Kgaolo 22

Dihlatse go Fihla Magomong a Lefase—Karolo 3

Pego ya lefase ka moka ya boboledi bja molaetša wa Mmušo go tloga ka 1935 go ya go 1945 e hlalositšwe go matlakala 444 go ya go 461. Ngwaga wa 1935 ke o bohlokwa kudu ka gobane ka nako yeo lešaba le legolo la Kutollo 7:9 le ile la hlaolwa. Mabapi le go kgoboketšwa ga sehlopha seo, Dihlatse tša Jehofa di ile tša thoma go lemoga gore Beibele e beile pele ga bona modiro o mogolo kudu go feta lege e le ofe wo o kilego wa ba gona pele. Di ile tša o phetha bjang mola ditšhaba di be di nweletše Ntweng ya II ya Lefase gomme dinaga tše dintši di di thibetše goba di thibetše dipuku tša tšona tša Beibele?

GE Dihlatse tša Jehofa di dutše di tšea karolo bodireding bja tšona nywageng ya bo-1930, morero wa tšona e be e le go fihlelela batho ba bantši ka mo go kgonegago ka molaetša wa Mmušo. Ge di be di lemoga kgahlego e kgethegilego, tše dingwe tša tšona di be di dula go fihla bošego kudu di hlalosa ditherešo tša Beibele le go araba dipotšišo bakeng sa go kgotsofatša bao ba swerwego ke tlala ya moya. Eupja mabakeng a mantši Dihlatse di be di fo diriša dithero tše kopana tšeo di bego di reretšwe go tsoša kgahlego ya beng ba dintlo, gomme ka morago di tlogelela dipuku goba dipolelo tša phatlalatša tša Beibele go phetha karolo e šetšego. Modiro wa tšona e be e le wa go tsebiša batho, e lego go bjala dipeu tša therešo ya Mmušo.

Boiteko bjo Bogolo bja go Fihlelela Batho ba Bantši ka Ditaba tše di Lokilego

Modiro o be o dirwa ka maikwelo a go bona go akgofa ga nako. Ka mohlala, mathomong a nywaga ya bo-1930 ge Armando Menazzi kua Córdoba, Argentina a be a badile tlhaloso e kwalago ya therešo ya Beibele ka pukwaneng ya Hell le ya Where Are the Dead?, o ile a gata mogato ka go ikemišetša. (Ps. 145:20; Mmo. 9:5; Dit. 24:15) A tutueditšwe ke seo a ithutilego sona le go hlohleletšwa ke phišego yeo e bontšhitšwego ke Nicolás Argyrós, o ile a rekiša lebenkele la gagwe la go lokiša dikoloi gomme a ikgafa boboleding bja therešo e le mmulamadibogo. Ka gona nywageng ya pele ya bo-1940, Dihlatse tša Córdoba di ile tša reka pese ya kgale ka kgothatšo ya gagwe, tša tsenya malao gomme tša diriša senamelwa se go iša bagoeledi ba lesome goba go feta moo maetong a boboledi ao a bego a tšea beke, dibeke tše pedi goba gaešita le dikgwedi tše tharo. Ge go be go rulaganywa maeto a, banababo rena le dikgaetšedi ba ba fapa-fapanego bao ba tšwago phuthegong ba be ba newa sebaka sa go ya. O mongwe le o mongwe sehlopheng o be a abetšwe modiro wa gagwe—go hlwekiša, go apea, goba go rea dihlapi le go tsoma bakeng sa dijo. Bonyenyane diprofenseng tše lesome tša Argentina, sehlopha se se mafolofolo se ile sa bolela ka ntlo le ntlo, se akaretša metse gotee le metsana gomme se fihlelela dipolasa tšeo di phatlaletšego.

Moya o swanago o ile wa bontšhwa tšhemong ya Australia. Go ile gwa newa bohlatse bjo bogolo metseng yeo e nago le baagi ba bantši yeo e bapilego le lebopo. Eupja Dihlatse tša moo le tšona di be di nyaka go fihlelela batho bao ba dulago mafelong ao a lego kgole kudu. Ka gona ka March 31, 1936, Arthur Willis le Bill Newlands ba ile ba tsena leetong leo le ilego la ba tšea palo-moka ya dikhilomithara tše 19 710 e le gore ba fihlelele batho dipolaseng tša dinku le dikgomo tšeo di phatlaletšego lefelong leo le lego kgole la magaeng. Karolong e kgolo ya leeto la bona, go be go se na ditsela—e le ditsejana feela tša nageng go phatša leganata leo le se nago dihlare leo le nago le phišo e kgolo le madimo ao a nago le lerole. Eupja ba ile ba tšwela pele. Kae le kae mo go bego go hwetšwa kgahlego ba be ba bapala dipolelo tšeo di gatišitšwego tša Beibele le go tlogela dipuku. Mabakeng a mangwe, John E. (Ted) Sewell o ile a ya le bona; ka morago o ile a ithapela go šoma Asia Borwa-bohlabela.

Tšhemo yeo e bego e hlokomelwa ke lekala la Mokgatlo la Australia e be e feta kgole kudu Australia ka boyona. E be e akaretša China le dihlopha tša dihlakahlaka le ditšhaba tšeo di nabilego go tloga Tahiti ka bohlabela go ya Burma (yeo bjale e lego Myanmar) ka bodikela, e lego bokgole bja dikhilomithara tše 13 700. Tikologong yeo go be go e-na le mafelo a swanago le Hong Kong, Indochina (yeo bjale e lego Cambodia, Laos le Vietnam), Netherlands East Indies (yeo e akaretšago dihlakahlaka tše bjalo ka Sumatra, Java le Borneo), New Zealand, Siam (yeo bjale e lego Thailand) le Malaya. E be e se mo go sa tlwaelegago gore molebeledi wa lekala Alexander MacGillivray, e lego mo-Scotland a biletše mmulamadibogo yo mafolofolo wa mofsa ofising ya gagwe, a mmontšhe mmapa wa tšhemo ya lekala gomme a botšiše gore: ‘Na o ka rata go ba moromiwa?’ Ka morago, a šupe lefelo leo go lona go dirilwego boboledi bjo bonyenyane goba bo sa kago bja dirwa gomme a botšiše gore: ‘Na o be o ka se rate go thoma modiro tšhemong ye?’

Mathomong a nywaga ya bo-1930 ba bangwe ba babulamadibogo ba ba be ba šetše ba dirile modiro o mogolo kua Netherlands East Indies (yeo bjale e lego Indonesia) le Singapore. Ka 1935, Frank Dewar wa mo-New Zealand o ile a sepela le sehlopha sa babulamadibogo ba ka Lightbearer go fihla Singapore. Ka gona pejana ga ge seketswana se e-ya lebopong la ka leboa-bodikela bja Malaya, Molaodi wa sekepe Eric Ewins o ile a re: “Agee, Frank, re fihlile bjale. Re felela gona mo. O kgethile go ya Siam. Fologa bjale!” Eupja Frank o be a šetše a lebetše ka Siam. O be a dutše a thabela tirelo ya gagwe le sehlopha seo se lego ka seketswaneng. Bjale o be a nnoši.

O ile a ema kua Kuala Lumpur go fihlela ge a kgonne go kgoboketša tšhelete e lekanego bakeng sa leeto la gagwe ka moka, eupja ge a sa le moo o ile a welwa ke kotsi ya koloi—lori e ile ya mo thula a wa paesekeleng ya gagwe. Ka morago ga ge a fodile, o ile a namela setimela go tloga Singapore go ya Bangkok a e-na le ditolara tše hlano feela ka potleng ya gagwe. Eupja a e-na le tumelo matleng a Jehofa a go nea tše di nyakegago, o ile a tšwela pele ka modiro. Claude Goodman o be a ile a dira boboledi moo go se nene ka 1931; eupja ge Frank a fihla ka July 1936 go be go se na Dihlatse tšeo di ka mo amogelago. Lega go le bjalo, nywageng e sego kae e latelago ba bangwe ba be ba tšea karolo modirong—Willy Unglaube, Hans Thomas le Kurt Gruber bao ba tšwago Jeremane le Ted Sewell yo a tšwago Australia. Ba ile ba aba dipuku tše dintši, eupja bontši bja tšona e be e le tša Seisemane, se-China le Sejapane.

