Kgaolo 4

“Testamente ya Kgale” e Dumelega Gakaaka’ng?

Dikgaolong tše sego kae tše latelago, re tla ahla-ahla tše dingwe tša dipelaelo tšeo di bolelwago ke baseka-seki ba mehleng yeno malebana le Beibele. Ba bangwe ba bolela gore Beibele e a ikganetša e bile “ga se ya thutamahlale,” gomme dipelaelo tše di tla elwa hloko ka morago. Eupja sa pele, ela hloko pelaelo yeo gantši e dirwago ya gore Beibele ke feela kgoboketšo ya dinonwane. Na baganetši ba Beibele ba na le mabaka a kwagalago bakeng sa tsheka-tsheko e bjalo? Sa pele, anke re lebeleleng Mangwalong a Sehebere, e lego ao a bitšwago Testamente ya Kgale.

1, 2. Go rakelelwa ga Jeriko go be go le bjang, gomme ke dipotšišo dife tšeo di botšišwago mabapi le se?

MOTSE wa bogologolo o rakeletšwe. Bahlasedi ba wona ba tshetše Noka ya Jorodane ka bontši bjo bogolo gomme mo nakong ye ba hlomile mešaša pele ga merako e megolo ya motse. Eupja a mokgwa wa go lwa o makatšago gakaakang! Letšatšing le lengwe le le lengwe ka matšatši a tshelelago, madira a hlaselago a sepetše go dikologa motse, ba sepela ka setu ge e se feela sehlopha sa baperisita ba ba sepelago le bona bao ba letšago dinaka. Bjale, letšatšing la bošupa sehlopha sa madira se sepela ka setu go dikologa motse ka makga a šupago. Gatee-tee, baperisita ba letša dinaka tša bona ka matla a bona ka moka. Sehlopha sa madira se goeletša gatee-tee ka mokgoši o matla wa ntwa, gomme merako e megolo ya motse e a wa e tupiša lerole le legolo, gomme ya tlogela motse e le o sa šireletšegago.—Jošua 6:1-21.

² Ke kamoo puku ya Jošua, e lego puku ya botshelela ya Mangwalo a Sehebere e hlalosago ka gona go wa ga Jeriko mo go diregilego mo e nyakilego go ba nywaga e 3 500 e fetilego. Eupja na se se ile sa direga e le ka kgonthe? Baseka-seki ba phagamego ba bantši ka ntle le pelaelo ba tla araba ka gore aowa.a Ba bolela gore puku ya Jošua gotee le dipuku tša pele tše hlano tša Beibele di hlamilwe ka dinonwane tšeo di ngwadilwego nywaga e makgolo ka morago ga go direga ga ditiragalo tšeo di di anegago. Baepi ba bantši ba marope le bona ba tla araba ka gore aowa. Go ya ka bona, ge ba-Isiraele ba be ba fihla nageng ya Kanana, mo gongwe Jeriko e ka ba e be e se gona.

3. Ke ka baka la’ng e le gabohlokwa go hlahloba ge e ba Beibele e hupere histori ya therešo goba go se bjalo?

³ Tše ke ditatofatšo tše dikgolo. Ge o dutše o bala Beibele, o tla lemoga gore dithuto tša yona di tswalana ka go tia le histori. Modimo o dirišana le banna ba kgonthe, basadi, malapa le ditšhaba gomme ditaelo tša gagwe di neilwe batho ba histori. Baithuti ba mehleng yeno bao ba belaelago go ba ga histori ga Beibele ba belaela gape bohlokwa le go botega ga molaetša wa yona. Ge e ba Beibele ka kgonthe e le Lentšu la Modimo, gona histori ya yona e swanetše go ba e ka botwago gomme e se ke ya ba e huperego feela dinonwane. Na baseka-seki ba ba na le mabaka a go belaela go nepagala ga yona ga histori?

Tsheka-tsheko e Phagamego e Botega Gakaaka’ng?

4-6. Dikgopolo tše dingwe tša tsheka-tsheko e phagamego ya Wellhausen ke dife?

⁴ Tsheka-tsheko e phagamego ya Beibele e thomile gabotse-botse nakong ya lekgolo la nywaga la bo-18 le la bo-19. Karolong ya mafelelo ya lekgolo la nywaga la bo-19, moseka-seki wa Beibele wa Mojeremane Julius Wellhausen o ile a gaša ka gohle kgopolo ya gore dipuku tša pele tše tshelelago tša Beibele go akaretša le Jošua, di ngwadilwe lekgolong la bohlano la nywaga B.C.E.—mo e ka bago nywaga e sekete ka morago ga ditiragalo tše di hlalositšwego. Lega go le bjalo o ile a bolela gore di be di hupere taba yeo e ilego ya ngwalwa pele.⁠¹ Kgopolo ye e ile ya gatišwa kgatišong ya bo-11 ya Encyclopædia Britannica e gatišitšwego ka 1911, yeo e hlalositšego ka gore: “Genesi ke puku yeo e ngwadilwego ka morago ga bothopja yeo e hlamilwego ka mothopo wa ka morago ga bothopja wa tsebišo wa boperisita (P) le methopo ya tsebišo ya pele yeo e sego ya boperisita yeo e fapanago le ya P ka leleme, mokgwa wa go ngwalwa le kgopolo ya bodumedi.”

