Kgaolo 5

“Testamente e Mpsha”—Na ke Histori Goba ke Nonwane?

“Testamente e Mpsha lehono e ka hlaloswa e le puku e hlahlobišitšwego gabotse kudu dipukung tša lefase.” Ke kamoo go boletšego Hans Küng pukung ya gagwe ya “On Being a Christian.” O be a nepile. Nywageng e 300 e fetilego, Mangwalo a Bakriste a Segerika ga se a ka a nyakišišwa feela. A ile a fetlekwa ka kelohloko e kgolo gomme a lekolwa ka dikarolwana tše dinyenyane kudu go feta puku lege e le efe e nngwe.

1, 2. (Akaretša matseno.) (a) Mangwalo a Bakriste a Segerika a ile a swarwa bjang nywageng e 300 e fetilego? (b) Ke diphetho dife tše dingwe tše makatšago tšeo di fihleletšwego ke banyakišiši?

DIPHETHO tšeo di fihleletšwego ke banyakišiši e bile tšeo di tlabago kudu. Morago kua lekgolong la nywaga la bo-19, Ludwig Noack kua Jeremane o phethile ka gore Ebangedi ya Johane e ngwadilwe ka 60 C.E. ke morutiwa yo a rategago—yo go ya ka Noack, e bego e le Judas! Monna wa Mofora Joseph Ernest Renan o ile a šišinya gore tsogo ya Latsaro go bonagala e le boradia bjo bo dirilwego ke Latsaro ka noši go thekga boipolelo bja Jesu bja go ba modiri wa mehlolo, mola ra-thutatumelo wa Mojeremane Gustav Volkmar a ile a tiiša gore Jesu wa histori ga go bonale a ka be a ile a tšwelela a ipolela gore ke Mesia.⁠¹

² Ka lehlakoreng le lengwe, Bruno Bauer o ile a phetha ka gore Jesu ga se a ka a ba gona le gatee! “O ile a ganetša ka gore batutuetši ba kgonthe Bokristeng bja pele e be le Philo, Seneca le ba-Gnostic. Mafelelong o ile a bolela gore ga se gwa ka gwa ba le Jesu wa histori . . . gore bodumedi bja Bokriste bo thomile morago lekgolong la bobedi la nywaga gomme bo be bo e-tšwa Bojudeng bjoo go bjona Bosetoiki e bilego bjo bo tumilego.”⁠²

3. Ke kgopolo efe mabapi le Beibele yeo ba bantši ba sa dutšego ba e kgomaretše?

³ Lehono ke ba sego kae bao ba thekgago dikgopolo tše bjalo tše di feteletšego. Eupja ge o bala dipuku tša baithuti ba mehleng yeno, o tla hwetša gore ba bantši ba sa dutše ba dumela gore Mangwalo a Bakriste a Segerika a swere nonwane le pheteletšo. Na se ke therešo?

Di Ngwadilwe Neng?

4. (a) Ke ka baka la’ng e le gabohlokwa go tseba nako yeo ka yona dipuku tša Mangwalo a Bakriste a Segerika di ngwadilwego ka yona? (b) Ke dikgopolo dife tšeo di lego gona mabapi le nako ya go ngwalwa ga Mangwalo a Bakriste a Segerika?

⁴ Go tšea nako gore dinonwane di tšwelele. Ka gona potšišo ya gore, Dipuku tše di ngwadilwe neng?, ke ya bohlokwa. Ra-dihistori, Michael Grant, o bolela gore go ngwalwa ga histori ga Mangwalo a Bakriste a Segerika go thomilwe “nywaga e masome-tharo goba e masome-nne ka morago ga lehu la Jesu.”⁠⁴ Moepi wa marope a metse e bolelwago Beibeleng William Foxwell Albright o tsopotše C. C. Torrey e le yo a phethago “ka gore Diebangedi di ngwadilwe pele ga 70 A.D. le gore ga go selo lege e le sefe ka go tšona seo se ka bago se se sa ngwalwa lebakeng la nywaga e masome-pedi ya Papolo.” Kgopolo ya Albright ka noši e be e le ya gore go ngwalwa ga tšona go feditšwe “e sego ka morago ga mo e ka bago 80 A.D.” Ba bangwe ba tla ka ditekanyetšo tše di fapanego go se nene, eupja ba bantši ba dumela gore go ngwalwa ga “Testamente e Mpsha” go feditšwe bofelong bja lekgolo la pele la nywaga.

5, 6. Re swanetše go phetha ka go re’ng go tšwa therešong ya gore Mangwalo a Bakriste a Segerika a ngwadilwe e sego nako e telele ka morago ga ditiragalo tšeo a di begago?

