Ko e Sunako—Matakavi ne Fakamatala a Iesu mo e Tau Tutaki Haana

“Kua takai e Iesu a Kalilaia oti, kua fakaako a ia ke he tau sunako ha lautolu, kua fakamatala atu foki e ia e [tala] mitaki he kautu.”—MATAIO 4:23.

KUA loga e fakamauaga he Evagelia ne totou e tautolu ko Iesu he sunako. He haia i Nasareta, ko e taone ne tupu hake a ia, po ko Kapanaumi, ko e maaga ne eke mo kaina haana, po ke ha taone po ke tau maaga ne ahiahi e ia ke he tolu mo e hafa e tau ne lavelave lahi ke he fekafekauaga haana, ne fifili tumau e Iesu e sunako mo matakavi ke fakamatala mo e fakaako hagaao ke he Kautu he Atua. Ka e liu a Iesu onoono ki tua ke he fekafekauaga haana, ne pehē a ia: “Kua fakaako mau au ke he tau sunako mo e faituga, ne tolo mai ki ai e tau tagata Iutaia.”—Ioane 18:20.

Pihia foki, ko e tau aposetolo ha Iesu mo e falu Kerisiano fakamua atu ne fa fakaako he tau sunako i Iutaia. Ka e maeke fēfē e tau Iutaia ke tapuaki he tau sunako? Ti fēfē la e tau fale tapuaki ia he vahā ha Iesu? Kia onoono fakamatafeiga la a tautolu ki ai.

Ko e Matapatu Vala he Moui Iutaia Lagatolu he tau, ne o atu e tau tagata taane Iutaia ki Ierusalema ma e tau galue ne taute he faituga tapu i ai. Ka ko e tapuakiaga ha lautolu he tau aho takitaha, ne taute ai ke he sunako he maaga, pete he nonofo a lautolu i Palesitaina po ke taha he tau matakavi loga ha Iutaia.

Magaaho fe ne fakaaoga e sunako? Talitonu falu liga he magahala ne fakapaea e tau Iutaia ki Papelonia (607-537 F.V.N.), ko e magaaho ne malona e faituga ha Iehova. Po ke liga he nakai leva e liliu he tau Iutaia mai he paeaaga, magaaho ne tomatoma e Esera ko e ekepoa e tau tagata haana ke lahi atu e iloilo mo e maamaaga ke he Fakatufono he Atua.—Esera 7:10; 8:1-8; 10:3.

Fakamua, ko e kupu ma e “sunako” kua kakano ko e toloaga po ke “fakapotopotoaga.” Ne fakaaoga pihia i loto he Septuagint, ko e fakaliliuaga faka-Heleni he Tau Tohiaga Tapu Heperu. Ka e ha ha ai e magaaho ne hagaao e kupu ke he fale ne fakapotopoto e tau tagata ke tapuaki. He senetenari fakamua V.N., ne teitei e tau taone oti ne ahiahi e Iesu ke fai sunako; nakai loga he tau taone; ka e loga lahi i Ierusalema. Fēfē lā e tau fale ia?

Ko e Fale Lilifu he Tapuakiaga He fakatoka ke tālaga e sunako, ne mahani e tau Iutaia ke kumi e tau matakavi tokoluga mo e palana e fale ke maeke e gutuhala (1) ke haga atu ki Ierusalema. Tuga kua hikihiki e tau puhala talaga ia ha kua nakai pihia tumau.

Ka mau ai, kua fa lilifu e sunako, ti nakai loga e tau koloa i loto. Ko e matapatu vala e puha (2), po ke fakatūaga ne tuku ai e koloa uho he maaga—ko e tau tohi vakai he Tau Tohiaga Tapu. Ka taute e tau feleveiaaga, ne fakatū e puha utafano he mena ia, ke maeke ke liuaki ke he poko ne puipui he magaaho fakamui (3).

Tata ke he puha mo e haga atu ke he fakapotopotoaga ko e tau nofoa i mua (4) ma lautolu ne leveki e sunako mo e tau tagata uiina lilifu. (Mataio 23:5, 6) Tata ke he lotouho he poko lahi ko e tulana ne tokoluga hake mo e nofoa ma e tagata lauga (5). Haga atu ke he tulana he tau faahi ne tolu ko e tau nofoa loloa ma e fakapotopotoaga (6).

Fa mahani e sunako ke fakaaoga mo e lalago he fakapotopotoaga he maaga. Ko e tau tupe foaki noa he tau tagata oti, muhukoloa mo e nonofogati, ne leveki mo e fakafoou tumau aki e fale. Ka e fēfē la e tau feleveiaaga he sunako?