⁵ Wellhausen le balatedi ba gagwe ba ile ba lebelela histori ka moka e ngwadilwego karolong ya pele ya Mangwalo a Sehebere bjalo ka “yeo e sego histori ya kgonthe, eupja e le nonwane e tumilego ya nako e fetilego.”⁠² Dipego tša pele di be di lebelelwa e le feela tše di swantšhetšago histori ye e bego e tla tla ka morago ya Isiraele. Ka mohlala, go boletšwe gore bonaba magareng ga Jakobo le Esau ga se bja ka bja direga e le ka kgonthe, eupja bo be bo swantšhetša bonaba magareng ga setšhaba sa Isiraele le sa Edomo nakong e tlago.

⁶ Ka go dumelelana le se, baseka-seki ba ba ile ba nagana gore Moše le ka mohla ga se a ka a amogela taelo ya gore a dire polokelo ya kgwerano le gore tabarenakele, e lego lefelo la borapedi la ba-Isiraele lešokeng, le ka mohla ga se ya ka ya ba gona. Le gona ba ile ba dumela gore bolaodi bja boperisita bja Arone bo ile bja hlongwa ka mo go feletšego nywaga e sego kae feela pele ga go senywa ga Jerusalema ke ba-Babele, mo baseka-seki ba bego ba dumela gore go diregile mathomong a lekgolo la botshelela la nywaga B.C.E.⁠³

7, 8. Ke “bohlatse” bofe bjo Wellhausen a bego a e-na le bjona bakeng sa dikgopolo tša gagwe, gomme na e be e le bjo bo kwagalago?

⁷ Ke “bohlatse” bofe bjo ba bego ba e-na le bjona bakeng sa dikgopolo tše? Baseka-seki ba phagamego ba ipolela e le bao ba kgonago go arola taba e ngwadilwego ya dipuku tša pele tša Beibele ka mengwalo e mentšinyana e sa swanego. Motheo woo ba o dirišago ke wa go akanyetša gore ge re bolela ka kakaretšo, temana lege e le efe ya Beibele yeo e dirišago lentšu la Sehebere bakeng sa Modimo (’Elo·himʹ) yona ka boyona e ngwadilwe ke mongwadi o mongwe, mola temana lege e le efe yeo e šupago Modimo ka leina la gagwe, Jehofa, e swanetše go ba e ngwadilwe ke o mongwe gape—bjalo ka ge eka mongwadi o tee a ka se ke a kgona go diriša maina ka bobedi.⁠⁴

⁸ Ka mo go swanago, nakong e nngwe le e nngwe ge tiragalo e bolelwa ka makga a fetago le tee ka pukung, e tšewa e le bohlatse bja go ngwala ga bangwadi ba fetago o tee, gaešita lege dipuku tša bogologolo tša se-Semite di e-na le mehlala e mengwe e swanago ya poeletšo. Go oketša moo, go akanyetšwa gore go fetolwa lege e le gofe ga mokgwa wa go ngwala go bolela gore le mongwadi ke o mongwe. Lega go le bjalo, gaešita le bangwadi ba ba dirišago leleme la mehleng yeno gantši ba ngwala ka mekgwa e sa swanego megatong e sa swanego ya mediro ya bona, goba ge ba ngwala ka taba e fapanego.b

9-11. Mefokolo e megolo ya tsheka-tsheko e phagamego ya mehleng yeno ke efe?

⁹ Na go na le bohlatse lege e le bofe bja kgonthe bakeng sa dikgopolo tše? Ga bo gona le gatee. Mohlalosi o mongwe o ngwadile gore: “Tsheka-tsheko gaešita le mo e dirilwego ka bokgwari bjo bogolo, ke ya boikgopolelo le ya go se kgonthišege, e lego yeo ka mehla e ka no fetolwago goba ya hlatselwa e le e fošagetšego gomme e swanelwa ke go emelwa legato ke selo se sengwe. Ke thuto ya baithuti, yeo e tletšego ka dipelaelo tšohle le go phopholetša tšeo di ka se kego tša aroganywa le dithuto tše bjalo.”⁠⁵ Tsheka-tsheko e phagamego ya Beibele ka mo go kgethegilego ke “ya boikgopolelo le ya go se kgonthišege” mo gogolo.

