ia ki a lautolu. Ke he mena ne tupu ki a Iakopo, ne fakakite he Atua hana fiafia he puhala he miti.—Kenese 48:3, 4.
Ko e magaaho ne iloa e Iosefa, ko e matua tane ne hiki a Iesu, kua fatu a Maria, ne fifili a ia ke vevehe a ia. Ti moua ai mogoia e ia e tau fakailoaaga he miti ke nakai taute e mena ia. Kua pehe mai a Mataio 1:20: “Kua manamanatu a ia ke he tau mena na, kitiala, kua fakakite mai kia ia e agelu he Iki ke he miti, kua pehe mai, Iosefa na e, ko e tama a Tavita, aua neke matakutaku a koe ke ta mai hau a hoana ko Maria; ha ko e Agaga Tapu kua fatu ai a ia.” Ke he magaaho fakamui ne moua e ia e hatakiaga he miti: “Ko e agelu he Iki kua fakakite mai kia Iosefa ke he miti, kua pehe mai, Matike a, ti uta e tama tote mo e hana matua fifine, mo e fehola ki Aikupito.”—Mataio 2:13.
Tau Miti Nakai Mai he Atua
Kakano he moli ko e mahani mau lahi ne fakamaamaga miti ke he vahaloto ha lautolu ne nakai ko e tau tagata he Atua kua fakakite ai, ko e laulahi he tau miti kua nakai maeke ke tua ki ai ko e tau fakakiteaga moli ke he vaha i mua. Ko e vaha he perofeta he Atua ko Ieremia, kua talahau he tau perofeta fakavai: “Kua miti tuai e au, kua miti tuai e au.” (Ieremia 23:25) Kua loto a lautolu ke fakahehe e tau tagata ke manamanatu ko e vagahau mai e Atua ia lautolu. Hagaao ke he tau tagata miti nei, ne omoi he agaga tapu a Ieremia ke talahau: “Kua vagahau mai pehe a Iehova Sapaota ko e Atua a Isaraela, Aua neke fakahehe ai a mutolu he tau perofeta ha mutolu ha ha ia mutolu, mo e ha mutolu a tau taulaatua; ti ua fanogonogo a mutolu ke he tau miti, kua eke ha ko mutolu; ha kua perofeta atu e lautolu e tau pikopiko kia mutolu ke he haku a higoa; . . . kua pihia mai a Iehova.”—Ieremia 29:8, 9.
Kakano ha ko e tau perofeta fakavai a nei ne taute e tau lagatau “taulaatua,” ko e ha lautolu a tau miti ko e tau fakaohooho he tau kau agaga kelea kakano ke fakahehe aki e tau tagata. Kua tatai pihia foki e mena ne fakakite mai he mena ne talahau ia Sakaria 10:2: “Kua vagahau e tau tupua ke he tau mena nakai aoga, mo lautolu kua eke e tau lagatau he tau taulaatua kua kitia e lautolu e pikopiko, mo e talahau ai e tau miti fakavai.”
Ko e Tiapolo ko e patu fakavaia ne mua ne fakaaoga ke he tau afe tau e tau takitaki lotu ke talahau fakavai ko e vagahau mai e Atua ia lautolu he puhala mai he tau fakakiteaga mo e tau miti, tuga ni ne taute he tau perofeta fakavai he tau vaha a Ieremia mo Sakaria. Hagaao ke he tau tagata pihia, ne tohi he tagata tohia Tohi Tapu ko Iuta mai he agaga tapu ke he tau Kerisiano he senetenari fakamua: “Ha ko e mena huhū mai fufu e falu a tagata, kua tigahau foki he tohi fakamua a lautolu ke hoko ki ai e fakahala nai; ko e tau tagata matahavala kua liu e lautolu e fakaalofa noa he Atua ha tautolu ke he mata kakana, mo e fakatikai e lautolu e Iki tokotaha, ko e Atua, mo e ha tautolu a Iki ko Iesu Keriso.” Ko e tau tagata tane nei, he talahau e ia, kua tuga ai, e talahauaga ko e “tau tagata mohe miti.”—Iuta 4, 8.
Kamatamata e Tau Talahauaga
Liga pehe e taha tagata ko e vagahau e Atua ki a ia mai he miti po ke hohoko moli e tau miti hana hagaao ke he tau mena tutupu he vaha i mua, ka e nakai ko e kakano lahi a ia ke tua ki a ia mo e mui pouli noa ni. Mailoga la e tau fakaakoaga ne tohia ke he tau Isaraela, ne moua mai ia Teutaronome 13:1-3, 5: “Kaeke ke tu mai ia koe e perofeta, po ke tagata fa miti, ti foaki atu e ia kia koe ha fakamailoga po ke mana, ka hoko foki e fakamailoga po ke mana ne vagahau atu a ia kia koe, kua pehe, Kia mumui atu a tautolu ke he tau atua kehe, ko e tau atua nakai iloa e mutolu, mo e fekafekau a mutolu ki ai. Aua neke fanogonogo a koe ke he tau kupu he perofeta ia, po ke tau kupu hana ne fa miti . . . Ka ko e perofeta na, po ke tagata fa miti na, kia kelipopo a ia.” Ne fakaata he Atua e tau tagata pihia ke vagahau fakavai ke kamatamata aki e mahani fakamoli he tau tagata hana.