Ge go be go romelwa lengwalo le le bolelago gore banababo rena ba be ba nyaka dipuku ka se-Thai eupja go se na mofetoledi ntlong-kgolo ya Mokgatlo, Ngwanabo rena Rutherford o ile a araba ka gore: “Ga ke Thailand; ke lena le lego moo. Dumelang go Jehofa gomme le šome ka mafolofolo, ke mo le tlago go hwetša mofetoledi.” Ba ile ba mo hwetša. Chomchai Inthaphan yo e bego e le morutišigadi o mogolo wa Presbyterian Girls’ School kua Chiang Mai o ile a amogela therešo, gomme ka 1941 o be a fetolela dipuku tša Beibele ka se-Thai.

Beke e tee ka morago ga ge Frank Dewar a thomile boboledi kua Bangkok, Frank Rice yo a bego a ile a thoma modiro wa Mmušo kua Java (yeo bjale e lego karolo ya Indonesia) o ile a feta moo a e-ya kabelong ya gagwe e mpsha go seo ka nako yeo e bego e le French Indochina. Go etša ge a be a dirile tšhemong ya gagwe ya pejana, o ile a bolela go bao ba bego ba bolela Seisemane ge a be a dutše a ithuta leleme la lefelong leo. Ka morago ga ge a akareditše Saigon (yeo bjale e lego Ho Chi Minh City), o ile a ruta dithuto tša Seisemane e le gore a reke koloi ya kgale yeo a bego a ka e dirišetša go fihlelela karolo ya ka leboa ya naga. O be a sa kgomega ka katlego ya dilo tše di bonagalago eupja ka dikgahlego tša Mmušo. (Ba-Heb. 13:5) A diriša koloi yeo a e rekilego, o ile a nea bohlatse ditoropong le metsaneng le magaeng ao a lego lekatana tseleng ya go ya Hanoi.

Go Phatlalatša ka Sebete

Gore go tsošwe kgahlego ya go kgahlegela molaetša wa Mmušo le go phafošetša batho go nyakegeng ga go gata mogato ka boikemišetšo, Dihlatse dinageng tše dintši di ile tša diriša ditsela tšeo di gogelago. Go tloga ka 1936 kua Glasgow, Scotland, Dihlatse di ile tša tsebatša phatlalatša dipolelo tša kopano ka go apara dipampiri tša go athwa le go aba dipampišana tša taletšo mafelong a mabenkele. Nywaga e mebedi ka morago ka 1938 go ile gwa okeletšwa sebopego se sengwe se se kgahlišago mabapi le kopano ya kua London, Engelane. Nathan H. Knorr le Albert D. Schroeder bao ka morago ba ilego ba šoma gotee go Sehlopha se Bušago ba ile ba eta pele sehlopha sa mo e nyakilego go ba Dihlatse tše sekete go phatša bogareng bja lefelo la kgwebo kua London. O mongwe le o mongwe wa bao ba gwantago o be a apere pampiri ya go athwa yeo e bego e tsebatša polelo ya phatlalatša e rego “Lebeletšana le Ditherešo” yeo e bego e tla neelwa ke J. F. Rutherford Holong ya Royal Albert. Ba be ba swere maswao ao a bego a balega ka gore “Bodumedi ke Moreo le Kgwebo ya Bofora.” (Ka nako yeo ba be ba kwešiša bodumedi e le borapedi ka moka bjo bo bego bo sa dumelelane le Lentšu la Modimo Beibele.) Ka morago bekeng yeo, bakeng sa go timola karabelo ya lehloyo ya ba bangwe go batho ka kakaretšo, maswao ao a balegago ka gore “Hlankela Modimo le Kriste Kgoši” a ile a tsenywa gare ga a pele. Modiro wo o be o se bonolo go ba bantši ba Dihlatse tša Jehofa, eupja ba be ba o lebelela e le tsela e nngwe ya go hlankela Jehofa, teko e nngwe ya potego ya bona go yena.

Ga se bohle bao ba bego ba thabišitšwe ke go phatlalatša ka sebete moo Dihlatse tša Jehofa di phatlaladitšego molaetša wa tšona ka gona. Baruti kua Australia le New Zealand ba ile ba gatelela balaodi ba diteišene tša radio gore ba thibele dikgašo ka moka tšeo di bego di thekgwa ke Dihlatse tša Jehofa. Ka April 1938 ge Ngwanabo rena Rutherford a be a le tseleng ya go ya Australia go ya go nea polelo ya radio, bahlankedi ba setšhaba ba ile ba itumelela go tutueletšwa go phumola dithulaganyo tšeo di bego di dirilwe bakeng sa gore a diriše Holo ya Toropo ya Sydney le meago ya radio. Kapejana go ile gwa hirwa Mabala a Dipapadi a Sydney, gomme ka baka la phatlalatšo e kgolo ya ditaba ya go ganetša ketelo ya Ngwanabo rena Rutherford, lešaba le legolo kudu le ile la tla go theetša polelo ya gagwe. Mabakeng a mangwe ge Dihlatse di be di ganetšwa go diriša meago ya radio, di ile tša arabela ka go tsebatša phatlalatša kudu diboka tšeo go tšona dipolelo tša Ngwanabo rena Rutherford di bego di bapalwa ka motšhene wa go bapala direkoto.

Baruti kua Belgium ba ile ba romela bana gore ba foše Dihlatse ka mafsika, gomme baperisita ba be ba tla ya ka noši magaeng go ya go kgoboketša dipuku tšeo di bego di abilwe. Eupja ba bangwe ba baagi ba motsaneng ba be ba rata seo ba bego ba ithuta sona go Dihlatse tša Jehofa. Gantši ba be ba bolela gore: “Mphe dipukwana tša lena tše mmalwa; ge moperisita a e-tla ke kgone go mo nea e tee bakeng sa go mo kgotsofatša gomme ke šale le tše dingwe gore ke di bale!”

Lega go le bjalo, nywaga e latelago e ile ya lebiša kganetšong e matla ka go fetišiša go Dihlatse tša Jehofa le molaetša wa Mmušo wo di bego di o goeletša.

Go Bolela kua Yuropa go Lebeletšanwe le Tlaišo ya Mehleng ya Ntwa

Ka ge di be di ka se ke tša lahla tumelo ya tšona le go kgaotša go bolela, Dihlatse tše dikete tša Jehofa kua Austria, Belgium, Fora, Jeremane le Netherlands di ile tša golegwa goba tša romelwa dikampeng tša Nazi tša tshwenyo. Moo tshwaro e sehlogo e be e le selo se se tlwaelegilego. Tšeo di bego di se tša hlwa di golegwa di ile tša tšwela pele ka bodiredi bja tšona ka bohlale. Gantši di be di šoma ka Beibele feela gomme di sepediša dipuku tše dingwe feela ge di dira maeto a go boela go batho bao ba thabelago. Go phema go golegwa, Dihlatse di be di tla tsena mojakong o tee moagong wa difolete ke moka mohlomongwe di ye moagong o mongwe, goba ka morago ga go tsena ntlong e tee feela di be di e-ya setarateng se sengwe pele ga ge di batamela ntlo e nngwe. Eupja di be di tloga di e-na le sebete ka go nea bohlatse.

Ka December 12, 1936, e lego dikgwedi tše sego kae feela ka morago ga ge ma-Gestapo a swere Dihlatse tše dikete le batho ba bangwe bao ba thabelago boitekong bja setšhaba ka moka bja go thibela modiro wa tšona, Dihlatse ka botšona di ile tša tšwa lesolo. Ka lebelo le legolo di ile tša tsenya dikopi tše masome a dikete tša setlamo seo se gatišitšwego ka mapokising a poso le ka tlase ga mejako ya batho Jeremane ka moka. Tše di be di ganetša tshwaro e sehlogo yeo e bego e dirišwa go banababo tšona le dikgaetšedi ba Bakriste. Iri ka morago ga ge go abja go thomilwe, maphodisa a be a leka go kitimiša baabi gore ba ba sware, eupja ba ile ba swara feela mo e ka bago ba lesome-pedi nageng ka moka.

