De dood op tere vleugels

Het is geen oorlog die de krantekoppen haalt; toch heeft hij talloze miljoenen mensenlevens geëist. Het is geen oorlog die met bommen en kogels wordt gevochten; toch evenaart of overtreft hij die oorlogen in termen van ellende en slachtoffers. In deze oorlog komt de dood niet in de buik van zware vijandelijke bommenwerpers aangevlogen, maar op de tere vleugels van een vrouwtjesmug.

Door Ontwaakt!-correspondent in Nigeria

HET is nacht; het gezin slaapt. Een muskiet vliegt de slaapkamer binnen; haar vleugels gaan tussen de 200 en 500 maal per seconde op en neer. Ze snakt naar mensenbloed. Zachtjes landt ze op de arm van een jongen. Daar haar gewicht slechts drie duizendsten van een gram bedraagt, verroert de jongen zich niet. Dan ontbloot ze een van zaagtandjes voorziene stilet in het stekelige uiteinde van haar monddelen, waarmee ze de huid van de jongen boven een haarvat doorboort. Twee pompjes in haar kop zuigen zijn bloed op. Tegelijkertijd worden er malariaparasieten uit de speekselklieren van de muskiet in de bloedbaan van de jongen overgebracht. De operatie is snel voorbij; hij voelt er niets van. De muskiet vliegt weg, door het bloed opgezwollen tot wel het drievoudige van haar lichaamsgewicht. Slechts enkele dagen later is de jongen doodziek. Hij heeft malaria.

Het is een tafereel dat zich miljarden keren afgespeeld heeft. Het gevolg is ellende en dood op reusachtige schaal geweest. Het lijdt geen twijfel dat malaria een wrede en niet-aflatende vijand van de mensheid is.

Geduldig op zoek naar de vijand

Een van de belangrijkste ontdekkingen in de oorlog tegen malaria werd niet door de grote wetenschappers van Europa gedaan, maar door een Brits legerchirurg met India als standplaats. Wetenschappers en artsen uit de negentiende eeuw gingen er, in overeenstemming met de in de voorafgaande tweeduizend jaar heersende mening, van uit dat mensen de ziekte opliepen door bedorven moeraslucht in te ademen.a Dr. Ronald Ross geloofde daarentegen dat de ziekte van de ene mens op de andere werd overgebracht door muskieten. Ook nadat bekend was dat bij malaria parasieten in de menselijke bloedbaan betrokken waren, bleven onderzoekers speuren naar aanwijzingen in de lucht en het water van moerasgebieden. Ondertussen onderzocht Ross de maag van muskieten.

De primitieve laboratoriumuitrusting waarmee hij moest werken in aanmerking genomen, was het kijken in de maag van muskieten geen gemakkelijke opgaaf. Onder het werken zwermden er drommen muskieten en muggen om hem heen, vastbesloten, aldus Ross, „de dood van hun vrienden” te wreken.

Eindelijk, op 16 augustus 1897, ontdekte Ross in de maagwand van de Anopheles-muskiet bolvormige organismen die ’s nachts groter waren geworden. Malariaparasieten!

Overgelukkig schreef Ross in zijn notitieboek dat hij het geheim had ontsluierd dat „talloze mensen” zou redden. Hij noteerde ook een vers uit het bijbelboek Korinthiërs: „O dood waar is uw prikkel? Uw zegepraal o Graf?” — Vergelijk 1 Korinthiërs 15:55.

De door malaria aangerichte schade

Ross’ ontdekking was een mijlpaal in de oorlog tegen malaria, een ontdekking die de weg hielp banen voor het eerste grote offensief van de mens tegen de ziekte en de insekten die de ziekte overbrengen.

Bijna de hele geschiedenis door zijn de verliezen van de mens aan malaria zwaar en onafgebroken geweest. Egyptische hiërogliefen en papyri getuigen van de slachting die malaria 1500 jaar voordat Christus op aarde wandelde, aanrichtte. Ze teisterde prachtige, in het laagland gelegen steden van het oude Griekenland en velde Alexander de Grote op het toppunt van zijn macht. Ze decimeerde de bevolking van Romeinse steden en dreef de rijken naar de hooglanden. Tijdens de kruistochten, de Amerikaanse Burgeroorlog en de twee wereldoorlogen eiste ze meer slachtoffers dan menige grote veldslag.