He nakai tua pouli noa ke he tau talahauaga fakamana he tau tagata miti talahaua, ko e puhala pulotu ma tautolu ke kamatamata e tau talahauaga ha lautolu ke ua fakahehe he patu fakavaia ne mua kua nakai kitia mata, ne fa e “fakahehe e lalolagi oti.” (Fakakiteaga 12:9) Ka e maeke fefe ke kamatamata a lautolu mo e hako?
Ko e Kupu tohia he Atua ko e takitakiaga faka-Atua ma tautolu ke he kupu moli. Hagaao ki ai, ne pehe a Iesu Keriso: “Ko e hau a kupu ko e kupu moli haia.” (Ioane 17:17) Ti kua tomatoma mai ki a tautolu ia 1 Ioane 4:1: “Ko e tau tagata fakahelehele na e, aua neke talia e tau agaga oti kana, ka kia kamatamata e mutolu e tau agaga po ke mai he Atua a lautolu; nukua tokologa e tau perofeta pikopiko kua o atu ke he lalolagi.” Ko e magaaho ka fakatatai fakamitaki mo e Tohi Tapu ha lautolu a tau talahauaga, tau fakaakoaga fakalatalata, mo e tau gahua to feoka ai ni. Ko e Kupu he Atua ko e pule malolo ke he mena kua moli.
Ko e tagata miti ne pehe ko e fai mena iloa pauaki, kua fakaaoga moli kia e tau puhala talahau tuai fakataulaatua po ke falu matutakiaga fakataulaatua? Kaeke kua pihia, kua fakafili tuai he Kupu he Atua a ia. “Aua neke kitia ia koe taha . . . kua talahau mena he kitekite ke he tau aolagi, po ke taha kua kumi ke he tau fakamailoga, po ke taha taulatua, po ke tagata fakavai gata, po ke taha kua kumi ke he tau atua, po ke taha ne ha i ai e tau agaga talahau tuai, po ke taha kua kumi atu kia lautolu ne mamate. Ha kua vihiatia e Iehova a lautolu oti kua eke e tau mena ia.”—Teutaronome 18:10-12.
Kaeke kua talahau e ia ko e fai solu ne nakai maeke ke mate i loto ia ia, kua fakatikai tuai e ia e Kupu he Atua ne talahau fakamahino: “Ko e [“solu,” NW] kua hala to mate a ia.” (Esekielu 18:4) Kua fakaheke kia e ia a ia mo e toho e tau tagata ke mumui ki a ia? Kua hataki ia Mataio 23:12 ke fakaeneene: “Ko ia ne fakatokoluga e ia a ia, to fakatokolalo a ia.” Mo e hataki e Gahua 20:30 ke he tau Kerisiano: “To tutupu foki ia mutolu ni e tau tagata ke vagahau mai ke he tau mena fakakeukeu, to futiaki ai e tau tutaki kia mumui atu kia lautolu.”
Kua fakapuloa kia e ia e mahani favale? Kua fakafili ai he Iakopo 3:17, 18 a ia: “Ko e iloilo mai luga, kua fakamua hana a mea, ti mafola, ti totonu, ti fulumokoi, kua puke ke he fakaalofa mo e tau fua mitaki, nakai fakaalofa fakaigati, nakai fakatupua. Kua gana foki e tau fua he tututonu mo e mafola e lautolu kua fakatupu ai e mafola.” Kua kumi kia a ia ke moua e pule malolo fakapolitika po ke fai fakaohoohoaga malolo he lalolagi? Kua mao lahi e tukuogoaga he Kupu he Atua ki a ia, he pehe: “Kaeke ke fia kapitiga taha mo e lalolagi, kua eke a ia mo fi ke he Atua.” Ti kua fakatapakupaku ai he Tohi Tapu e tau mena fakavai.—Iakopo 4:4.
Kaeke kua miti e taha tagata ko e mate e taha matakainaga he magafaoa po ke kapitiga, liga kua pihia kakano ha kua tupetupe lahi a ia ke he tagata ia. Pete kua mate e tagata ia he po ni ne miti kua nakai fakakite ai ko e fakamoliaga naia ko e perofetaaga e miti. Ha ko e tau faga miti pehe nei oti ne tuga ko e hohoko moli, kua ha ha i ai foki e tau teau ne nakai.
Pete ni ne fakaaoga he Atua e tau miti he vaha kua mole ke fakakite e tau perofetaaga ke he tau mena tutupu mo e ke foaki e tau fakaakoaga he taute e Kupu hana ke tohi hifo, kua nakai fai kakano tuai a ia ke taute pihia he vaha nei. Kua toka ai he Kupu tohia ia e tau fakaakoaga oti kana mai he Atua, ne kua lata mo e tau tagata he magaaho nei, mo e tau perofetaaga i ai mena hagaao ke he tau mena tutupu he vaha i mua ne kua molea e tau afe he tau tau. (2 Timoteo 3:16, 17) Kua maeke ai ia tautolu ke tua mo e mauokafua ko e tau miti ha tautolu, nakai ko e tau fakakiteaga mai he Atua ke he tau mena tutupu he vaha i mua, ka ko e tau gahuahuaaga ne mua atu e aoga he uhoniu ma e fakatumauaga he tuaga malolo mitaki he manamanatuaga.
[Fakatino he lau 7]
Tuga kua fakakite mai he miti a Farao ko e heigoa ne hau, kua fakamaama mai he Kupu he Atua ha tautolu a vaha i mua