Bahlankedi ba mmušo ba be ba makaditšwe ke gore lesolo le bjalo le be le ka dirwa ka morago ga sohle seo mmušo wa Nazi o se dirilego go thibela modiro. Go oketša moo, ba ile ba thoma go boifa baagi ba naga. Ka baka la’ng? Ka gobane ge maphodisa le bahlankedi ba bangwe bao ba aparego yunifomo ba be ba e-ya magaeng gomme ba botšiša ge e ba badudi ba be ba amogetše pampišana lege e le efe e bjalo, batho ba bantši ba ile ba gana. Ge e le gabotse, bontši bja batho ba be ba sa e amogela. Dikopi di be di neilwe malapa a mabedi goba a mararo moagong o mongwe le o mongwe. Eupja maphodisa a be a sa tsebe seo. Ba be ba nagana gore go tlogetšwe e tee mojakong o mongwe le o mongwe.

Dikgweding tše di latetšego, bahlankedi ba mmušo wa Nazi ba ile ba gana ka go hlaboša melato yeo e bego e hlalositšwe setlamong seo se se gatišitšwego. Ka gona ka June 20, 1937, Dihlatse tšeo di bego di sa dutše di lokologile di ile tša aba molaetša o mongwe, e lego lengwalo la kganetšo leo le bego le sa pepetletše ditlhalosong tša lona tše di tletšego mabapi le tlaišo, lengwalo leo le bego le e-na le maina a bahlankedi gomme le bontšha matšatši-kgwedi le mafelo. Gare ga ma-Gestapo go be go e-na le tlalelo e kgolo ka baka la go pepentšhwa mo le ka baka la bokgoni bja Dihlatse go phetha modiro o bjalo wa go aba.

Diphihlelo tše dintši tša lapa la ga-Kusserow le le tšwago Bad Lippspringe, Jeremane di bontšhitše boikemišetšo bjoo bjo bo swanago bja go nea bohlatse. Mohlala o akaretša seo se diregilego ka morago ga ge Wilhelm Kusserow a bolailwe phatlalatša kua Münster ke mmušo wa Nazi ka baka la go gana ga gagwe go kwanantšha tumelo ya gagwe. Mmago Wilhelm, e lego Hilda o ile a ya gatee-tee kgolegong gomme a kgopela setopo ka go akgofa gore a se boloke. O ile a botša lapa la gagwe gore: “Re tla nea bohlatse bjo bogolo go batho bao ba bego ba mo tseba.” Polokong tatago Wilhelm, e lego Franz o ile a rapela thapelo yeo e ilego ya bontšha tumelo ditokišetšong tše lerato tša Jehofa. Mabitleng moratho wa Wilhelm, e lego Karl-Heinz o ile a bolela mantšu ao a homotšago ao a tšwago Beibeleng. Ga se ba ka ba leswa ba sa otlwe ka baka la se, eupja go bona selo sa bohlokwa e be e le go godiša Jehofa ka go nea bohlatse mabapi le leina la gagwe le Mmušo wa gagwe.

Ge dikgateletšo tša nakong ya ntwa di dutše di gola kua Netherlands, Dihlatse moo di ile tša beakanya dithulaganyo tša tšona tša diboka ka bohlale. Tše bjale di be di swarwa feela ka dihlopha tša ba lesome goba ka tlase ga moo magaeng a batho. Mafelo a diboka a be a fetošwa gantši. Hlatse e nngwe le e nngwe e be e e-ba gotee le sehlopha sa yona feela, gomme go be go se na yo a tla utollago lefelo la thuto gaešita le go mogwera yo a botwago. Lebakeng leo la histori ge baagi ka moka ba be ba lelekwa magaeng a bona ka baka la ntwa, Dihlatse tša Jehofa di be di tseba gore batho ba be ba nyaka molaetša o homotšago ka go akgofa wo o hwetšwago feela Lentšung la Modimo, gomme di ile tša o abelana le bona ka ntle le poifo. Eupja lengwalo leo le tšwago ofising ya lekala le ile la gopotša banababo rena ka go phakgama mo Jesu a ilego a go bontšha mabakeng a fapa-fapanego ge a be a lebeletšane le baganetši. (Mat. 10:16; 22:15-22) Ka baka leo, ge ba be ba gahlana le motho yo a bego a bontšha lehloyo, ba be ba ngwala aterese ka kelohloko e le gore go ka bontšhwa šedi e kgethegilego ge ba be ba šoma tšhemong yeo nakong e tlago.

Kua Gerika baagi ba ile ba welwa ke tlaišego e apareditšego nakong ya ge e bušwa ke Jeremane. Lega go le bjalo, tshwaro e šoro ka go fetišiša yeo e ilego ya dirišwa go Dihlatse tša Jehofa e ile ya bakwa ke go emelwa gampe mo gošoro ke baruti ba Kereke ya Greek Orthodox, bao ba ilego ba phegelela gore maphodisa le dikgoro tša tsheko ba gate mogato malebana le tšona. Bontši bja Dihlatse di ile tša golegwa goba tša lelekwa metseng ya gabo tšona gomme tša romelwa metsaneng ya kgole goba tša bolokwa ka tlase ga maemo a sehlogo dihlakahlakeng tšeo di se nago dijo. Lega go le bjalo, di ile tša tšwela pele go nea bohlatse. (Bapiša le Ditiro 8:1, 4.) Gantši se se be se dirwa ka go boledišana le batho diphakeng le mafelong a boiketlo a batho bohle, ka go dula le bona dipankeng le go ba botša ka Mmušo wa Modimo. Ge go be go hweditšwe kgahlego ya kgonthe, motho yoo o be a adingwa puku e bohlokwa ya Beibele. Puku e bjalo e be e bušwa ka morago gomme ya dirišwa leboelela. Barati ba bantši ba therešo ba ile ba amogela ka lethabo thušo yeo e bego e newa ke Dihlatse gaešita le go di tlatša go abelaneng le ba bangwe ditaba tše di lokilego, lege se se ile sa ba tlišetša tlaišo e bohloko.

Lebaka le bohlokwa la sebete le kgotlelelo tša Dihlatse e be e le go ba ga tšona tšeo di agilwego ke dijo tša moya. Gaešita lege disola tša dipuku tšeo di abelwago ba bangwe mafelelong di ile tša fokotšega kudu dikarolong tše dingwe tša Yuropa nakong ya ntwa, di ile tša kgona go aba magareng ga tšona dipuku tšeo di matlafatšago tumelo tšeo di bego di lokišeditšwe ke Mokgatlo bakeng sa go balwa ke Dihlatse tša Jehofa lefaseng ka bophara. Ka go bea maphelo a bona kotsing, August Kraft, Peter Gölles, Ludwig Cyranek, Therese Schreiber le ba bangwe ba bantši ba ile ba ba le karolo go tšweletšeng lefsa le go abeng dipuku tša go ithuta tšeo di ilego tša šwahlišetšwa Austria di e-tšwa Czechoslovakia, Italy le Switzerland. Kua Netherlands, mohlapetši yo botho wa kgolego o ile a thuša ka go tlišetša Arthur Winkler Beibele. Go sa šetšwe go hlapetša mo go bego go dirwa ke lenaba, meetse ao a lapološago a therešo ya Beibele ao a tšwago go Morokami a ile a fihla le dikampeng tša Jeremane tša tshwenyo gomme a abja gare ga Dihlatse moo.

Go tswalelelwa dikgolegong le dikampeng tša tshwenyo ga se gwa thibela Dihlatse tša Jehofa go ba dihlatse. Ge moapostola Paulo a be a le kgolegong kua Roma, o ile a ngwala gore: “Ye ke tlaišetšwaxo yôna, ka bá ka tlêngwa . . . Fêla Lentšu la Modimo xa le tlêngwe.” (2 Tim. 2:9) Go bile bjalo boemong bja Dihlatse tša Jehofa kua Yuropa nakong ya Ntwa ya II ya Lefase. Bahlapetši ba ile ba lebelela boitshwaro bja tšona; ba bangwe ba botšiša dipotšišo gomme ba bantši ya ba badumedi-gotee le tšona, gaešita lege go be go bolela go lahlegelwa ke tokologo ya bona ka noši. Bagolegwa ba bantši bao ba bego ba tswaleletšwe le Dihlatse ba be ba e-tšwa dinageng tšeo di swanago le Russia, moo boboledi bo bego bo dirilwe ganyenyane kudu. Ka morago ga ntwa ba bangwe ba ba ba ile ba boela dinageng tša gabo bona e le Dihlatse tša Jehofa, ba fagahletše go gaša molaetša wa Mmušo moo.