Mede door de malaria verwierf West-Afrika de bijnaam „Het graf van de blanke”. In feite werkte de ziekte zo belemmerend op de Europese wedloop om Afrika te koloniseren, dat een Westafrikaanse universiteit de muskiet tot nationale held uitriep! In Midden-Amerika droeg de malaria bij tot het mislukken van de Franse pogingen het Panamakanaal aan te leggen. In Zuid-Amerika zou de malaria naar verluidt bij de aanleg van de Mamoré-Madeira-spoorlijn in Brazilië, een mensenleven voor elke gelegde biels hebben geëist.

De strijd om de overwinning

Reeds duizenden jaren probeert men zich tegen muskieten, maar niet bewust tegen malaria, te beschermen. In de zestiende eeuw v.G.T. gebruikten de Egyptenaren de olie van een boom, de Balanites wilsoniana, als muskietenwerend middel. Duizend jaar later schreef Herodotus dat Egyptische vissers hun netten ’s nachts rond hun bed opzetten om de insekten weg te houden. Zeventien eeuwen later berichtte Marco Polo dat rijke bewoners van India op bedden met beschermende gordijnen sliepen die ’s nachts gesloten konden worden.

Elders ontdekte men natuurlijke geneesmiddelen die zeer waardevol waren. Meer dan 2000 jaar is malaria in China met succes behandeld met een Qing Hao-su geheten plant, een kruidenmiddel dat in recente jaren herontdekt is. In Zuid-Amerika gebruikten Peruaanse Indianen de bast van de kinaboom. In de zeventiende eeuw deed kina zijn intrede in Europa en in 1820 wonnen twee Parijse apothekers er een alkaloïde uit dat kinine werd genoemd.

Nieuwe wapens

Het duurde geruime tijd voordat de waarde van kinine ter voorkoming en behandeling van malaria werd beseft, maar toen het eenmaal zover was, werd kinine het middel bij uitstek en bleef dat honderd jaar lang. In het begin van de Tweede Wereldoorlog echter veroverden Japanse troepen belangrijke kinaplantages in het Verre Oosten. Het daaruit voortvloeiende ernstige tekort aan kinine in de Verenigde Staten was aanleiding tot intensief onderzoek om een synthetisch antimalariamiddel te ontwikkelen. Het resultaat was chloroquine, een middel dat veilig, zeer effectief en goedkoop te vervaardigen was.

Chloroquine werd al snel een belangrijk wapen tegen malaria. Tevens werd in de jaren ’40 het insekticide DDT geïntroduceerd, een krachtige muskietenverdelger. Hoewel DDT staat voor de schrikaanjagende chemische term dichloordifenyltrichloorethaan, onthouden veel Engelssprekenden de letters met behulp van de woorden „drop dead twice” (val tweemaal dood), een passend ezelsbruggetje, omdat DDT niet alleen muskieten doodt tijdens het spuiten ermee, maar daarna de resterende hoeveelheden op bespoten muren ook dodelijk zijn voor insekten.b

Optimistische tegenaanval

Na de Tweede Wereldoorlog organiseerden met DDT en chloroquine bewapende wetenschappers een mondiale tegenaanval op malaria en muskieten. De strijd moest op twee fronten gestreden worden — er zouden geneesmiddelen gebruikt worden om de parasieten in het menselijk lichaam te doden, terwijl door massaal bespuiten met insekticiden de muskieten verdelgd zouden worden.

Het doel was de totale overwinning. Malaria moest uitgeroeid worden. De aanval werd geleid door de pas opgerichte Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die het eradicatieprogramma tot prioriteit nummer één uitriep. De vastberadenheid werd gesteund met geld. Tussen 1957 en 1967 besteedden de naties 1,4 miljard dollar aan de wereldomvattende campagne. De eerste resultaten waren spectaculair. De ziekte werd verslagen in Europa, Noord-Amerika, de Sovjet-Unie, Australië en enkele landen van Zuid-Amerika. Professor L. J. Bruce-Chwatt, een oudgediende bij de malariabestrijding, vertelde: „Het zou niet meevallen nu het geweldige enthousiasme weer te geven dat het eradicatieprogramma wereldwijd opriep in die vredige tijden.” De malaria was aan het wankelen gebracht! De WHO pochte: „De uitroeiing van malaria is een binnen ons bereik liggende realiteit geworden.”

