Kotsi E Ka Fokotšwa Bjang?

BOLWETŠI bja tšhika ye e išago madi pelong (CAD [coronary artery disease]) bo kgokaganywa le mabaka a mantši a tša leabela, a tikologo le a mokgwa wa go phela. CAD le tlhaselo ya pelo di ka bakwa ke dikotsi tšeo di tswalanywago le lebaka le letee goba a mantši a a bilego gona ka nywaga e mentši, ge e ba e se ka nywaga-some e mentši.

Nywaga, Bong le Leabela

Ge nywaga e dutše e oketšega kotsi ya tlhaselo ya pelo e a gola. Mo e ka bago 55 lekgolong ya ditlhaselo tša pelo di ba gona bathong ba nywaga ya ka godimo ga e 65. Mo e ka bago 80 lekgolong ya bao ba bolawago ke ditlhaselo tša pelo ba na le nywaga e 65 goba ya go feta moo.

Banna ba nywaga ya ka tlase ga e 50 ba kotsing kudu go feta basadi ba sehlopha sa nywaga e swanago. Ka morago ga go kgaotša ga modikologo wa go hlapa ga basadi, go ba kotsing ga mosadi go a gola ka baka la go fokotšega ka lebelo ga homoune e šireletšago ya estrogen. Go ya ka dikakanyetšo tše dingwe, kalafo ya go bušetša tekanyo ya estrogen e ka fokotša kotsi ya bolwetši bja pelo basading ka tekanyo ya 40 lekgolong goba go feta moo, gaešita le ge go ka ba go e-na le kotsi e golago ya mehuta e itšego ya kankere.

Leabela le ka kgatha tema e kgolo. Bao batswadi ba bona ba bilego le tlhaselo ya pelo pele ga ge ba e-ba le nywaga e 50 ba kotsing e kgolo ya go ba le tlhaselo. Gaešita le ge batswadi ba bile le tlhaselo ka morago ga ge ba bile le nywaga e 50, go na le kotsi e kgolo. Ge e ba go e-na le histori ya bothata bja pelo ka lapeng, go na le kgonagalo e kgolo ya gore bana ba be le mathata a swanago.

Lebaka la Cholesterol

Cholesterol, e lego mohuta wa lipid (makhura), e bohlokwa bakeng sa bophelo. Sebete se a e tšweletša gomme madi a e iša diseleng ka dimolekhule tše di bitšwago di-lipoprotein. Mehuta e mebedi ke di-lipoprotein tša pitlagano ya tlase (cholesterol ya LDL [low-density lipoproteins]) le di-lipoprotein tša pitlagano e phagamego (cholesterol ya HDL [high-density lipoproteins]). Cholesterol e fetoga lebaka le le beago kotsing la CAD ge cholesterol e ntši kudu ya LDL e kgobokane mading.

Go naganwa gore HDL e kgatha tema ya go šireletša ka go tloša cholesterol ditlhalenameng le go e bušetša sebeteng, moo e fetošwago gona ke moka ya tlošwa mmeleng. Ge e ba ditlhahlobo tša LDL di phagame gomme tša HDL di le tlase, kotsi ya bolwetši bja pelo ke e kgolo. Go theoša tekanyo ya LDL go ka feleletša ka go fokotšega kudu ga kotsi. Mekgwa ya go ja ke senotlelo se segolo kalafong gomme boithobollo bo ka thuša. Dihlare-tagi tše di fapa-fapanego di ka ba le ditla-morago tše botse, eupša tše dingwe di na le mafelelo a sa kgahlišego a tšwelelago ka morago.a

Dijo tšeo tekanyo ya tšona ya cholesterol e lego tlase gotee le makhura ao a tswakilwego e a kgothaletšwa. Go tšeela dijo tšeo di nago le tekanyo e phagamego ya makhura a tswakilwego, a bjalo ka potoro, sebaka ka dijo tšeo tekanyo ya tšona e lego tlasana, bjalo ka makhura a canola goba makhura a mohlware go ka theoša LDL gomme gwa boloka HDL. Ka lehlakoreng le lengwe, American Journal of Public Health e bolela gore makhura a merogo ao a nago le hydrogen goba tekanyo e nyenyane ya hydrogen ao a hwetšwago matšarineng le ditšweletšweng tše di hunyetšago merogo a ka hlatloša LDL gomme a fokotša HDL. Go fokotša go ja dinama tše di nago le makhura a mantši le go di tšeela sebaka ka go ja dikarolo tša kgogo goba tša kalakune tše di nago le tekanyo ya tlase ya makhura le gona go a kgothaletšwa.