¹⁰ Gleason L. Archer yo Monyenyane o bontšha bofokodi bjo bongwe kgopolong ya tsheka-tsheko e phagamego. O re bothata ke gore “sekolo sa Wellhausen se thomile ka kakanyetšo e lego molaleng (yeo ba sa kago ba itshwenya ka go e hlatsela) ya gore bodumedi bja Isiraele e be e le feela bja go itlhamelwa ke motho go swana le bodumedi lege e le bofe bjo bongwe, le gore bo swanetše go hlaloswa e le setšweletšwa feela sa thlagelelo.”⁠⁶ Ka mantšu a mangwe, Wellhausen le balatedi ba gagwe ba thomile ka kakanyetšo ya gore Beibele e be e le feela lentšu la motho, gomme ka morago ba thoma go nea mabaka go seo.

¹¹ Morago kua ka 1909, The Jewish Encyclopedia e bontšhitše diphošo tše dingwe tše pedi kgopolong ya Wellhausen: “Mabaka ao ka wona Wellhausen a nyakilego a tanya ka mo go feletšego sehlopha ka moka sa baseka-seki ba Beibele ba mehleng ya gagwe a theilwe dikakanyetšong tše pedi: ya pele, gore mekgwa ya bodumedi e fetoga yeo e raranego kudu ka go tšwela pele ga bodumedi; ya bobedi, gore methopo ya tsebišo ya kgale ge e le gabotse e hlalosa megato ya pele ya tšwelopele ya mekgwa ya bodumedi. Kakanyetšo ya pele e thulana le bohlatse bja mekgwa ya setho ya bogologolo, gomme ya bobedi ga go mo e thekgwago gona ke bohlatse bja melao ya mekgwa ya bodumedi go swana le ya India.”

12. Tsheka-tsheko e phagamego ya mehleng yeno e feta bjang seetšeng sa boepi bja marope?

¹² Na go na le tsela lege e le efe ya go lekola tsheka-tsheko e phagamego go bona ge e ba dikgopolo tša yona di nepagetše goba go se bjalo? The Jewish Encyclopedia e tšwetše pele ka gore: “Dikgopolo tša Wellhausen di thekgilwe mo e nyakilego go ba ka mo go feletšego nyakišišong ya dintlha feela, gomme di tla nyaka gore di tlatšwe ke tlhahlobišišo e dirilwego ka go ya ka boepi bja marope bjo bo hlomilwego ka molao.” Ge nywaga e dutše e feta, na boepi bja marope bo ile bja bonala bo hlatsela dikgopolo tša Wellhausen? The New Encyclopædia Britannica e a araba: “Tsheka-tsheko ya boepi bja marope e ile ya bonala e hlatsela go botega ga ditaba ka botlalo tša histori ya kgonthe gaešita le ya dinakong tša kgale kudu [tša histori ya Beibele] gomme e hlokomologa kgopolo ya gore dipego tša Pentateuch [dipego tša histori tša dipuku tša pele-pele tša Beibele] ke feela tshwantšhetšo ya nakong e tlago.”

13, 14. Ke ka baka la’ng tsheka-tsheko e phagamego ya Wellhausen e sa dutše e dumelwa ka kakaretšo, go sa šetšwe metheo ya yona e teka-tekago?

¹³ Ka ge e e-na le bofokodi bja yona, gona ke ka baka la’ng tsheka-tsheko e phagamego e le e tlwaetšwego kudu gakaakaa go baithuti ba lehono? Ke ka gobane e ba botša dilo tšeo ba ratago go di kwa. Moithuti o mongwe wa lekgolo la nywaga la bo-19 o hlalositše ka gore: “Nna ka noši, ke ile ka amogela puku ye ya Wellhausen go phala mo e nyakilego go ba puku lege e le efe e nngwe; ka gobane bothata bjo bo tshwenyago bja histori ya Testamente ya Kgale mafelelong bo bonagetše go nna e le bjo bo rarolotšwego ka mokgwa wo o dumelelanago le molao wa motheo wa tlhagelelo ya batho wo ke gapeletšegago go o diriša historing ya bodumedi ka moka.”⁠⁷ Go molaleng gore tsheka-tsheko e phagamego e ile ya dumelelana le dikgopolo tše ratwago ke yena ka ge e le ra-tlhagelelo. Le gona, e le ruri dikgopolo tše tše pedi di phetha morero o swanago. Go etša ge tlhagelelo e tla fediša tumelo ya go dumela go Mmopi, ka mo go swanago tsheka-tsheko e phagamego ya Wellhausen e tla bolela gore motho ga se a swanela go dumela gore Beibele e buduletšwe ke Modimo.