Tapuaki he Sunako Ko e fakaholoaga he tapuakiaga he sunako kua putoia e fakaheke, liogi, totou e Tohiaga Tapu, ti pihia mo e fakaako mo e fakamatala atu. To hafagi e fakapotopotoaga he liu fatiaki e Shema, ko e katoatoaaga ke he fakakiteaga he tua Iutaia. Kua moua e higoa ia mai he talahauaga fakamua he kupu tohi fakamua ne liu fatiaki: “Isaraela na e, fanogonogo mai a [Shema], ko Iehova ko e ha tautolu a Atua, ko Iehova ne tokotaha ni a ia.”—Teutaronome 6:4.

Matutaki atu, ko e totou mo e fakamaamaaga mai he Torah, ko e tau tohi lima fakamua he Tohi Tapu, ne tohi e Mose. (Gahua 15:21) Fai totouaga foki ka mui mai, fakaaoga he tau vala mai he tau tohi he tau perofeta (haftarahs) mo e foaki e fakamaamaaga mo e fakagahuaaga. He falu magaaho, ko e tau tagata lauga ahiahi ne taute e vala nei he fakaholoaga, tuga ne taute e Iesu he lauga ne fakamaama ia Luka 4:16-21.

Ka ko e tohi vakai ne age ki a Iesu he feleveiaaga ia ne nakai fakamailoga aki e tau veveheaga mo e tau faahi kupu ke tuga e tau Tohi Tapu ha tautolu he vahā nei. Ti maeke ia tautolu ke fakatino a Iesu hane fofola e tohi vakai he lima hema haana ka e viko ai he lima matau haana ato moua e ia e kupu ne kumi. He oti e totou, ne liu e tohi vakai ke viko ke he kamataaga.

Fa mahani ai, kua taute e tau totouaga nei ke he vagahau Heperu fakamua mo e fakaliliu ke he vagahau Aramaika. He tau fakapotopotoaga vagahau Heleni ne fakaaoga ai e Septuagint.

Uho Lahi he Moui ke he Tau Aho Takitaha He uho lahi ke he moui Iutaia he tau aho takitaha ko e sunako, fakalataha ki ai e falu fale ne fakapiki atu po ke haia he fale taha ia ni, nukua kehekehe e tau fakaaogaaga. Falu magaaho ne taute e tau fakafiliaga i ai, pihia foki e tau fonoaga he maaga mo e tau toloaga foki ne taute e tau kaiaga he tau poko kai ne tuuta ki ai. Kua nonofo ai e tau tagata ō fenoga he falu magaaho he tau poko he sunako.

Teitei e tau maaga oti ke fakaaoga foki e sunako mo poko aoga, ki loto ni he fale taha ia. Liga manamanatu a tautolu ke he poko ne puke he tau tama aoga hane fakaako ke totou e tau matatohi lalahi ne tohi he faiaoga he lapa maka momole. Ko e tau aoga pihia ati lotomatala e tau tagata Iutaia ke totou, ti mahani foki e tau tagata noa mo e tau Tohiaga Tapu.

Ka ko e matapatu kakano he sunako, ko e taute e fakatokaaga ke tapuaki tumau. Kua nakai ofo mogoia, ko e tau feleveiaaga he tau Kerisiano he senetenari fakamua kua tatai lahi mo e tau feleveiaaga faka-Iutaia he sunako. He tau feleveiaaga Kerisiano, kua pihia foki e kakano ke tapuaki ki a Iehova he puhala he liogi, tau lologo fakaheke, mo e totouaga mo e fakatutalaaga he Kupu he Atua. Nakai kuenaia he tau tataiaga. He tau matakavi ua ia he tapuakiaga, ko e tau levekiaga mo e tau totogiaga kua lagotatai ha ko e tau foakiaga fakatupe; ti nakai ni fakakaupā ke he tau akoako e kotofaaga ke totou mo e fakatutala e Kupu he Atua; he tau fakatokaaga ua ia, ne fakatokatoka mo e takitaki he tau tagata taane momotua fakaagaaga e tau feleveiaaga.

Kua eketaha e Tau Fakamoli a Iehova he vahā nei ke pipiki mau ke he fifitakiaga ne fakatoka e Iesu mo e tau tutaki haana he senetenari fakamua. Ko e ha lautolu a tau feleveiaaga he Fale he Kautu kua ha ha ai falu vala ne tatai ni mo e tau feleveiaaga he sunako i tuai. Mua atu, kua fakapotopoto e Tau Fakamoli mo e foliaga pihia foki ko lautolu ne ofania e kupu mooli kua tatai tumau ai—ke “fakatata atu . . . ke he Atua.”—Iakopo 4:8.

[Fakatino he lau 16, 17]

Ko e liu tālaga nei kua fakavē ke he palana he Sunako Gamla he senetenari fakamua

[Fakatino he lau 18]

Ko e tau aoga he sunako ne fakaako e tau tama taane mai he 6 ke he 13 e tau tau he moui