Dinyakišišo di bontšhitše gore bithamine E, beta-carotene le bithamine C di ka fokotša lebelo la atherosclerosis diphoofolong. Nyakišišo e phethile ka gore dilo tše di ka fokotša go tšwelela ga tlhaselo ya pelo bathong. Go ja merogo letšatši le letšatši le dienywa tšeo di humilego ka beta-carotene le di-carotenoid tše dingwe le bithamine C, tše bjalo ka ditamati, merogo ya matlakala a matala-tala, dipepere, digwere, dipotata le magapu di ka nea tšhireletšo e itšego go CAD.

Tše dingwe tšeo go thwego di a thuša ke bithamine B₆ le magnesium. Dithoro tše di swanago le barley le di-oat gotee le dinawa, dihlodi le dithotse tše dingwe le dimake tše dingwe di ka thuša. Go oketša moo, go naganwa gore go ja dihlapi tše di swanago le salmon, mackerel, herring goba tuna bonyenyane gabedi ka beke go ka fokotša kotsi ya CAD ka ge tše di humile ka diesiti tša makhura a omega-3 a dikhemikhale tše di sa tswakwago.

Mokgwa wa go Phela ka go Dula

Batho bao ba phelago ba dutše ba kotsing e kgolo kudu ya go hlaselwa ke pelo. Ba hlwa karolo e kgolo ya letšatši ba sa dire selo ka mmele gomme ga ba ithobolle ka mehla. Ditlhaselo tša pelo gantši di tšwelela bathong ba ka morago ga gore ba šome mešomo e thata bjalo ka mošomo o lapišago wa go lema serapana, go kitima, go kuka ditšhipi tše boima goba go kgora kapoko ka garafo. Eupša kotsi e fokotšega gare ga bao ba ithobollago ka mehla.

Go sepela ka go gwanta lebaka la metsotso e 20 go ya go e 30 ka makga a mararo goba a mane ka beke go ka fokotša kotsi ya tlhaselo. Boithobollo bja ka mehla bo kaonefatša matla a pelo a go pompa, bo thuša go theoša boima bja mmele gomme bo ka fokotša ditekanyo tša cholesterol le go theoša kgateletšo ya madi.

Madi a Magolo, Mmele o Mogolo le Bolwetši bja Swikiri

Kgateletšo e phagamego ya madi (madi a magolo) e ka gobatša bokagare bja ditšhika gomme ya dira gore cholesterol ya LDL e kgone go tsena karolong ya ka gare ya tšhika le go hlohleletša go agega ga plaka. Ge magogodi a plaka a oketšega, go ba le tšhitišo e kgolo ya go ela ga madi gomme ka go rialo e phagamiša kgateletšo ya madi.

Kgateletšo ya madi e swanetše go lekolwa ka mehla ka ge go ka no se be le seka le ge e le sefe sa ka ntle sa bothata. Bakeng sa go fokotšega mo gongwe le mo gongwe ka palo e tee modikologong wa madi a pompelwago karolong ya ka tlase ya pelo (palo ya ka tlase), kotsi ya tlhaselo ya pelo e ka fokotšega ka tekanyo ya 2 go ya go 3 lekgolong. Dihlare tša go theoša kgateletšo ya madi di ka thuša. Go ja ka go lekanyetša dijo, gomme mabakeng a mangwe go fokotša tekanyo ya letswai leo o le jago gotee le boithobollo bja ka mehla bakeng sa go fokotša boima bja mmele go ka thuša go laola kgateletšo e phagamego ya madi.

Boima bjo bo feteletšego bja mmele bo hlohleletša kgateletšo e phagamego ya madi le go se be boemong bjo tlwaelegilego ga makhura a lipid. Go phema goba go alafa monono ke tsela e kgolo ya go thibela bolwetši bja swikiri. Bolwetši bja swikiri bo akgofiša CAD le go oketša kotsi ya tlhaselo ya pelo.

Go Kgoga

Go kgoga sekerete ke lebaka le matla le le godišago CAD. Kua United States, go ikarabela ka go lebanya bakeng sa mo e ka bago 20 lekgolong ya mahu ka moka a bolwetši bja pelo le mo e nyakilego go ba 50 lekgolong ya ditlhaselo tša pelo basading ba nago le nywaga ya ka tlase ga e 55. Go kgoga sekerete go oketša kgateletšo ya madi le go tsenya dikhemikhale tše di nago le mpholo, tše bjalo ka nicotine le carbon monoxide mading. Dikhemikhale tše le tšona di senya ditšhika.