⁵ Se se bolela’ng? Albright o phetha ka gore: “Sohle seo re ka se bolelago ke gore nako ya magareng ga nywaga e masome-pedi le e masome-hlano ke e nyenyane kudu go ka dumelela go kgopamišwa lege e le gofe mo go lemogegago ga dikagare tša bohlokwa, gaešita le go bewa ka mo go itšego ga mantšu ga dipolelo tša Jesu.”⁠⁵ Moporofesara Gary Habermas o oketša ka gore: “Diebangedi di batamelane kgaufsi kudu le nako yeo di e begago, mola dihistori tša bogologolo gantši di hlalosa ditiragalo tšeo di diragetšego makgolo-kgolo a nywaga pele. Lega go le bjalo, bo-ra-dihistori ba mehleng yeno ba kgona go hwetša ka katlego ditiragalo gaešita le go tšwa dinakong tše tša kgale.”⁠⁶

⁶ Ka mantšu a mangwe, dikarolo tša histori tša Mangwalo a Bakriste a Segerika di swanelwa ke mo e ka bago kholofelo e lekanago go swana le dihistori tša lefase. Ka kgonthe, nywageng e masome a sego kae magareng ga ditiragalo tša Bokriste bja pele le go begwa ga tšona ka go ngwalwa, go be go se na nako ya gore dinonwane di tšwelele gomme di amogelwe ka gohle.

Bohlatse bja go Bona ka Mahlo

7, 8. (a) Ke bomang bao ba bego ba sa dutše ba phela nakong ya ge Mangwalo a Bakriste a Segerika a be a ngwalwa le go abja? (b) Re swanetše go phetha ka go re’ng ka go dumelelana le tlhaloso ya moporofesara F. F. Bruce?

⁷ Se ke sa therešo kudu-kudu ka baka la therešo ya gore tše dintši tša dipego di bolela ka bohlatse bja go bona ka mahlo. Mongwadi wa Ebangedi ya Johane o itše: “Morutiwa eo [morutiwa yo Jesu a bego a mo rata] ké yêna e lexo hlatse ya ditaba tšé; ké yêna a di ngwadilexo.” (Johane 21:24) Mongwadi wa puku ya Luka o re: “Re di neilwe ke ba ba di bonexo ka mahlô xo tloxa mathomong a tšôna ya ba bôná batseta ba yôna taba yeo.” (Luka 1:2) Moapostola Paulo ge a bolela ka bao ba bonego tsogo ya Jesu o itše: “Ba bantši ba bôná-bao le lehono ba sa le xôna; ba bangwê ba bôna ba ithôbaletše.”—1 Ba-Korinthe 15:6.

⁸ Ka go dumelelana le se, Moporofesara F. F. Bruce o bolela mantšu a a matla: “Le gatee go ka be go sa ka gwa ba bonolo gakaakaa go etša ge bangwadi ba bangwe ba bonala ba nagana bjalo, go itlhamela mantšu le ditiro tša Jesu nywageng yeo ya pele nakong yeo ka yona ba bantši gakaakaa ba barutiwa ba Gagwe ba bego ba le gona, bao ba bego ba ka gopola seo se diragetšego le seo se sa diregago. . . . Barutiwa ba be ba ka se kgone go ipea kotsing ka baka la diphošo (go sa bolelwe ka go kgopamišwa ga ka boomo ga ditherešo) tšeo di bego di tla pepentšhwa gatee-tee ke bao ba bego ba tla thabela go dira bjalo. Go e na le moo, e nngwe ya dintlha tše matla boboleding bja mathomo bja baapostola ke boipiletšo bja kgonthe tsebong ya batheetši; ga se ba ka ba bolela feela gore ‘Re dihlatse tša dilo tše,’ eupja gape ba itše ‘Lena beng le a di tseba’ (Ditiro 2:22).”⁠⁷

Na Taba e Ngwadilwego e a Botega?

9, 10. Go ya ka Mangwalo a Bakriste a Segerika, ruri ke eng seo re ka kgonthišegago ka sona?

⁹ Na go a kgonega gore bohlatse bjo bja dihlatse tše bonego ka mahlo bo ile bja begwa gabotse, eupja ka morago bja kgopamišwa? Ka mantšu a mangwe, na dinonwane di ile tša tšweletšwa ka morago ga ge mongwalo wa mathomo o feditšwe? Re šetše re bone gore taba e ngwadilwego ya Mangwalo a Bakriste a Segerika ke yeo e lego boemong bjo bo kaone kudu go phala puku lege e le efe ya kgale. Kurt le Barbara Aland, baithuti ba taba e ngwadilwego ya Segerika ya Beibele ba lokeletša mo e nyakilego go ba mengwalo e 5 000 yeo e ilego ya phologa go tloga bogologolo go fihla lehono, e mengwe e le ya kgale kudu lekgolong la nywaga la bobedi C.E.⁠⁸ Bohlatse bja kakaretšo bja bohlatse bjo bjo bontši ke gore taba e ngwadilwego ke e kwagalago ka mo go lekanego. Go oketša moo, go na le diphetolelo tše dintši tša bogologolo—ya kgale kudu e lego yeo e ngwadilwego mo e ka bago ka ngwaga wa 180 C.E.—tšeo di re thušago go hlatsela gore taba e ngwadilwego ke e nepagetšego.⁠⁹