Tlaišo e sehlogo le mafelelo a ntwa ka moka di be di ka se ke tša thibela go kgoboketšwa mo go boletšwego e sa le pele ga batho ntlong ya Jehofa e kgolo ya moya bakeng sa borapedi. (Jes. 2:2-4) Go tloga ka 1938 go ya go 1945, bontši bja dinaga tša Yuropa di ile tša bontšha koketšego e kgolo ya palo ya bao ba tšeago karolo phatlalatša borapeding bjo bjalo ka go goeletša Mmušo wa Modimo. Kua Brithania, Finland, Fora le Switzerland, Dihlatse di ile tša oketšega ka mo e nyakilego go ba 100 lekgolong. Kua Gerika go be go e-na le koketšego yeo e nyakilego e ipoeletša gašupa. Kua Netherlands e be e ipoeleditše ga 12. Eupja bofelong bja 1945 go be go se gwa hlwa go e-tla ditaba ka botlalo go tšwa Jeremane goba Romania, gomme go be go tlile feela dipego tšeo di sa felelago tšeo di tšwago dinageng tše dingwe tše dintši.

Ka Ntle ga Yuropa Nywageng Yeo ya Ntwa

Kua Bohlabela le gona ntwa ya lefase e ile ya bakela Dihlatse tša Jehofa bothata bjo bo feteletšego. Kua Japane le Korea, di be di swarwa gomme di bethwa le go tlaišwa ka baka la gore di bolelela Mmušo wa Modimo le gore di gana go rapela mmušiši wa Japane. Mafelelong di ile tša thibelwa ka mo go feletšego go kopana le Dihlatse tša dinageng tše dingwe. Go tše dintši tša tšona, dibaka feela tša go nea bohlatse e be e le ge di botšišwa dipotšišo goba ge di be di le tshekong kgorong ya tsheko. Bofelong bja ntwa, bodiredi bja phatlalatša bja Dihlatse tša Jehofa dinageng tše bo be bo nyakile bo emišitšwe ka mo go feletšego.

Ge ntwa e be e fihla Philippines, Dihlatse di ile tša swarwa gampe ke mahlakore ka bobedi ka ge di be di ka se ke tša thekga Majapane goba madira a kganetšo. Go phema go golegwa, Dihlatse tše dintši di ile tša tlogela magae a tšona. Eupja ge di dutše di huduga lefelong le lengwe go ya go le lengwe, di be di dira boboledi—di adimiša dipuku ge di be di hwetšagala, gomme ka morago di diriša Beibele feela. Ge ntwa e be e fokotšega, di ile tša ba tša hloma diketswana tše mmalwa bakeng sa go iša dihlopha tše kgolo tša Dihlatse dihlakahlakeng tšeo go tšona go bego go neilwe bohlatse go se nene goba bo sa newa.

Kua Burma (yeo bjale e lego Myanmar), e be e se tlhaselo ya Majapane eupja e le kgateletšo ya baruti ba Anglican, Methodist, Roma Katholika le Baptist ya Amerika yeo ba bego ba gateletša bahlankedi ba dikoloni ka yona, yeo e ilego ya lebiša go thibelweng ga dipuku tša Dihlatse tša Jehofa ka May 1941. Dihlatse tše pedi tšeo di bego di šoma ofising yeo go amogelwago melaetša ya go sepela ka cable di ile tša bona thelekeramo yeo e bego e di lemoša ka seo se bego se e-tla, ka gona banababo rena kapejana ba ile ba tloša dipuku bogorogelong bja Mokgatlo bja dipuku e le gore ba pheme go thopja ga tšona. Ka gona go ile gwa dirwa maiteko a go romela dipuku tše dintši ka go di tloša nageng go di iša China.

Ka nako yeo mmušo wa U.S. o be o romela ditekanyo tše kgolo tša ditlabakelo tša ntwa ka mošola wa Tsela ya Burma ka dilori tše kgolo go thekga mmušo wa Setšhaba wa ma-China. Banababo rena ba ile ba leka go hwetša sekgoba go e nngwe ya dilori tšeo eupja ba ganetšwa. Maiteko a go hwetša senamelwa go tšwa kua Singapore le ona a ile a folotša. Lega go le bjalo, ge Mick Engel yo e bego e le mohlokomedi wa bogorogelo bja dipuku bja Mokgatlo bja Rangoon (yeo bjale e lego Yangon) a e-ya go molaodi yo a phagamego wa U.S., o ile a newa tumelelo ya go iša dipuku ka dilori tša bahlabani.

Lega go le bjalo, ka morago ga moo ge Fred Paton le Hector Oates ba be ba e-ya go mohlankedi yo a bego a laola dinamelwa tšeo go yo tsena China gomme ba kgopela sekgoba, o ile a befelwa kudu! O ile a goeletša ka gore, “Eng? Nka le nea bjang sekgoba ka diloring tša-ka bakeng sa dipampišana tša lena tše di nyatšegago mola ke se na sekgoba sa ditlabakelo tšeo di nyakegago ka go akgofa tša tša bohlabani le tša kalafo tšeo di senyegago di le mo kgakala?” Fred o ile a homola go se nene, a tsenya seatla ka mokotleng wa gagwe wa dipuku, a mmontšha lengwalo la tumelelo gomme a hlalosa gore e be e tla ba taba e kgolo ge e ba a be a ka hlokomologa ditaelo tšeo di neilwego ke balaodi kua Rangoon. Ga se feela gore molaodi wa dinamelwa o ile a rulaganyetša go romela ditone tše pedi tša dipuku eupja o ile a nea banababo rena lori le mootledi le ditlabakelo. Ba ile ba leba ka leboa-bohlabela tseleng e kotsi ya dithaba ba tsena China le morwalo wa bona o bohlokwa. Ka morago ga go nea bohlatse kua Pao-shan, ba ile ba tšwela pele go ya Chungking (Pahsien). Dipuku tše dikete tšeo di bolelago ka Mmušo wa Jehofa di ile tša abja ngwageng wo ba o feditšego kua China. Gare ga ba bangwe bao ba ilego ba ba nea bohlatse ka bobona e be e le Chiang Kai-shek, e lego mopresidente wa mmušo wa Setšhaba wa ma-China.

Ka nako yeo, ge go thuthupa ga dipomo go be go dutše go gola kua Burma, Dihlatse ka moka moo di ile tša tloga nageng ka ntle le tše tharo, bontši bja tšona tša leba India. Modiro wa tše tharo tšeo di ilego tša šala e be e le o monyenyane kudu ka mo go kwagalago. Lega go le bjalo, di ile tša tšwela pele go nea bohlatse bjo bo sa rulaganyetšwago, gomme maiteko a tšona a ile a enywa dienywa ka morago ga ntwa.

Kua Amerika Leboa le gona Dihlatse tša Jehofa di be di lebeletšane le mapheko a šoro nakong ya ntwa. Tlhaselo e atilego ya dihlopha tša bahlola-mpherefere le go dirišwa ka mo go sa swanelago ga melao ya lefelong leo di ile tša tliša kgateletšo e kgolo modirong wa boboledi. Ba dikete ba ile ba golegwa ka baka la go kgomarela ga bona boema-gare bja Bokriste. Eupja se ga se sa ka sa fokodiša bodiredi bja Dihlatse bja ntlo le ntlo. Go oketša moo, go tloga ka February 1940, e ile ya ba mo go tlwaelegilego go di bona ditarateng mafelong a kgwebo di sepediša Morokami le Consolation (yeo bjale e lego Phafoga!). Phišego ya tšona e ile ya ba e matla le go feta. Gaešita lege di be di welwa ke tlaišo e kgolo kudu yeo e kilego ya bonwa karolong yeo ya lefase, palo ya Dihlatse e ile ya ipoeletša go feta gabedi bobedi kua United States le Canada go tloga ka 1938 go ya go 1945, gomme nako yeo di ilego tša e diriša bodireding bja tšona bja phatlalatša e ile ya ipoeletša gararo.

