Kua Lata a Tautolu ke Miti

FA MITI nakai a koe? Kua nakai kelea ke pehe noa ko e fa miti a koe, ha ko e mena miti oti na tautolu he tau magaaho ka momohe, pete ni foki kua liga pehe a tautolu ko e nakai. Ko e mena kua fita he fuafua ko e lahi atu he 95 e pasene he tau miti oti ne nakai fa manatu. Ko e tau mena fe ne manatu e koe? Kua moli, ko e tau mena ne fa manatu e tautolu ko e tau mena kito miti to ala.

Kua kitia he tau tagata ne kumikumi ke he tau miti ko e mena fano fakahaga e mohe, ne kua pulumohea lahi mahaki he tau tula gahoa fakamua mo e eke ai he magaaho fakamui ke mama. Mua atu ke miti he tau veha magaaho ka maholoholo lahi e tau mata, ne kua ui ko e mohe REM. Kua fehikiaki e mena nei mo e mohe nakai-REM. Kua takitaha e tau fanoaga nei he mohe nakai-REM mo e mohe REM ke kavi ke 90 e tau minuti, mo e fa lima po ke ono e tau fanoaga nei ka liu ke taute he po, mo e taute he fanoaga fakamui he magaaho tote ni to ala hake a tautolu.

Kua hehe ke manamanatu ko e nakai gahuahua lahi e uhoniu hau he magaaho mohe. Kua fita he kitia ko e mua e gahuahuaaga he uhoniu he tau magaaho miti mai he falu magaaho ne ala, mo e ko e mena ni ne kehe ko e tau teputepu neurono he tutakiaga lahi he uhoniu, ne kua matutaki lahi ke he kitiaaga mo e manamanatuaga. Kua tuga ko e okioki e tau mena nei he magaaho mohe REM. Ka e laulahi ne tau tegatega uta logonaaga i loto he uhoniu ke gahua tumau ke feutaaki e tau matutakiaga.

Ko e ha tautolu a uhoniu ko e vala he tino ne mua atu e vihu he toka ai e tau piliona he tau valavala kehekehe ne fa e fakafano fakamailoga ka fakalata ko e taha e teau ke he ua po ke tolu e teau ke he sekone. Kua mua atu e loga he tau valavala kehekehe i loto he uhoniu he tagata tokotaha mai he tau tagata ne nonofo he lalolagi. Hagaao ke he fuafuaaga he tau tagata kumikumi ko e mena 20 e piliona ke he 50 tuma e piliona he tau valavala kehekehe ne toka ai. Kua pehi he hana a vihu mua atu e mena ne talahau he tagata tohia Tohi Tapu ko Tavita hagaao ke he tino he tagata: “Kua fakaaue au kia koe, ha ko e mena eke au kia matakutakuina mo e ofo ki ai; ko e tau mena ne eke e koe ko e tau mena ke ofomate ki ai haia.”​—Salamo 139:14.

Ko e Lalolagi he Tau Miti

Ko e vaha he tau tula ala ha tautolu, kua fa e uta tumau he tau logonaaga ha tautolu ne lima e tau fakatino mo e tau fakailoaaga ke he uhoniu, ka e ko e magaaho ne momohe nakai pihia ai. Kua taute he uhoniu e tau fakatino i loto hana ka e nakai fai fagaiaga mai i fafo. Ha ko e mena ia, ko e tau mena ne kitia e tautolu he tau miti mo e tau mena ne tutupu ki a tautolu he tau miti kua tuga he falu magaaho ko e fano kehe ne manamanatuaga. Kua taute he mena nei ke tuga ko e maeke a tautolu ke taute e tau mena ne mua mai he tau kaupaaga he tau matafakatufono pauaki, ke lele tuga a Peter Pan po ke to he matafeutu ka e nakai pakia. Liga kua fehikihikiaki e tau magaaho ati eke ai e vaha kua mole atu ke tuga ko e magaaho nai ni. Po ke kaeke ke lali a tautolu ke fehola kehe, kua tuga kua nakai fai malolo a tautolu ke taute e tau tino ke gahua​—kua nakai pehe e tau hui ha tautolu ke lutu. Ko e mena kua moli, ko e tau kitekiteaga mo e tau mena tutupu mao lahi ne liga hohoko ki a tautolu he tau tula ne ala a tautolu, kua maeke ai ke lauia e tau miti ha tautolu. Kua tokologa ne hohoko e tau matematekelea matakutakuina ki ai he vaha felakutaki ne nakai mukamuka ke nimo e tau mena ia, po ke nakai maeke e falu ke nimo e logonaaga he keli he tagata matahavala. Ko e tau mena tutupu pihia he magaaho ne ala a tautolu, ne maeke ke liliu mai he tau miti ha tautolu, ati eke ai ke miti kelea lahi. Ko e tau mena mau ne ha ha he tau loto ha tautolu he magaaho ka o a tautolu ke momohe ne kua maeke ke liliu kitia mai he tau miti ha tautolu.

Ko e falu magaaho ka lali a tautolu ke fakamitaki e lekua, mena iloa la e tautolu e tali he magaaho mohe. Kua liga atagia mai he mena nei, nakai ko e miti ni hokoia he mohe. Ko e fai vala manamanatu i ai.

Ko e tohi hagaao ke he tau miti mo e uhoniu ha tautolu ne pehe: “Ko e vahega gahua mau lahi he ulu ka mohe, nakai ko e miti ka ko e manamanatu. Ko e manamanatu he mohe ko e mena nakai o fakalataha mo e tau logonaaga fakavaia mo e kua nakai fiafia goagoa. Kua hagahaga ko e tau mena tuai, lahi ke hagaao ke he tau mena tutupu moli he moui ne afi po ke a pogipogi, mo e fa mahani ke nakai matafou, nakai fulufuluola, mo e liu taute mau.”

Kua manamanatu e falu tagata ko e toka ai e fekau pauaki ki a lautolu he tau tala he tau miti ha lautolu. Ke maeke ai ke moua e kakano moli he tau miti, kua toka e lautolu e tama tohi tote he tapa mohega ha lautolu ke maeke a lautolu ke fakamau e tau miti ka ala hake a lautolu. Hagaao ke he aoga lahi he tau tohi ne lali ke talahau e tau kakano he tau fakamailoga he tau miti, ne pehe e The Dream Game, ha Ann Faraday: “Ko e tau tohi ke he tau miti ne kumi a koe ki ai ma e tau kakano he tau tala mo e tau fakamailoga he tau miti, kua tatai ni e nakai aoga, pete ko e tau tala tuai po ke fakave ke he falu manamanatuaga fakalatalata he vaha fou nei.”

Kakano ha kua tuga ko e mena kamata lahi mai ni i loto he uhoniu e tau miti, kua nakai mitaki mogoia ke manamanatu ko e fai fekau pauaki e tau miti ki a tautolu. Kua lata ai a tautolu ke onoono ke he tau miti ko e gahuaaga tuai ni he uhoniu ne lagomatai ke fakatumau hana a tutuaga malolo mitaki.

Ka e kua mogoia a lautolu ne pehe ko e miti a lautolu ko e mate e taha matakainaga po ke kapitiga mo e iloa ai he aho hake kua mate e tagata ia? Nakai kia fakakite he mena ia ko e maeke e tau miti ke talahau tuai e vaha i mua? Ko e tala ne mui mai, ka kumikumi a tautolu ko e heigoa ne omoi e tau miti fakaperofeta.