¹⁰ Ka gona, ka tekanyetšo lege e ka ba efe re ka kgonthišega gore dinonwane ga se tša ka tša šwahlela Mangwalo a Bakriste a Segerika ka morago ga ge bangwadi ba mathomo ba feditše modiro wa bona. Taba e ngwadilwego yeo re nago le yona ge e le gabotse ke yeo bangwadi ba mathomo ba e ngwadilego, gomme go nepagala ga yona go tiišetšwa ke therešo ya gore Bakriste bao ba phetšego mehleng ya yona ba ile ba e amogela. Ka gona, na re ka hlahlobišiša go ba ga histori ga Beibele ka go e bapetša le dihistori tše dingwe tša bogologolo? Re ka dira bjalo ka tekanyo e itšego.

Bohlatse bjo bo Ngwadilwego

11. Ke go fihla kae moo bohlatse bja ka ntle bjo bo ngwadilwego bo thekgago dipego tša histori tša Mangwalo a Bakriste a Segerika?

¹¹ Ge e le gabotse, mabapi le ditiragalo bophelong bja Jesu le bja baapostola ba gagwe, bohlatse bjo bo ngwadilwego ka ntle le bjo bo tšwago Beibeleng ke bjo bo lekanyeditšwego kudu. Se se swanetše go letelwa ka ge lekgolong la pele la nywaga, Bakriste e be e tloga e le sehlotswana se senyenyane seo se bego se sa itsenya dipolitiking. Eupja bohlatse bjo histori ya lefase e bo neago bo dumelelana le seo re se balago ka Beibeleng.

12. Josephus o bolela’ng ka Johane Mokolobetši?

¹² Ka mohlala, ka morago ga ge Heroda Antipas a ile a fenywa o šoro ka tša bohlabani, ra-dihistori wa mo-Juda Josephus ge a ngwala ka 93 C.E., o itše: “Go ba-Juda ba bangwe go fedišwa ga madira a Heroda go bonagetše e le tefetšo ya Modimo, gomme ge e le gabotse e le tefetšo e swanetšego bakeng sa tsela yeo a ilego a swara Johane yo a ilego a rewa leina la Mokolobetši ka yona. Heroda o mmolaile gaešita lege e be e le monna wa go loka gomme a ile a kgothaletša ba-Juda gore ba phele maphelo a go loka, ba dire toka go magagabo bona gomme ba hlomphe Modimo.”⁠¹⁰ Ka gona Josephus o thekga pego ya Beibele ya gore Johane Mokolobetši e be e le monna wa go loka yo a ilego a bolela ka tshokologo le yo a ilego a bolawa ke Heroda.—Mateo 3:1-12; 14:11.

13. Josephus o thekga bjang go ba ga histori ga Jakobo le Jesu ka noši?

¹³ Josephus gape o bolela ka Jakobo yo e lego bana ba mosadi le Jesu, yo Beibele e re botšago gore mathomong ga se a ka a latela Jesu, eupja ka morago o ile a ba mogolo yo a tumilego kua Jerusalema. (Johane 7:3-5; Ba-Galatia 1:18, 19) O ngwala go golegwa ga Jakobo ka mantšu a: “[Moperisita o mogolo Anania] o ile a bokanya baahlodi ba Lekgotla gomme a tliša pele ga bona monna yo a bitšwago Jakobo ngwanabo Jesu yo a bego a bitšwa Kriste, le ba bangwe ba itšego.”⁠¹¹ Josephus ge a ngwala mantšu a, o ile a tiišetša gape gore “Jesu yo a bego a bitšwa Kriste” e be e le motho wa kgonthe wa histori.

14, 15. Ke thekgo efe yeo Tacitus a e neago pego ya Beibele?

¹⁴ Bangwadi ba bangwe ba pele le bona ba šupa go dilo tše di boletšwego Mangwalong a Segerika. Ka mohlala, Diebangedi di re botša gore boboledi bja Jesu go dikologa Palestina bo ile bja amogelwa ka bophara. Nakong ya ge a be a ahloletšwe lehu ke Pontio Pilato, balatedi ba gagwe ba ile ba gakanega gomme ba tšhoga. Barutiwa bona ba kapejana ka morago, ba ile ba tlatša ka sebete Jerusalema ka molaetša wa gore Morena wa bona o tsošitšwe. Ka nywaga e sego kae, Bokriste bo ile bja aparetša Mmušong wa Roma ka moka.—Mateo 4:25; 26:31; 27:24-26; Ditiro 2:23, 24, 36; 5:28; 17:6.