Bakgogi gape ba bea bao ba hemago muši wa bona kotsing. Dinyakišišo di utolla gore batho ba ba sa kgogego bao ba dulago le bakgogi ba kotsing e oketšegilego ya go ba le tlhaselo ya pelo. Ka gona, ka go tlogela go kgoga, motho a ka fokotša go ba ga gagwe kotsing gomme a ka ba a phološa maphelo a baratiwa ba ba sa kgogego.

Kgateletšego

Ge ba le ka tlase ga kgateletšego e šoro ya maikwelo le ya monagano, bao ba nago le CAD ba lebeletšana le kotsi e kgolo kudu ya tlhaselo ya pelo le lehu la kapejana la bolwetši bja pelo go feta batho bao ba nago le ditšhika tše di phetšego gabotse. Go ya ka nyakišišo e nngwe, kgateletšego e ka dira gore ditšhika tšeo di imelwago ke plaka di be di thibane, gomme se se fokotša go ela ga madi ka tekanyo e ka bago 27 lekgolong. Go thibana kudu go bonwe gaešita le ditšhikeng tše di sa babjego kudu. Nyakišišo e nngwe e šišintše gore kgateletšego e šoro e ka baka boemo bjoo go bjona plaka e lego bokagareng bja ditšhika e ka palegago gomme ya baka tlhaselo ya pelo.

Consumer Reports on Health e re: “Batho ba bangwe ba bonala ba phela ba e-na le boemo bjo bo fošagetšego bja kgopolo. Ba ntšha diphošo, ba bogale e bile ba befelwa gabonolo. Le ge e le gore batho ba bantši kudu ba hlokomologa dikgopišo tše dinyenyane, batho ba lehloyo ba arabela ka go tšeega ka matla go feta tekano maikwelong.” Kgalefo e sa felego le lehloyo di hlatloša kgateletšo ya madi, di oketša lebelo la go pompa ga pelo le go tutueletša sebete gore se lahlele cholesterol mading. Se se senya ditšhika tše di išago madi pelong gomme se tsenya letsogo go tšweleleng ga CAD. Go naganwa gore bogale bo oketša kotsi ya tlhaselo ya pelo gabedi, gomme se e dula e le kotsi e akgofilego bonyenyane lebaka la diiri tše pedi. Ke’ng seo se ka thušago?

Go ya ka The New York Times, Dr. Murray Mittleman o boletše gore batho bao ba bego ba leka go dula ba fodile ge ba le ntweng ya maikwelo ba ka kgona go fokotša go ba ga bona kotsing ya tlhaselo ya pelo. Se se kwana ka mo go swanago kudu le mantšu a begilwego ka Beibeleng nywaga-kgolong e mentši e fetilego: “Pelo-thšweu ké ’phelô bya mmele.”—Diema 14:30.

Moapostola Paulo o be a tseba gore go bjang go ba ka tlase ga kgateletšego. O boletše ka dipelaelo tše di bego di mo wela ka matla letšatši le letšatši. (2 Ba-Korinthe 11:24-28) Eupša o ile a hwetša thušo e tšwago go Modimo gomme a ngwala gore: “A Le se kê la belaêla selô. Mo xo kaxo ba le tše Le di nyakaxo, Le di tlišê pele xa Modimo ka kxopêlô le ka thapêlô e naxo le teboxô. Xomme khutšô ya Modimo, ye e fetaxo thlaoloxanyô yohle, a e bolokê dipelo tša lena le ’kxopolô tša lena xo Kriste Jesu.”—Ba-Filipi 4:6, 7.

Le ge go e-na le mabaka a mangwe ao a tswalanago le mathata a pelo, fela ao a ahla-ahlilwego mo a ka thuša go šupa kotsi gore motho a kgone go gata mogato o swanetšego. Lega go le bjalo, ba bangwe ba ile ba ipotšiša gore go bjang go bao ba swanelwago ke go phela ka mafelelo a bakilwego ke tlhaselo ya pelo. Go na le kgonagalo e kaaka’ng ya go boela sekeng?

[Mengwalo ya tlase]

[Seswantšho go letlakala 1]

Go kgoga, go befelwa gabonolo, go ja dijo tša makhura a mantši le go phela bophelo bja go dula feela go oketša kotsi ya tlhaselo ya pelo