Bouwen op heidense fundamenten

EEN van de vele indrukwekkende monumenten die door toeristen in Rome (Italië) worden bezocht, is het Pantheon. Dit meesterwerk van Romeinse architectuur is een van de weinige gebouwen daar die sinds oude tijden vrijwel hetzelfde zijn gebleven. Omstreeks 27 v.G.T. is Agrippa met de bouw ervan begonnen en het is rond 120 G.T. door Hadrianus herbouwd. Een opvallend kenmerk van dit bouwwerk is zijn enorme koepel, met een doorsnede van 43 meter, die pas in de hedendaagse tijd in breedte overtroffen is. Het Pantheon was oorspronkelijk een heidense tempel, een „plaats voor alle goden”, wat de betekenis is van het oorspronkelijke Griekse woord. Tegenwoordig wordt het nog steeds als een rooms-katholieke kerk bezien. Hoe was zo’n verbazingwekkende transformatie mogelijk?

In 609 G.T. wijdde paus Bonifatius IV deze lang niet gebruikte tempel opnieuw in — als een „christelijke” kerk. Hij werd toen Kerk van de Rotonde van de Heilige Maria genoemd. Volgens een in 1900 in het Italiaanse jezuïetentijdschrift La Civiltà Cattolica verschenen artikel was het specifieke gebruik dat Bonifatius ervoor in gedachten had „het tezamen verheerlijken van alle martelaars van de christelijke invloedssfeer of, liever, alle heiligen, maar eerst en vooral de Maagd-Moeder van God”. De namen die de Katholieke Kerk in deze tijd aan het Pantheon heeft gegeven — Santa Maria ad Martyres of Santa Maria Rotunda — weerspiegelen die onschriftuurlijke bedoeling. — Vergelijk Handelingen 14:8-15.

Om het Pantheon aan zijn nieuwe bestemming aan te passen „hoefde er heel weinig gedaan te worden”, vervolgt hetzelfde artikel. „Bonifatius volgde de eenvoudige en edelmoedige regels die al ingevoerd waren door zijn voorganger St.-Gregorius de Grote [paus Gregorius I], een maestro en een voorbeeld in het aanpassen van heidense tempels voor gebruik in de christelijke aanbidding.” Wat voor regels waren dat?

In een brief aan een missionaris die in 601 G.T. op weg was naar het heidense Brittannië, gaf Gregorius de volgende opdracht: „De afgodentempels in genoemd land dienen niet vernietigd te worden; maar slechts de afgoden die zich erin mochten bevinden . . . Als de genoemde tempels goedgebouwd zijn, is het noodzakelijk dat ze veranderd worden van de aanbidding van duivels tot de dienst van de ware God.” Gregorius’ denkbeeld was dat als de heidense volken zagen dat hun vroegere tempels onaangetast bleven, zij er wellicht meer toe geneigd zouden zijn ze geregeld te blijven bezoeken. Hoewel de heidenen voordien „vele runderen slachtten als offer voor de duivels”, schreef de paus, was nu de hoop dat „zij geen dieren meer aan de duivel zouden offeren maar die zouden slachten ter verkwikking van zichzelf, tot eer van God”.

Het rooms-katholicisme ging de heidense aanbidding ook „te lijf” door vlak bij de voormalige tempels kerken neer te zetten die aan „christelijke” patroonheiligen gewijd waren. Oude vieringen werden overgenomen en er werd een „christelijke” betekenis aan gegeven. Om het met de woorden van La Civiltà Cattolica te zeggen: „Dat sommige gebruiken en godsdienstige vieringen van de vroege christenen nauw verwant waren aan bepaalde heidense praktijken en gewoonten, is vandaag de dag aan alle geleerden bekend. Dat waren praktijken die de mensen te dierbaar waren, gebruiken die te diep geworteld waren in en verweven waren met het openbare en privé-leven van de oude wereld. De moederkerk, vriendelijk en wijs, geloofde niet dat ze die hoefde uit te roeien; door ze tot een christelijke betekenis te transformeren en ze aldus tot een nieuwe edelheid en een nieuw leven te verheffen, overwon de kerk ze veeleer met middelen die krachtig en toch zachtaardig waren, teneinde zonder opschudding de zielen van zowel het gewone volk als de ontwikkelden voor zich te winnen.”

Een bekend voorbeeld van het overnemen van een heidens feest is natuurlijk Kerstmis. Eigenlijk was 25 december de datum waarop de oude Romeinen de dies natalis Solis Invicti vierden, dat wil zeggen, „de geboortedag van de onoverwinnelijke zon”.

In haar wens heidense harten te winnen, hield de kerk zich derhalve niet aan de waarheid. Ze rechtvaardigde de praktijk van het syncretisme, het absorberen van heidense opvattingen en gebruiken die „het gewone volk dierbaar waren”. Het gevolg was een afvallige bastaardkerk, ver verwijderd van de leer van het ware christendom. In dit licht bezien is het misschien niet zo verwonderlijk dat een voormalige Romeinse tempel voor „alle goden” — het Pantheon — een aan Maria en alle „heiligen” gewijde rooms-katholieke kerk werd.

Het zou echter duidelijk moeten zijn dat een tempel aan iemand anders opdragen of een viering van naam veranderen, niet voldoende is om de ’aanbidding van duivels in de dienst van de ware God’ om te zetten. „Welke overeenkomst heeft Gods tempel met afgoden?”, vroeg de apostel Paulus. „’Gaat . . . uit hun midden vandaan en scheidt u af’, zegt Jehovah, ’en raakt het onreine niet langer aan’; ’en ik wil u aannemen.’ ’En ik zal u tot een vader zijn en gij zult mij tot zonen en dochters zijn’, zegt Jehovah, de Almachtige.” — 2 Korinthiërs 6:16-18.