¹⁵ Bohlatse bja go rereša ga se, bo tšwa go ra-dihistori wa mo-Roma Tacitus, yo e bego e se mogwera wa Bokriste. Ge a ngwala kapejana ka morago ga 100 C.E., o laodiša ka go tlaiša ga Nero Bakriste ka sehlogo gomme o oketša ka gore: “Christus, mothomi wa leina, o hweditše kotlo ya lehu nakong ya pušo ya Tiberius ka kahlolelo ya moahlodi Pontio Pilato, gomme tumela-khwele e kotsi yeo e ile ya thibelwa ka lebakanyana, ya tla ya tšwelela gape e sego fela kua Judea, e lego lefelo la bolwetši bjoo, eupja gaešita le motse-mošate [Roma] ka noši.”⁠¹²

16. Ke tiragalo efe ya histori yeo e bolelwago ka Beibeleng yeo gape e bolelwago ke Suetonius?

¹⁶ Go Ditiro 18:2 mongwadi wa Beibele o šupa therešo ya gore “[mmušiši wa Roma] Kelaudio ó be a nthšitše molaô wa xo re Ba-Juda ka moka ba tloxê Rôma.” Suetonius ra-dihistori wa mo-Roma wa lekgolong la bobedi la nywaga le yena o bolela ka go rakwa mo. Pukung ya gagwe ya The Deified Claudius, ra-dihistori o re: “Ka ge ba-Juda ka mehla ba be ba baka ditšhitišo ka go hlohleletšwa ke Chrestus, [Kelaudio] o ile a ba raka Roma.”⁠¹³ Ge e ba Chrestus mo e lebišitše go Jesu Kriste le ge e ba ditiragalo kua Roma di be di swana le tša metseng e mengwe, gona meferefere ge e le gabotse e be e sa hlohleletšwe ke Kriste (ke gore, balatedi ba Kriste). Go e na le moo, e be e hlohleletšwa ke go arabela ka bošoro ga ba-Juda modirong wa boboledi wa potego wa Bakriste.

17. Ke methopo efe ye Justin Martyr a bego a e-na le yona lekgolong la bobedi la nywaga yeo e thekgago pego ya Beibele ya mehlolo ya Jesu le lehu la gagwe?

¹⁷ Justin Martyr, ge a ngwala bogareng bja lekgolo la bobedi la nywaga, o ile a ngwala a šupa go lehu la Jesu ka gore: “Gore dilo tše di ile tša direga, o ka kgonthišetša se go tšwa Melaong ya Pontio Pilato.”⁠¹⁴ Go feta moo, go ya ka Justin Martyr, dipego tšona tše di bolela ka mehlolo ya Jesu yeo a bolelago ka yona ka gore: “Gore O dirile dilo tšeo, o ka ithuta go tšwa go Melao ya Pontio Pilato.”⁠¹⁵ Ke therešo, “Melao” ye goba dipego tša semmušo ga di sa le gona. Eupja go molaleng gore di ile tša ba gona lekgolong la bobedi la nywaga, gomme Justin Martyr ka kgodišego o ile a hlohla babadi ba puku ya gagwe gore ba di hlahlobe go kgonthišetša therešo ya seo a se boletšego.

Bohlatse bja Boepi bja Marope

18. Ke thekgo efe yeo boepi bja marope bo e neago taba ya go ba gona ga Pontio Pilato?

¹⁸ Tše di hweditšwego ke baepi ba marope le tšona di bontšhitše goba go tiišetša seo re se balago Mangwalong a Segerika. Ka baka leo, ka 1961 leina la Pontio Pilato le ile la hwetšwa mongwalong o hweditšwego maropeng a lepatlelo la Roma kua Kesarea.⁠¹⁶ Go ba go fihla go hwetšwa se go bile feela le bohlatse bjo bo lekanyeditšwego, ka ntle ga Beibele ka noši bja go ba gona ga mmuši yo wa Roma.

19, 20. Ke batho bafe ba Beibele bao ba bolelwago ke Luka (go Luka le Ditiro) bao ba hlatsetšwego ke boepi bja marope?