De malaria vecht terug

Maar die overwinning zou er niet komen. Generaties muskieten die de chemische aanval overleefden, werden resistent tegen insekticiden. DDT verdelgde hen niet meer zo gemakkelijk als voorheen. Tevens werden malariaparasieten in mensen resistent tegen chloroquine. Deze en andere problemen brachten een verschrikkelijke terugslag teweeg in sommige landen waar de overwinning zeker had geleken. Sri Lanka bijvoorbeeld, waar men dacht dat malaria nagenoeg uitgeroeid was in 1963, werd net vijf jaar later door een epidemie geteisterd waarbij miljoenen mensen besmet raakten.

Tegen 1969 had men zich er algemeen bij neergelegd dat malaria een vijand was die niet te verslaan was. In plaats van het woord „uitroeiing” raakte de term „bestrijding” in zwang. Wat wordt er met „bestrijding” bedoeld? Dr. Brian Doberstyn, het hoofd van de afdeling malaria van de WHO, legt uit: „Het enige wat wij nu kunnen doen, is proberen het aantal sterfgevallen en het lijden redelijk beperkt te houden.”

Een andere WHO-functionaris verzucht: „Na de pogingen tot uitroeiing van malaria in de jaren ’50 en het gebruik van DDT tegen insekten is de internationale gemeenschap verslapt. Armoede, het ontbreken van een infrastructuur, resistentie tegen geneesmiddelen en insekticiden, ze hebben er allemaal toe geleid dat de ziekte nog steeds floreert. In feite zijn wij door de ziekte verslagen.”

Nog een factor is, dat de farmaceutische industrieën een punt achter hun research hebben gezet. Een deskundige op malariagebied zei: „Het probleem is dat het grote investeringen vergt, maar de opbrengst is noppes en de aanmoediging nihil.” Ja, hoewel er veel gevechten zijn gewonnen, is de oorlog tegen malaria lang niet voorbij. De bijbel spreekt echter wel over een nabije tijd waarin „geen inwoner zal zeggen: ’Ik ben ziek’” (Jesaja 33:24). Tot dan zullen er nog steeds ziekte en dood komen op tere vleugels.

[Voetnoten]

[Kader op blz. 14]

Muskiet tegen mens

Ze vormt een rechtstreekse bedreiging voor bijna de helft van de mensheid, meer dan honderd landen, voornamelijk in de tropen. Vooral Afrika is er een bolwerk van.

Bekend is dat muskieten meeliften met vliegtuigen uit tropische streken en mensen hebben besmet die dicht bij internationale luchthavens wonen.

Getroffenen. Elk jaar worden er 270 miljoen mensen door getroffen, van wie er tegen de twee miljoen sterven. Ze is vooral gevaarlijk voor zwangere vrouwen en kinderen en doodt gemiddeld twee kinderen per minuut.

Ze valt bezoekers van de tropen aan. Elk jaar worden er zo’n 10.000 „geïmporteerde” gevallen van malaria in Europa en ruim 1000 in Noord-Amerika gemeld.

Gevolgde tactiek. De vrouwelijke Anopheles-muskiet besmet mensen meestal ’s nachts. Malaria wordt ook overgebracht door bloedtransfusie en zo af en toe door besmette naalden.

Pas de laatste jaren beschikt de mensheid over de kennis en middelen om terug te vechten. Ondanks de gezamenlijke inspanningen van 105 landen die proberen de gesel de baas te worden, verliest de mensheid terrein.

[Kader/Illustratie op blz. 15]

Bescherm u tegen muskietebeten

Slaap met een klamboe om uw bed. Met een insekticide geïmpregneerde klamboes zijn het beste.

Gebruik zo mogelijk ’s nachts een airconditioner of slaap in kamers met horren voor de ramen en deuren. Zijn er geen horren, houd dan de deuren en ramen dicht.

Het is raadzaam om na zonsondergang kleding met lange mouwen en een lange pantalon te dragen. Donkere kleuren trekken muskieten aan.

Gebruik insektenwerende middelen op lichaamsdelen die niet door kleding beschermd zijn. Kies er een dat óf diëthyltoluamide óf dimethylftalaat bevat.