Dinageng tše dintši tšeo di bego di hlaolwa e le tša Commonwealth ya Brithania (kua Amerika Leboa, Afrika, Asia le dihlakahlakeng tša Caribbean le tša Pacific), Dihlatse tša Jehofa goba dipuku tša tšona di ile tša bewa ka tlase ga thibelo ya mmušo. E nngwe ya dinaga tše bjalo e be e le Australia. Tsebišo ya molao yeo e ilego ya phatlalatšwa moo ka January 17, 1941 ka taelo ya molaodi-pharephare e ile ya dira gore go kopana ga Dihlatse tša Jehofa bakeng sa borapedi, go aba dipuku lege e le dife tša tšona, goba gaešita le go ba le tšona, e be mo e sego ga molao. Go be go kgonega ka tlase ga molao go hlohla thibelo kgorong ya tsheko, gomme se se ile sa dirwa kapejana. Eupja e bile ka nako ya go feta nywaga e mebedi pele ga ge Mna. Justice Starke wa Kgoro e Phagamego ya tsheko a bolela gore melao yeo thibelo e bego e theilwe go yona e be e le “e feteletšego, e se ya molao gomme e le e gatelelago.” Kgoro e Phagamego ya tsheko e ile ya tloša thibelo. Dihlatse tša Jehofa di ile tša dira’ng ka nako yeo?

Ka go ekiša baapostola ba Jesu Kriste, di ile tša ‘kwa Modimo e le mmuši go e na le batho.’ (Dit. 4:19, 20; 5:29, NW) Di ile tša tšwela pele go bolela. Go sa šetšwe mapheko a mantši, di ile tša ba tša rulaganyetša kopano kua Hargrave Park, kgaufsi le Sydney ka December 25-29, 1941. Ge mmušo o be o gana go sepetša ba bangwe ba baemedi ka setimela, sehlopha seo se tšwago ka Bodikela bja Australia se ile sa hlama dinamelwa tša sona ka dikarolo tšeo di fišago malahla bakeng sa go tšweletša kgase e le sebešeletši gomme sa thoma leeto la matšatši a 14 nageng ka moka, leo le akaretšago beke e tee ya go phatša Molala wa Nullarbor wo o nabilego. Ba ile ba goroga ba šireletšegile gomme ba thabela lenaneo gotee le baemedi ba bangwe ba dikete tše tshelelago. Ngwageng o latetšego go ile gwa swarwa kopano e nngwe, eupja mo nakong ye e be e arogantšwe ka dihlotswana tše 150 metseng e šupago e megolo nageng ka moka, diboledi di sepela go tloga lefelong le lengwe go ya go le lengwe.

Ge maemo a dutše a senyega kua Yuropa ka 1939, badiredi ba bangwe ba babulamadibogo ba Dihlatse tša Jehofa ba ile ba ithapela go šoma mašemong a mangwe. (Bapiša le Mateo 10:23; Ditiro 8:4.) Babulamadibogo ba bararo ba Majeremane ba ile ba romelwa Shanghai, China ba e-tšwa Switzerland. Ba bantši ba ile ba ya Amerika Borwa. Gare ga bao ba ilego ba išwa Brazil go be go e-na le Otto Estelmann yo a bego a dutše a etela le go thuša diphuthego kua Czechoslovakia, le Erich Kattner yo a bego a kile a šoma ofising ya Mokgatlo wa Watch Tower kua Prague. Kabelo ya bona e mpsha e be e se e bonolo. Ba ile ba hwetša gore mafelong a mangwe a dipolasa, Dihlatse di be di tsoga e sa le ka pela le go bolela go fihla ka 7:00 a.m. ke moka tša dira tirelo ya tšhemo gape go yela mantšiboeng. Ngwanabo rena Kattner o gopola gore ge a be a dutše a tloga lefelong le lengwe a e-ya go le lengwe, gantši o be a robala nageng, a diriša mokotla wa gagwe wa dipuku e le mosamelo.—Bapiša le Mateo 8:20.

Ngwanabo rena Estelmann le Ngwanabo rena Kattner ba be ba dutše ba lelekišwa ka go se kgaotše ke maphodisa a sa aparego yunifomo a Nazi kua Yuropa. Na go hudugela ga bona Brazil go ile gwa ba lokolla tlaišong? Ka mo go fapanego, ka morago ga ngwaga feela ba ile ba ikhwetša ba le tlemong ya go thibelelwa ka gae ka nako e telele le go golegwa ka tlhohleletšo ya bahlankedi bao mohlomongwe e bego e le bao ba emago le ma-Nazi! Kganetšo ya baruti ba Katholika le yona e be e le e tlwaelegilego, eupja Dihlatse di ile tša phegelela modirong wa tšona wo di o neilwego ke Modimo. Di ile tša fihlelela gantši metse le ditoropo tša Brazil moo molaetša wa Mmušo o bego o se wa hlwa o bolelwa gona.

Tlhahlobo ya boemo bja lefase ka kakaretšo e bontšha gore dinageng tše dintši tšeo Dihlatse tša Jehofa di bego di dula go tšona nakong ya Ntwa ya II ya Lefase di ile tša lebeletšana le dithibelo tša mmušo, e ka ba mokgatlong wa tšona goba dipukung tša tšona. Gaešita lege di be di bolela dinageng tše 117 ka 1938, nywageng ya ntwa (1939-45) mokgatlo wa tšona le dipuku di ile tša thibelwa, goba badiredi ba tšona ba lelekwa dinageng tše di fetago 60 tša dinaga tšeo. Gaešita le mo go bego go se na dithibelo, di be di lebeletšana le tlhaselo ya dihlopha tša bahlola-mpherefere gomme di swarwa gantši. Go sa šetšwe se ka moka, boboledi bja ditaba tše di lokilego ga se bja ka bja kgaotša.

Lešaba le Legolo le Thoma go Iponatša Kua Latin America

Bogareng bja nywaga ya ntwa ka February 1943, Mokgatlo wa Watch Tower o ile wa hloma Sekolo sa Gilead kua New York State o rulaganyetša modiro wo o swanetšego go dirwa mehleng ya ka morago ga ntwa bakeng sa go tlwaeletša baromiwa tirelo ya dinageng dišele. Pele ga bofelo bja ngwaga woo, ba 12 ba baromiwa bao ba be ba šetše ba thomile go šoma kua Cuba. Tšhemo moo e ile ya ipontšha e le yeo e tšweletšago dienywa kudu.

Morago kua ka 1910, dipeu tše itšego tša therešo ya Beibele di be di fihlile Cuba. C. T. Russell o be a ile a neela polelo moo ka 1913. J. F. Rutherford o be a ile a bolela radiong kua Havana ka 1932, gomme go be go e-na le kgašo e boeleditšwego ya polelo ka Sepaniši. Eupja koketšego e be e le e nanyago. Go be go e-na le go se kgone go ngwala le go bala mo go apareditšego ka nako yeo le kgethollo e kgolo kudu ya bodumedi. Mathomong kgahlego e ile ya bontšhwa ka tekanyo e kgolo gare ga baagi bao ba bolelago Seisemane bao ba bego ba e-tšwa Jamaica le mafelong a mangwe. Ka 1936 go be go e-na le bagoeledi ba 40 feela ba Mmušo Cuba. Eupja ka nako yeo go bjalwa le go nošetšwa ga peu ya therešo ya Mmušo go ile gwa thoma go enywa dienywa tše dintši.

Ka 1934 ma-Cuba a pele a ile a kolobetšwa; a mangwe a latela. Go tloga ka 1940 dikgašo tša letšatši le letšatši tša radio gotee le go nea bohlatse ka sebete setarateng di ile tša matlafatša bodiredi bja ntlo le ntlo moo. Gaešita le pele ga ge baromiwa bao ba tlwaeditšwego Gilead ba goroga ka 1943, go be go e-na le ba 950 kua Cuba bao ba bego ba amogetše ditaba tše di lokilego gomme ba bolela go ba bangwe, gaešita lege e se ka moka ga bona bao ba bego ba tšea karolo ka mehla. Nywageng e mebedi ka morago ga go goroga ga baromiwa, dipalo di ile tša oketšega ka lebelo kudu. Ka 1945 Dihlatse tša Jehofa kua Cuba e be e le tše 1 894. Gaešita lege bontši bja tšona di be di e-tšwa bodumeding bjo bo bego bo ruta gore bathekgi ka moka ba botegago ba kereke ba be ba tla ya legodimong, bontši bja bao ba ilego ba ba Dihlatse tša Jehofa ba ile ba amogela ka phišego tebelelo ya bophelo bjo bo sa felego lefaseng paradeiseng e tsošološitšwego. (Gen. 1:28; 2:15; Ps. 37:9, 29; Kut. 21:3, 4) Ke feela ba 1,4 lekgolong ba bona bao ba bego ba ipolela gore ke banababo Kriste bao ba tloditšwego ka moya.