¹⁹ Re bala Ebangeding ya Luka gore Johane Mokolobetši o ile a thoma bodiredi bja gagwe “mehleng ya xe . . . Lisania Teterareka à buša Abilene.” (Luka 3:1) Ba bangwe ba ile ba belaela polelwana yeo ka gobane Josephus a bolela ka Lisania yo a ilego a buša Abilene le yo a hwilego ka 34 B.C.E., nako e telele pele ga go belegwa ga Johane. Lega go le bjalo, baepi ba marope ba epolotše mongwalo kua Abilene o bolelago ka Lisania yo e bego e le teterareka (mmuši wa selete) nakong ya pušo ya Tiberius, yo a bego a buša e le Kesara kua Roma nakong ya ge Johane a thoma bodiredi bja gagwe.⁠¹⁷ Yo mo gongwe e ka ba e bile Lisania yo Luka a bego a bolela ka yena.

²⁰ Go Ditiro re bala gore Paulo le Baranaba ba ile ba rongwa go ya go dira modiro wa boromiwa kua Cyprus gomme moo ba ile ba kopana le letona la madira le le bitšwago Seregio Paulo, “monna wa thlaloxanyô.” (Ditiro 13:7) Bogareng bja lekgolo la nywaga la bo-19, meepo kua Cyprus e ile ya epolla mongwalo o bontšhago gore ke wa 55 C.E. wo o bolelago ka monna yena yo. Mabapi le se, moepi wa marope G. Ernest Wright o ngwala gore: “Ke tšhupetšo e nnoši ye re nago le yona yeo e šupago letona le la madira ka ntle ga Beibele gomme ke mo go kgahlišago gore Luka o re nea ka mo go nepagetšego leina la gagwe le maemo a gagwe.”⁠¹⁸

21, 22. Ke mekgwa efe ya bodumedi ya pego ya Beibele yeo e kgonthišeditšwego ke dilo tše di hweditšwego tša boepi bja marope?

²¹ Ge a be a le Athene, Paulo o boletše gore o bone aletare yeo e bego e neetšwe “[go] MODIMO WA XO SE TSEBYE.” (Ditiro 17:23) Dialetare tše di neetšwego ka Selatine go medimo ya go se tsebje di epolotšwe dikarolong tša lefelo la Mmušo wa Roma. Ye nngwe e hweditšwe kua Peregamo e e-na le mongwalo o ngwadilwego ka Segerika, bjalo ka ge go ka be go bile bjalo le kua Athene.

²² Paulo ka morago ge a le kua Efeso, o ile a ganetšwa o šoro ke barudi ba silifera bao tšhelete ya bona ba bego ba e hwetša ka go dira mafelo a makgethwa le diswantšho tša modimogadi Artemis. Efeso e bolelwa e le “Mo-lôta-ngwakô-wa-Diana [“Artemis,” NW].” (Ditiro 19:35) Ka go dumelelana le se, dihlwa-dieme tše dingwe tša letsopa le le fišitšwego le dihlwa-dieme tša lefsika le le phadimago tša Artemis di ile tša epollwa lefelong la Efeso ya bogologolo. Lekgolong la nywaga le le fetilego, dilo tše di šaletšego tša tempele e kgolo di ile tša epollwa.

Go Kwala e le Therešo

23, 24. (a) Ke kae moo re hwetšago bohlatse bjo matla kudu bja therešo ya go ngwalwa ga Mangwalo a Bakriste a Segerika? (b) Ke boemo bofe bjoo bo hwetšwago pegong ya Beibele bjo bo hlatselago go rereša ga yona? Bontšha.

²³ Ka gona, histori le boepi bja marope di bontšha le go hlatsela ka tsela e itšego dikarolo tša histori tša Mangwalo a Segerika. Eupja bohlatse bjo matla kudu bja therešo ya mangwalo a bo bile bo ka dipukung ka botšona. Ge o di bala, ga di kwagale bjale ka dinonwane. Di kwala e le therešo.

²⁴ Gare ga dilo tše dingwe, ke tšeo di tlogago di opa kgomo lenaka. Nagana ka seo se begilwego ka Petro. Go palelwa ga gagwe mo go lešago dihlong ke go sepela godimo ga meetse go hlalositšwe ka botlalo. Jesu ka morago o re go moapostola yo yo a hlomphegago: “Tloxa fá pele xa-ka, wene Lenaba [“Sathane,” NW].” (Mateo 14:28-31; 16:23) Go feta moo, ka morago ga go ganetša ka thata gore gaešita lege ba bangwe ba ka tlogela Jesu yena a ka se ke a dira bjalo le ka mohla, Petro o ile a robala nakong ya go hlapetša ga gagwe bošego gomme ka morago a latola Morena wa gagwe ka makga a mararo.—Mateo 26:31-35, 37-45, 73-75.