Gebruik antimuskietensprays, insekticidedispensers of muskietenverdelgingslampen.

Bron: Wereldgezondheidsorganisatie.

[Verantwoording]

H. Armstrong Roberts

[Kader op blz. 16]

„Er bestaat geen ’magische kogel’”

Hoewel het vooruitzicht op een totale overwinning gering lijkt, gaat de strijd tegen malaria voort. Op een internationale malariaconferentie in Brazzaville (Kongo) in oktober 1991 riepen vertegenwoordigers van de WHO op tot het laten varen van het „overheersende fatalisme” en bevalen zij een nieuwe mondiale mobilisatie ter bestrijding van malaria aan. Hoe succesvol zullen zulke inspanningen zijn?

„Er bestaat geen ’magische kogel’ voor malaria”, verklaarde Hirosji Nakadjima, de directeur-generaal van de WHO, onlangs. „Wij moeten er daarom op veel fronten tegen strijden.” Hier volgen drie gevechtsfronten die onlangs veel publiciteit hebben gekregen:

Vaccins. Wetenschappers zijn al jaren op zoek naar een vaccin tegen malaria en de media maken af en toe melding van „doorbraken” in het onderzoek. De WHO drukt ongerechtvaardigd optimisme de kop in door te waarschuwen voor het „waanidee dat er in de nabije toekomst een antimalariavaccin beschikbaar zal zijn”.

Een van de problemen bij het ontwikkelen van een vaccin is, dat de malariaparasiet in de mens er opmerkelijk goed in is geslaagd weerstand te bieden aan de pogingen van het menselijk immuunsysteem om hem onschadelijk te maken. Zelfs na vele jaren van herhaalde aanvallen ontwikkelen mensen slechts een beperkte immuniteit voor de ziekte. Dr. Hans Lobel, epidemioloog bij het Amerikaanse Centrum voor Ziektebestrijding in Atlanta, merkt op: „Je ontwikkelt geen immuniteit na slechts enkele aanvallen. Dus probeer je [met pogingen om een vaccin te ontwikkelen] de natuur te verbeteren.”

Geneesmiddelen. Gezien de groeiende resistentie van de malariaparasiet tegen bestaande geneesmiddelen propageert de WHO een nieuw medicijn dat arte-ether heet en afgeleid is van het Chinese kruidenextract Qing Hao-su.c De WHO hoopt dat Qing Hao-su de bron mag zijn van een geheel nieuwe klasse natuurlijke geneesmiddelen, waarover de wereldgemeenschap wellicht binnen tien jaar kan beschikken.

Klamboes. Deze tweeduizend jaar oude bescherming tegen muskieten is nog steeds effectief. Malariamuggen vallen gewoonlijk ’s nachts aan en een klamboe houdt ze weg. Het doelmatigst zijn klamboes die met een insekticide geïmpregneerd zijn, bijvoorbeeld met permethrin. Uit studies in Afrika blijkt dat in dorpen waar geïmpregneerde klamboes werden geïntroduceerd, het aantal sterfgevallen door malaria met zestig procent daalde.

[Voetnoot]

[Kader/Illustratie op blz. 17]

Een reis naar de tropen?

Mocht u van plan zijn naar een gebied te reizen waar malaria een bedreiging vormt, dan moet u het volgende doen:

1. Raadpleeg uw dokter of een vaccinatiecentrum.

2. Houd u nauwgezet aan de instructies die u krijgt, en als u een antimalariamiddel gebruikt, moet u dat nog vier weken nadat u het malariagebied hebt verlaten, blijven doen.

3. Bescherm u tegen muskietebeten.

4. Ken de symptomen van malaria: koorts, hoofdpijnen, spierpijn, braken en/of diarree. Houd in gedachte dat malaria zich nog een jaar na uw vertrek uit een malariagebied kan openbaren, ook als er antimalariamiddelen zijn gebruikt.

5. Vertoont u de symptomen, ga dan naar een dokter. Malaria kan snel verergeren en binnen 48 uur nadat de eerste symptomen zich hebben voorgedaan de dood tot gevolg hebben.

Bron: Wereldgezondheidsorganisatie.

[Illustratieverantwoording op blz. 13]

H. Armstrong Roberts