Ka tsela e nngwe gape, ntlo-kgolo ya lefase ya Mokgatlo e ile ya nea thušo tšhemong ya Latin America. Pejana ka 1944, N. H. Knorr, F. W. Franz, W. E. Van Amburgh le M. G. Henschel ba ile ba fetša matšatši a lesome kua Cuba bakeng sa go matlafatša banababo rena moyeng. Nakong yeo go ile gwa swarwa kopano kua Havana, gomme gwa hlaloswa dithulaganyo tša go lomaganywa kaone ga modiro wa boboledi. Leeto le gape le ile la iša Ngwanabo rena Knorr le Ngwanabo rena Henschel kua Costa Rica, Guatemala le Mexico go ya go thuša Dihlatse tša Jehofa dinageng tšeo.

Ka 1945 le 1946, N. H. Knorr le F. W. Franz ba ile ba tšea maeto ao a ilego a ba dira gore ba kgone go bolela le go šoma gotee le Dihlatse dinageng tše 24 tikologong ya go tloga Mexico go ya ntlheng ya ka borwa ya Amerika Borwa gotee le kua Caribbean. Bona ka noši ba ile ba fetša dikgwedi tše hlano karolong yeo ya lefase ba nea thušo le tlhahlo tše lerato. Mafelong a mangwe ba ile ba kopana le batho ba sego kae feela bao ba thabelago. Gore go be le dithulaganyo tša ka mehla tša diboka le tirelo ya tšhemo, bona ka noši ba ile ba thuša go rulaganya diphuthego tša pele kua Lima, Peru le Caracas, Venezuela. Kae le kae mo go bego go šetše go swarwa diboka tša phuthego, ba ile ba ya go tšona gomme lebakeng le lengwe ba be ba nea keletšo mabapi le kamoo ba ka kaonefatšago go ba bohlokwa ga tšona ka tsela ya kgonthe mabapi le modiro wa boebangedi.

Mo go kgonegago, go ile gwa dirwa dithulaganyo tša dipolelo tša Beibele tša phatlalatša nakong ya diketelo tše. Dipolelo di be di tsebatšwa ka gohle ka go diriša dipampiri tša go athwa tšeo di bego di athwa ke Dihlatse le ka dipampišana tša taletšo tšeo di abjago ditarateng. Ka baka leo, Dihlatse tše 394 tša Brazil di ile tša thabela go ba le ba 765 kopanong ya tšona kua São Paulo. Kua Chile mo go bego go e-na le bagoeledi ba 83 ba Mmušo, ba 340 ba ile ba tla go kwa polelo yeo e ilego ya tsebatšwa ka mo go kgethegilego. Kua Costa Rica Dihlatse tše 253 tša lefelong leo di ile tša thabela go ba le ba 849 dikopanong tša tšona tše pedi. Tše e be e le dinako tša bogwera bjo bo thabišago gare ga banababo rena.

Lega go le bjalo, morero e be e se go fo ba le dikopano tšeo di sa lebalegego. Nakong ya maeto a, baemedi bao ba tšwago ntlong-kgolo ba ile ba gatelela ka mo go kgethegilego bohlokwa bja go boela go batho bao ba thabelago le go ba swarela dithuto tša Beibele tša magae. Ge e ba batho ba be ba tla ba barutiwa ba kgonthe, ba be ba nyaka thuto ya ka mehla yeo e tšwago Lentšung la Modimo. Ka baka leo, palo ya dithuto tša Beibele tša magae e ile ya oketšega ka lebelo karolong ye ya lefase.

Ge Ngwanabo rena Knorr le Ngwanabo rena Franz ba be ba dira maeto a a tirelo, baromiwa ba ba oketšegilego bao ba tlwaeditšwego Gilead ba ile ba goroga dikabelong tša bona. Bofelong bja 1944 ba bangwe ba be ba šoma kua Costa Rica, Mexico le Puerto Rico. Ka 1945 baromiwa ba bangwe ba be ba thuša go rulaganya modiro wa boboledi kaone kua Barbados, Brazil, Chile, Colombia, El Salvador, Guatemala, Haiti, Honduras ya Brithania (yeo bjale e lego Belize), Jamaica, Nicaragua, Panama le Uruguay. Ge baromiwa ba babedi ba pele ba goroga kua Dominican Republic ka 1945, e be e le bona Dihlatse ba nnoši ka nageng. Mafelelo a bodiredi bja baromiwa ba pele a ile a bonwa kapejana. Trinidad Paniagua o boletše ka baromiwa ba pele bao ba rometšwego Guatemala gore: “Se ke sona seo re bego re se nyaka—barutiši ba Lentšu la Modimo bao ba tlago go re thuša go kwešiša kamoo re ka dirago modiro ka gona.”

Ka gona go ile gwa thewa motheo bakeng sa koketšego karolong ye ya tšhemo ya lefase. Dihlakahlakeng tša Caribbean go be go e-na le bagoeledi ba 3 394 ba Mmušo bofelong bja 1945. Kua Mexico go be go e-na le ba 3 276 gomme ba bangwe ba 404 ba le Amerika Bogare. Kua Amerika Leboa go be go e-na le ba 1 042. Bakeng sa karolo ye ya lefase, seo se emela koketšego ya 386 lekgolong nakong ya nywaga e šupago e fetilego, e lego lebaka la leema-ema le legolo historing ya motho. Eupja e be e le mathomo-mayo feela. Koketšego e kgolo ka go fetišiša e be e sa le ka pele! Beibele e be e boletše e sa le pele gore “lešaba le lexolo la . . . ba dithšaba ka moka, le meloko ka moka, le merafô ka moka, le maleme ka moka” le be le tla kgoboketšwa e le barapedi ba Jehofa pele ga masetla-pelo a magolo.—Kut. 7:9, 10, 14.

Ge Ntwa ya II ya Lefase e be e thoma ka 1939, go be go e-na le Dihlatse tša Jehofa tše 72 475 feela tšeo di bego di bolela dinageng tše 115 (ge di balwa go ya ka dikarolo tša setšhaba tša mathomong a nywaga ya bo-1990). Go sa šetšwe tlaišo e kgolo yeo di bego di lebeletšana le yona lefaseng ka moka, palo ya tšona e ile ya ipoeletša go feta gabedi bofelong bja ntwa. Ka gona, pego ya 1945 e bontšhitše Dihlatse tše 156 299 tšeo di šomago dinageng tše 107 tšeo go ilego gwa kgonega go kgoboketša dipego tša tšona. Lega go le bjalo, ka nako yeo ge e le gabotse go be go fihleletšwe dinaga tše 163 ka molaetša wa Mmušo.

Bohlatse bjo bo neilwego nywageng ya go tloga go 1936 go ya go 1945 ruri e be e le bjo bo tlabago. Ngwaga-someng woo wa khuduego ya ntwa, Dihlatse tše tše mafolofolo tša Jehofa di ile tša diriša palo-moka ya diiri tše 212 069 285 bakeng sa go goeletša lefaseng gore Mmušo wa Modimo ke kholofelo e nnoši ya batho. Gape di ile tša aba dipuku, dipukwana le dimakasine tše 343 054 579 bakeng sa go thuša batho go kwešiša motheo wa Mangwalo wa kholofelo yeo. Go thuša batho bao ba thabelago e le ka kgonthe, ka 1945 di be di swara ka kakaretšo dithuto tše 104 814 tšeo di sa lefelelwego tša Beibele tša magae.

[Seswantšho go letlakala 455]

Gaešita lege maemo a mehleng ya ntwa a ile a di gapeletša gore di tšhabe, di ile tša tšwela pele go bolela

Lepokisi/Diswantšho go letlakala 451-453]

Ba Ile ba Gana go Kgaotša go Nea Bohlatse Gaešita Lege ba be ba Golegwa

Ba ba bontšhitšwego mo ke ba dikete tše sego kae feela bao ba ilego ba tlaišega ka baka la tumelo ya bona dikgolegong le dikampeng tša tshwenyo nakong ya Ntwa ya II ya Lefase

1. Adrian Thompson, New Zealand. O golegilwe ka 1941 kua Australia; kgopelo ya gagwe ya go se akaretšwe go ngwadišetšeng tirelo ya kgapeletšo ya tša bohlabani e ile ya ganwa ge Australia e be e thibela Dihlatse tša Jehofa. Ka morago ga ge a lokolotšwe, o ile a matlafatša diphuthego e le molebeledi wa mosepedi bodireding bja tšona bja phatlalatša. O dirile e le moromiwa le molebeledi wa pele wa mosepedi kua Japane ka morago ga ntwa; o tšwetše pele go bolela ka mafolofolo go fihlela lehung la gagwe ka 1976.