25. Ke mefokolo efe ya baapostola yeo bangwadi ba Beibele ba e pepentšhago ka go lebanya?

²⁵ Eupja Petro e be se yena a nnoši yo mefokolo ya gagwe e pepentšhwago. Pego e lebanyago ga e bipe ngangišano ya baapostola ya mabapi le yo e bego e le yo mogolo magareng ga bona. (Mateo 18:1; Mareka 9:34; Luka 22:24) Le gona ga e tlogele go re botša gore mmago moapostola Jakobo le Johane o ile a kgopela Jesu gore a nee barwa ba gagwe maemo a rategago kudu Mmušong wa gagwe. (Mateo 20:20-23) “Kxang” magareng ga Baranaba le Paulo le yona e ngwadilwe ka potego.—Ditiro 15:36-39.

26. Ke tsebišo efe mabapi le tsogo ya Jesu yeo e ka bago e ile ya akaretšwa ge feela e be e le ya therešo?

²⁶ Le gona, sa bohlokwa kudu ke therešo ya gore puku ya Luka e re botša gore e bile “basadi bala ba xo tla le Yêna ba e-tšwa Galilea” ba ba tsebilego pele ka tsogo ya Jesu. Ye e be e le tsebišo e sa tlwaelwago kudu lekokong la batho leo le bego le bušwa ke banna la lekgolo la pele la nywaga. Ka kgonthe, go ya ka pego seo basadi ba bego ba se bolela ‘se ile sa ba bjalo ka metlae’ go baapostola. (Luka 23:55–24:11) Ge e ba histori yeo e lego ka Mangwalong a Segerika e se ya therešo, gona e swanetše go ba e ile ya itlhamelwa. Eupja ke ka baka la’ng motho lege e le ofe a ka itlhamela taba yeo e hlalosago batho ba bjalo ba hlomphegago ka tsela e bjalo e sa rategego? Ditaba tše ka botlalo di be di tla akaretšwa feela ge e ba e be e le tša therešo.

Jesu ke Motho wa Kgonthe

27. Ra-dihistori o mongwe o hlatsela bjang go ba gona ga histori ga Jesu?

²⁷ Ba bantši ba ile ba lebelela Jesu ka ge a hlaloswa ka Beibeleng e le motho wa go inaganelwa yo bohlale. Eupja ra-dihistori Michael Grant o ngwala gore: “Ge e ba re diriša go Testamente e Mpsha bjale ka ge re swanetše, motheo o swanago le wo re swanetšego go o diriša mangwalong a mangwe a kgale ao a nago le taba ya histori, gona re ka se sa hlwa re gana go ba gona ga Jesu go etša ge re sa gane go ba gona ga batho ba bantši ba boheitene bao go ba gona ga bona e le batho ba histori go sa kego go belaelwa le ka mohla.”⁠¹⁹

28, 29. Ke ka baka la’ng e le mo go kgahlišago gore Diebangedi tše nne di tšweletša seswantšho se se swanago ka dika tša Jesu?

²⁸ Ga se feela go ba gona ga Jesu, eupja le dika tša gagwe di tšwelela ka Beibeleng ka mokgwa wo kwalago e le wa therešo ka mo go sa belaetšego. Ga go bonolo go itlhamela motho yo a sa tlwaelwago gomme ka morago go tšweletšwe seswantšho sa gagwe se se swanago pukung ka moka. Ke mo go nyakilego go sa kgonege go bangwadi ba sa swanego ba bane gore ba ngwale ka motho yo a swanago gomme ka go dumelelana ba tšweletše seswantšho se se swanago sa gagwe, ge e ba motho o bjalo le ka mohla a se a ka a ba gona. Therešo ya gore Jesu yo a hlaloswago Diebangeding ka moka tše nne ka ntle le pelaelo ke motho o tee, ke bohlatse bjo bo tutuetšago bja go rereša ga Diebangedi.

²⁹ Michael Grant o tsopola potšišo e swanetšego kudu: “Go tla bjang gore dikanegelong ka moka tša Ebangedi ka ntle le go fapana, go tšwelele seswantšho seo se tšweleditšwego ka go tsepama ka mo go makatšago sa lesogana le le kgahlišago leo le itshepelelago ka bolokologi gare ga basadi ba mehuta ka moka go akaretša bao ba nyatšegago ka mo feletšego, ka ntle le go ba le seka sa go gapja ke maikwelo, go se be wa tlhago goba bothakga bjo bo feteletšego gomme lega go le bjalo, a kgomarela mokgwa o mobotse wa boitshwaro boemong bjo bongwe le bjo bongwe?”⁠²⁰ Karabo e nnoši ke ya gore motho yo bjalo o ile a ba gona e le ka kgonthe gomme a itshwara ka tsela yeo Beibele e bolelago ka yona.