2. Alois Moser, Austria. Dikgolegong tše šupago le dikampeng tša tshwenyo. E be e sa dutše e le Hlatse e mafolofolo ka 1992 a e-na le nywaga e 92.

3. Franz Wohlfahrt, Austria. Go bolawa ga tatagwe le ngwanabo ga se gwa tšhoša Franz. O ile a golegwa Kampeng ya Rollwald kua Jeremane ka nywaga e mehlano. O be a sa dutše a nea bohlatse ka 1992 a e-na le nywaga e 70.

4. Thomas Jones, Canada. O golegilwe ka 1944, ka morago a golegwa dikampeng tše pedi tša mošomo. Ka morago ga nywaga e 34 ya tirelo ya nako e tletšego, o ile a kgethwa ka 1977 go ba setho sa Komiti ya Lekala yeo e hlokomelago modiro wa boboledi Canada ka moka.

5. Maria Hombach, Jeremane. O ile a golegwa leboelela; o dutše kgolegong ya bodula-noši ka nywaga e meraro le seripa. O ile a bea bophelo bja gagwe kotsing e le mmaditsela bakeng sa go iša dipuku tša Beibele go Dihlatse-gotee le yena. Ka 1992 e be e le setho se se botegago sa lapa la Bethele a e-na le nywaga e 90.

6. Max le Konrad Franke, Jeremane. Tate le morwa bao bobedi bja bona ba ilego ba golegwa leboelela le ka nywaga e mentši. (Mosadi wa Kon­rad e lego Gertrud le yena o be a le kgolegong.) Ka moka ba ile ba dula e le bahlanka bao ba botegago le ba mafolofolo ba Jehofa, gomme Konrad o be a etelela pele go tsošološeng modiro wa boboledi wa Dihlatse kua Jeremane ka morago ga ntwa.

7. A. Pryce Hughes, Engelane. O ile a ahlolelwa gabedi kua Worm­wood Scrubs, London; gape o be a kile a golegwa ka baka la tumelo ya gagwe nakong ya Ntwa ya I ya Lefase. O be a eteletše pele modirong wa boboledi bja Mmušo kua Brithania go fihla lehung la gagwe ka 1978.

8. Adolphe le Emma Arnold le morwedi wa bona Simone, Fora. Ka morago ga ge Adolphe a golegilwe, Emma le Simone ba ile ba tšwela pele go nea bohlatse gotee le go aba dipuku go Dihlatse tše dingwe. Emma ge a be a le kgolegong o ile a tsenywa kgolegong ya bodula-noši ka baka la go nea bohlatse ka go se kgaotše go bagolegwa ba bangwe. Simone o ile a romelwa sekolong sa go kgopamollwa mekgwa. Ka moka ga bona ba ile ba tšwela pele go ba Dihlatse tše mafolofolo.

9. Ernst le Hildegard Seliger, Jeremane. Magareng ga bona ba ile ba ahlolelwa nywaga e fetago 40 dikgolegong le dikampeng tša tshwenyo ka baka la tumelo ya bona. Gaešita lege ba be ba le kgolegong ba ile ba phegelela go abelana ditherešo tša Beibele le ba bangwe. Ge ba be ba lokolotšwe, ba ile ba diriša nako ya bona e tletšego boboleding bja ditaba tše di lokilego. Ngwanabo rena Seliger o hwile e le mohlanka yo a botegago wa Modimo ka 1985; Kgaetšedi Seliger ka 1992.

10. Carl Johnson, United States. Nywaga e mebedi ka morago ga kolobetšo o ile a golegwa le Dihlatse tše dingwe tše makgolo kua Ashland, Kentucky. O be a šomile e le mmulamadibogo le molebeledi wa tikologo; ka 1992 o be a sa dutše a etelela pele bodireding bja tšhemo e le mogolo.

11. August Peters, Jeremane. A arogantšwe ka kgapeletšo le mosadi wa gagwe le bana ba bane, o ile a golegwa ka 1936-37, le ka 1937-45. Ka morago ga ge a lokolotšwe, go e na le go dira mo gonyenyane boboleding o ile a dira mo go oketšegilego tirelong ya nako e tletšego. Ka 1992 o be a sa dutše a šoma e le setho sa lapa la Bethele a e-⁠na le nywaga e 99, gomme o be a bone palo ya Dihlatse tša Jehofa kua Jeremane e gola go fihla go 163 095.

12. Gertrud Ott, Jeremane. O ile a golegwa kua Lodz, Poland gomme ka morago a golegwa kampeng ya tshwenyo kua Auschwitz; se se latelago o ile a išwa kua Gross-Rosen le Bergen-Belsen kua Jeremane. Ka morago ga ntwa o ile a šoma ka mafolofolo e le moromiwa kua Indonesia, Iran le Luxembourg.

13. Katsuo Miura, Japane. Nywaga e šupago ka morago ga go swarwa ga gagwe le go golegwa kua Hiroshima, karolo e kgolo ya kgolego ye a bego a golegilwe go yona e ile ya senywa e pomo ya athomo yeo e ilego ya senya motse. Lega go le bjalo, dingaka ga se tša hwetša bohlatse bja gore o ile a gobala ka baka la go thuthupa ga pomo. O dirišitše nywaga ya mafelelo ya bophelo bja gagwe e le mmulamadibogo.

14. Martin le Gertrud Poetzinger, Jeremane. Dikgwedi tše sego kae ka morago ga lenyalo ba ile ba swarwa gomme ba aroganywa ka kgapeletšo ka nywaga e senyane. Martin o ile a romelwa kua Dachau le Mauthausen; Gertrud a romelwa Ravensbrück. Go sa šetšwe tshwaro e sehlogo, tumelo ya bona ga se ya ka ya tekema. Ka morago ga ge ba lokolotšwe ba ile ba gafela maiteko a bona ka moka tirelong ya Jehofa. Ka nywaga e 29, o ile a šoma e le molebeledi wa mosepedi Jeremane ka moka; ka morago a šoma e le setho sa Sehlopha se Bušago go fihlela lehung la gagwe ka 1988. Ka 1992, Gertrud o be a tšwela pele e le moebangedi yo mafolofolo.

15. Jizo le Matsue Ishii, Japane. Ka morago ga go aba dipuku tša Beibele Japane ka moka ka nywaga e lesome, ba ile ba golegwa. Gaešita lege modiro wa Dihlatse tša Jehofa kua Japane o be o thibetšwe nakong ya ntwa, Ngwanabo rena le Kgaetšedi Ishii ba ile ba nea bohlatse ka mafolofolo gape ka morago ga ntwa. Ka 1992, Matsue Ishii o ile a bona palo ya Dihlatse tše mafolofolo kua Japane e oketšega go fihla ka godimo ga 171 000.

16. Victor Bruch, Luxembourg. O ile a golegwa kua Buchenwald, Lub­lin, Auschwitz le Ravensbrück. A e-na le nywaga e 90 o sa dutše a le mafolofolo e le mogolo wa Dihlatse tša Jehofa.

17. Karl Schurstein, Jeremane. E be e le molebeledi wa mosepedi pele ga ge Hitler a thoma go buša. O ile a golegwa ka nywaga e seswai, ke moka a bolawa ke ma-SS kua Dachau ka 1944. Gaešita lege a be a le kampeng, o ile a tšwela pele go aga ba bangwe moyeng.

18. Kim Bong-nyu, Korea. O ile a tswalelelwa ka nywaga e tshelelago. O sa dutše a botša ba bangwe ka Mmušo wa Modimo a e-na le nywaga e 72.

19. Pamfil Albu, Romania. Ka morago ga go swarwa gampe ka sehlogo, o ile a romelwa kampeng ya bokgoba kua Yugoslavia ka nywaga e mebedi le seripa. Ka morago ga ntwa o ile a golegwa ka makga a mangwe a mabedi ka nywaga e mengwe e 12. Ga se a ka a kgaotša go bolela ka morero wa Modimo. Pele ga lehu la gagwe, o thušitše ba dikete kua Romania go šoma gotee le mokgatlo wa lefase ka moka wa Dihlatse tša Jehofa.

20. Wilhelm Scheider, Poland. O ile a ba dikampeng tša tshwenyo tša Nazi ka 1939-45. O bile dikgolegong tša Bokomanisi ka 1950-56, le ka 1960-64. Go fihla lehung la gagwe ka 1971, o ile a diriša matla a gagwe ka go se tekeme bakeng sa go goeletša Mmušo wa Modimo.

21. Harald le Elsa Abt, Poland. Nakong ya ntwa le ka morago ga yona, Harald o ile a fetša nywaga e 14 a le kgolegong le dikampeng tša tshwenyo ka baka la tumelo ya gagwe eupja a tšwela pele a bolela le gona moo. Elsa o ile a tlošwa ka kgapeletšo go lesea la bona la ngwanenyana ke moka a golegwa dikampeng tše tshelelago kua Poland, Jeremane le Austria. Go sa šetšwe go thibelwa ka nywaga e 40 ga Dihlatse tša Jehofa kua Poland gaešita le ka morago ga ntwa, ka moka ga bona ba ile ba tšwela pele go ba bahlanka ba mafolofolo ba Jehofa.

22. Ádám Szinger, Hungary. Nakong ya ditsheko tše tshelelago kgorong ya tsheko, o ile a ahlolelwa nywaga e 23 yeo a šomilego nywaga e 8 1/2 ya yona a le kgolegong le dikampeng tša bokgoba. Ge a be a lokolotšwe, o ile a dira e le molebeledi wa mosepedi ka palo-moka ya nywaga e 30. E sa dutše e le mogolo yo a botegago wa phuthego a e-na le nywaga e 69.

23. Joseph Dos Santos, Philippines. O dirišitše nywaga e 12 e le mogoeledi wa molaetša wa Mmušo wa nako e tletšego pele ga ge a golegwa ka 1942. O ile a tsošološa modiro wa Dihlatse tša Jehofa kua Philippines ka morago ga ntwa gomme a tšwela pele ka noši tirelong ya bobulamadibogo go fihla lehung la gagwe ka 1983.

24. Rudolph Sunal, United States. O ile a golegwa kua Mill Point, Virginia Bodikela. Ka morago ga ge a lokolotšwe o ile a diriša nako e tletšego go gaša tsebo ya Mmušo wa Modimo​—⁠e le mmulamadibogo, setho sa lapa la Bethele le molebeledi wa tikologo. O be a sa dutše a bula madibogo ka 1992 a e-⁠na le nywaga e 78.

25. Martin Magyarosi, Romania. A le kgolegong ka 1942-44, o ile a tšwela pele a nea tlhahlo ya boboledi bja ditaba tše di lokilego kua Tran­sylvania. Ge a be a lokolotšwe o ile a ya mafelong a kgole go ya go kgothatša Dihlatse-gotee le yena boboleding bja tšona, gomme yena ka noši e be e le Hlatse e sa boifego. A golegilwe gape ka 1950 o ile a hwela kampeng ya bokgoba ka 1953 e le mohlanka yo a botegago wa Jehofa.

26. R. Arthur Winkler, Jeremane le Netherlands. O ile a romelwa la mathomo kampeng ya tshwenyo ya Esterwegen; a tšwela pele a bolela kampeng. Ka morago o ile a išwa Netherlands, a bethwa ke ma-Gestapo go fihlela ge a be a ka se sa tsebja. Mafelelong a romelwa Sachsenhausen. O bile Hlatse e botegago e mafolofolo go fihla lehung la gagwe ka 1972.

27. Park Ock-hi, Korea. O feditše nywaga e meraro kua Kgolegong ya Sodaemun, Seoul; a tlaišwa ka tsela e sa hlalosegego. Ka 1992 a e-⁠na le nywaga e 91, o be a sa dutše a nea bohlatse ka mafolofolo e le mmulamadibogo yo a kgethegilego.

[Mmepe/Picture on page 446]

Alexander MacGillivray, e le molebeledi wa lekala la Australia o ile a thuša go rulaganya maeto a boboledi a go ya dinageng tše dintši le dihlakahlakeng

[Mmepe]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

AUSTRALIA

NEW ZEALAND

TAHITI

TONGA

FIJI

NEW GUINEA

JAVA

BORNEO

SUMATRA

BURMA

HONG KONG

MALAYA

SINGAPORE

SIAM

INDOCHINA

CHINA

LEWATLE LA PACIFIC

Maina a Mafelo ke ao a Bego a Dirišwa Nywageng ya bo-1930

[Mmepe/Diswantšho go letlakala 460]

Go ya mafelelong a 1945, baromiwa bao ba tšwago Sekolong sa Gilead ba be ba šetše ba tsene tirelong dinageng tše 18 karolong ye ya lefase

Charles le Lorene Eisenhower

Cuba

John le Adda Parker

Guatemala

Emil Van Daalen

Puerto Rico

Olaf Olson

Colombia

Don Burt

Costa Rica

Gladys Wilson

El Salvador

Hazel Burford

Panama

Louise Stubbs

Chile

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

BARBADOS

BELIZE

BOLIVIA

BRAZIL

CHILE

COLOMBIA

COSTA RICA

CUBA

DOMINICAN REPUBLIC

EL SALVADOR

GUATEMALA

HAITI

JAMAICA

MEXICO

NICARAGUA

PANAMA

PUERTO RICO

URUGUAY

[Seswantšho go letlakala 444]

Babapatši ba bangwe ba dipuku tša bodumedi ba ile ba sepediša mapokisi a mantši a dipuku; beng ba dintlo ba ile ba amogela dithero tše dintši tša Beibele ka pukung e nngwe le e nngwe

[Seswantšho go letlakala 445]

Armando Menazzi (yo a lego gare ka pele) le sehlopha se se thabilego seo se ilego sa sepela le yena leetong la boboledi ka “legaeng [la bona] la maotwana la babulamadibogo”

[Seswantšho go letlakala 445]

Arthur Willis, Ted Sewell le Bill Newlands—ba bararo bao ba ilego ba iša molaetša wa Mmušo mafelong a Australia a magaeng

[Seswantšho go letlakala 447]

Frank Dewar (yo a bontšhitšwego mo le mosadi wa gagwe le barwedi ba bona ba babedi) o ile a ya Thailand e le mmulamadibogo yo a sepelago a nnoši ka 1936, gomme e be e sa dutše e le mmulamadibogo yo a kgethegilego ka 1992

[Seswantšho go letlakala 447]

Chomchai Inthaphan o ile a diriša bokgoni bja gagwe e le mofetoledi bakeng sa go fihlelela batho ba ma-Thai ka ditaba tše di lokilego tšeo di hwetšwago ka Beibeleng

[Seswantšho go letlakala 448]

Kua Jeremane, Dihlatse tša Jehofa di ile tša aba lengwalo la tšona la kganetšo ka tekanyo e kgolo ka 1937 gaešita lege borapedi bja tšona bo be bo le ka tlase ga thibelo ya mmušo

[Seswantšho go letlakala 449]

Lapa la Franz le Hilda Kusserow —o mongwe le o mongwe wa bona e le Hlatse e botegago ya Jehofa, gaešita lege bohle ka lapeng (ka ntle le morwa yo a hwilego kotsing) ba ile ba išwa dikampeng tša tshwenyo, dikgolegong, goba dikolong tša go kgopamollwa mekgwa ka baka la tumelo ya bona

[Diswantšho go letlakala 450]

Ba bangwe kua Austria le Jeremane bao ba ilego ba bea maphelo a bona kotsing ka go gatiša lefsa goba go aba dipuku tše bohlokwa tša go ithuta Beibele, bjalo ka yeo e bontšhitšwego ka morago

Therese Schreiber

Peter Gölles

Elfriede Löhr

Albert Wandres

August Kraft

Ilse Unterdörfer

[Seswantšho go letlakala 454]

Dihlatse kopanong kua Shanghai, China ka 1936; ba senyane ba sehlopha se ba ile ba kolobetšwa tiragalong yeo

[Seswantšho go letlakala 456]

Go sa šetšwe go thibelwa ga borapedi bja tšona, Dihlatse tše di ile tša swara kopano kua Hargrave Park, kgaufsi le Sydney, Australia ka 1941

[Seswantšho go letlakala 458]

Dihlatse tša ma-Cuba kopanong kua Cienfuegos ka 1939

[Seswantšho go letlakala 459]

N. H. Knorr (ka go le letshadi) kopanong ya São Paulo ka 1945 a e-na le Erich Kattner e le mohlatholodi