Lebaka Leo ka Lona ba sa Dumelego

30, 31. Ke ka baka la’ng ba bantši ba sa amogele Mangwalo a Bakriste a Segerika e le a nepagetšego ka mokgwa wa histori go sa šetšwe bohlatse ka moka?

³⁰ Ka ge go e-na le bohlatse bjo bo tutuetšago bja go bolela gore Mangwalo a Segerika ke histori ya therešo, ruri ke ka baka la’ng ba bantši ba bolela gore ga a bjalo? Ke ka baka la’ng ba bantši gaešita lege ba amogela dikarolo tša wona e le tša therešo, fela ba gana go amogela selo se sengwe le se sengwe seo a se huperego? Lebaka le legolo ke gore Beibele e bega dilo tšeo baithuti ba mehleng yeno ba sa ratego go di dumela. Ka mohlala, e re botša gore Jesu o ile a phethagatša a ba a bolela diporofeto. E re botša gape le gore o ile a dira mehlolo le gore ka morago ga lehu la gagwe o ile a tsošwa.

³¹ Lekgolong le la nywaga la bo-20 la go belaela kudu, dilo tše bjalo ga di dumelege. Moporofesara Ezra P. Gould o ngwala mabapi le mehlolo gore: “Go na le pelaelo e tee yeo ba bangwe ba baseka-seki ba ikwago ba lokafaditšwe ge ba e dira . . . gore mehlolo ga e direge.”⁠²¹ Ba bangwe ba dumela gore Jesu a ka ba a ile a dira diphodišo, eupja feela tša bolwetši bja psychosoma, e lego mohuta wa ‘bolwetši bja go laolwa ke seo motho a se naganago.’ Ge e le ka mehlolo e mengwe, ba bantši ba e tšeiša phefo mohlomongwe e le bjalo ka boitlhamelo goba e le ditiragalo tša kgonthe tšeo di ilego tša kgopamišwa ge di anegwa.

32, 33. Ba bangwe ba ile ba leka bjang go tšeiša phefo mohlolo wa Jesu wa go fepa lešaba le legolo, eupja ke ka baka la’ng se e le se se sa kwagalego?

³² E le mohlala wa se, hle ela hloko tiragalo ya ge Jesu a fepa lešaba la ba 5 000 ka dinkgwa tše sego kae feela le dihlapi tše pedi. (Mateo 14:14-22) Moithuti wa lekgolo la nywaga la bo-19 Heinrich Paulus o ile a šišinya gore seo se ilego sa direga e le ka kgonthe e bile se: Jesu le baapostola ba gagwe ba ikhweditše ba kgobokanetšwe ke lešaba le legolo leo le bego le thoma go swarwa ke tlala. Ka gona o ile a kgetha gore a beele bahumi bao ba bego ba le gare ga bona mohlala o mobotse. O ile a tšea dijo tše nyenyane tšeo yena le baapostola ba gagwe ba bego ba e-na le tšona gomme a di abelana le lešaba. Kapejana, ba bangwe bao ba bego ba tlile le dijo tša bona ba ile ba latela mohlala wa gagwe gomme ba abelana ka tša bona. Mafelelong lešaba ka moka le ile la fepja.⁠²²

³³ Lega go le bjalo, ge e ba se e le seo se diragetšego e le ka kgonthe, gona e bile bohlatse bjo makatšago bja matla a mohlala o mobotse. Ke ka baka la’ng taba e bjalo e kgahlišago le ya bohlokwa e ka kgopamišwa gore e kwagale eka ke mohlolo o sa tlwaelwago? Ka kgonthe, maiteko a bjalo ka moka a go tšeiša mehlolo phefo bjalo ka ge e ka re ga se ya ka ya direga a tšweletša mathata a mantši kudu go feta kamoo a a rarollago. Le gona ka moka a theilwe metheong ya maaka. A thoma ka go akanyetša gore mehlolo ga e kgonege. Eupja ke ka baka la’ng seo se swanetše go ba bjalo?

34. Ge e ba Beibele ka kgonthe e e-na le boporofeta bjo bo nepagetšego le dipego tša mehlolo ya kgonthe, gona se se hlatsela eng?

³⁴ Go ya ka ditekanyetšo tše kwagalago kudu, Mangwalo a Sehebere gotee le a Segerika ke histori ya kgonthe, fela bobedi bja ona a swere mehlala ya boporofeta le mehlolo. (Bapiša le 2 Dikxoši 4:42-44.) Ka gona, go thwe’ng ge e ba diporofeto e le tša therešo? Le gona go thwe’ng ge e ba mehlolo e ile ya direga e le ka kgonthe? Gona Modimo o be a tloga a thekga go ngwalwa ga Beibele, gomme ke lentšu la gagwe e le ka kgonthe, ga se la motho. Kgaolong e latelago re tla ahla-ahla potšišo ya boporofeta, eupja sa pele anke re ele hloko mehlolo. Na ke mo go kwagalago lekgolong le la nywaga la bo-20 go dumela gore makgolong a nywaga a pele mehlolo e ile ya direga?

[Seswantšho go letlakala 66]

Ke ka baka la’ng Beibele e be e ka bega gore tsogo ya Jesu e tsebilwe pele ke basadi ge e ba se se sa ka sa direga e le ka kgonthe?

[Lepokisi go letlakala 56]

Tsheka-tsheko ya Mehleng Yeno e Hweditšwe e le Bohwefo

E le mohlala wa sebopego sa go se kgonthišege sa tsheka-tsheko ya mehleng yeno ya Beibele, hle ela hloko dipolelo tše tša Raymond E. Brown mabapi le Ebangedi ya Johane: “Bofelong bja lekgolo le la nywaga le le fetilego le nywageng ya mathomo ya lekgolo la nywaga, baithuti ba bile lebakeng la go belaela kudu ka Ebangedi ye. Johane o be a bolelwa e le wa morago kudu, gaešita le go ba wa karolong ya bobedi ya lekgolo la nywaga la bo-2. Ka ge e le e tšweleditšwego ke lefase leo le gapeletšago setšo sa Gerika, e ile ya naganwa e le yeo e se nago bohlokwa bja histori gomme e le e tswalanago ganyenyane kudu le Palestina ya Jesu wa Natsaretha  . . .

“Ga go na boemo lege e le bofe bjo bjalo bjo bo sa kago bja kgongwa ke lelokelelo la dilo tše hweditšwego tše sa letelwago tša boepi bja marope, tša mengwalo le tša taba e ngwadilwego. Dilo tše tše di hweditšwego di re dirile gore re belaele ka bohlale dipono tše šoro tšeo di nyakilego di e-ba tše amogelwago gotee le go lemoga kamoo motheo wo o thekgilego nyakišišo e nyatšago kudu ya go nyakišiša Johane e lego o teka-tekago ka gona.  . . .

“Go newa ga nako ya go ngwalwa ga Ebangedi go bušeditšwe morago go ya bofelong bja lekgolo la nywaga la 1 goba gaešita le pele ga moo. . . . Mohlomongwe seo se tlabago kudu le go feta ke gore baithuti ba bangwe ba bile ba na le sebete sa go ka bolela gape gore Johane morwa wa Tsebedeo a ka ba a tswalana ka mo go itšego le Ebangedi”!⁠³

Ke ka baka la’ng go swanetše go bonala e le mo go makatšago go dumela gore Johane o ngwadile puku yeo ka tlwaelo e bitšwago ka leina la gagwe? Ke feela ka gobane se se sa dumelelane le dikgopolo tšeo di akantšwego e sa le pele tša baseka-seki.

[Lepokisi go letlakala 70]

E fo ba Tlhaselo e Nngwe Gape Beibeleng

Timothy P. Weber o a ngwala: “Tše di hweditšwego ke tsheka-tsheko e phagamego di gapeleditše bontši bja batho feela gore ba belaele go kgona ga bona go kwešiša selo lege e le sefe [ka Beibeleng]. . . . A. T. Pierson o hlalositše kgakanego ya baebangedi ba bantši ge a be a bolela gore ‘go swana le Boroma, [tsheka-tsheko e phagamego] e tloša e le ka kgonthe Lentšu la Modimo go batho feela ka go nagana gore ke baithuti feela bao ba ka le hlathollago; mola Roma e bea moperisita magareng ga motho le Lentšu, tsheka-tsheko yona e bea mohlatholli yo a rutegilego magareng ga modumedi le Beibele ya gagwe.’”⁠²³ Ka gona tsheka-tsheko e phagamego ya mehleng yeno e pepentšhwa e fo ba tlhaselo e nngwe gape Beibeleng.

[Seswantšho go letlakala 62]

Aletare ye ya Peregamo go bonala e be e neetšwe “go medimo ya go se tsebje”

[Seswantšho go letlakala 63]

Mašope a tempele ye e kilego ya ba e kgolo ya Artemis yeo ba-Efeso ba bego ba ikgantšha ka yona

[Seswantšho go letlakala 64]

Beibele ka go botega e bega gore Petro o ile a latola Jesu

[Seswantšho go letlakala 67]

Beibele ka go botega e bega “kxang” magareng ga Paulo le Baranaba

[Seswantšho go letlakala 68]

Go dumelelana ga go bolelwa ga Jesu Diebangeding tše nne ke bohlatse bjo matla bja go rereša ga tšona

[Seswantšho go letlakala 69]

Baseka-seki ba bantši ba mehleng yeno ba nyenyefatša taba ya gore mehlolo e a direga