¹⁴ Lekgolong le la nywaga la bo-20 le le tletšego ka go bota bohlale (rationalism), kakanyetšo ya gore Beibele ga se lentšu la Modimo eupja ke la motho e bonala e le e kwagalago go dirutegi.c Go bonolo kudu go bona go nagana gore diporofeto di ngwadilwe ka morago ga go phethagala ga tšona, go e na le go di amogela e le tša therešo. Ba kgetha go tšeiša phefo dipego tša Beibele tša mehlolo ka go e tšea e le dinonwane goba mabarebare, go e na le go naganišiša gore go ka kgonega gore e direge e le ka kgonthe. Eupja kgopolo e bjalo ke yeo e lego ya lenyatšo gomme ga e nee lebaka le le kwagalago la go gana Beibele e le ya therešo. Tsheka-tsheko e phagamego e tletše o šoro ka diphošo, gomme go hlaseleng ga yona Beibele e paletšwe ke go bontšha gore Beibele ga se Lentšu la Modimo.

Na Boepi bja Marope bo Thekga Beibele?

15, 16. Ke go ba gona ga mmuši ofe wa bogologolo yo a bolelwago ka Beibeleng mo go ilego gwa tiišetšwa ke boepi bja marope?

¹⁵ Boepi bja marope ke thuto ye e theilwego motheong o tiilego kudu go feta tsheka-tsheko e phagamego. Baepi ba marope ka go epa maropeng a mafelo a tlhabologo a nako e fetilego, ba okeditše ka ditsela tše dintši kwešišo ya rena ya kamoo dilo di bego di le ka gona mehleng ya kgale. Ka gona, ga se mo go makatšago gore pego ya boepi bja marope e dumelelana leboelela le seo re se balago ka Beibeleng. Ka dinako tše dingwe, boepi bja marope bo ile bja ba bja godiša Beibele malebana le baseka-seki ba yona.

¹⁶ Ka mohlala, go ya ka puku ya Daniele, mmuši wa mafelelo wa Babele pele ga ge e ka thopja ke ba-Peresia o be a bitšwa Belesatsara. (Daniele 5:1-30) Ka ge go be go bonala go se na mo go bolelwago ka Belesatsara ka ntle ga Beibele, go ile gwa dirwa tatofatšo ya gore Beibele e be e fošitše le gore monna yo ga se a ka a ba gona le ka mohla. Eupja nakong ya lekgolo la nywaga la bo-19 mangetana a mantšinyana a a ngwadilwego ka mongwalo-kgwaro a ile a hwetšwa maropeng a mangwe a borwa bja Iraq. A ile a hwetšwa a akareditše thapelo ye e rapelelago bophelo bjo bobotse bja morwa o mogolo wa Nabonidus, kgoši ya Babele. Leina la morwa yo e be e le mang? E be e le Belesatsara.

17. Re ka hlalosa bjang therešo ya gore Beibele e bitša Belesatsara kgoši, mola mengwalo e mentši e mmitša kgošana?

¹⁷ Ka gona Belesatsara o bile gona! Lega go le bjalo, na e be e le kgoši nakong ya ge Babele e be e e-wa? Mangwalo a mantši a hweditšwego ka morago a mo šupa e le morwa wa kgoši, e lego moja-bohwa wa sedulo sa bogoši. Eupja lengwalo la mongwalo-kgwaro leo le hlaloswago e le “Pego ya Sereto ya Nabonidus” le tšweleditše kwešišo e oketšegilego mabapi le boemo bja kgonthe bja Belesatsara. Le begile gore: “Yena [Nabonidus] o gafetše ‘Mešaša ya Madira’ go (morwa) wa gagwe o mogolo, yena leitšibulo, gomme o ile a rapa dihlopha tša madira kae le kae nageng ya gagwe tlase ga (taolo) ya gagwe. O ile a arogana le (tšohle), a mo gafela bogoši.”⁠⁸ Ka gona Belesatsara o ile a newa bogoši. Ge e le gabotse, seo sohle se ile sa mo dira kgoši!d Tswalano ye e lego magareng ga Belesatsara le tatagwe, Nabonidus, e hlalosa lebaka leo ka lona Belesatsara nakong ya monyanya woo wa mafelelo Babele, a ilego a holofetša go dira Daniele mmuši wa boraro mmušong. (Daniele 5:16) Ka ge Nabonidus e be e le mmuši wa pele, Belesatsara ka noši e be e fo ba yena mmuši wa bobedi wa Babele.

Bohlatse bjo Bongwe bjo Thekgago

18. Ke tsebišo efe yeo boepi bja marope bo e neago go tiišetša khutšo le katlego tše tlišitšwego ke pušo ya Dafida?

¹⁸ Ka kgonthe, dilo tše dintši tše di hweditšwego ke boepi bja marope di bontšhitše go nepagala ga histori ga Beibele. Ka mohlala, Beibele e bega gore ka morago ga ge Kgoši Salomo a tšere bogoši go tatagwe, Dafida, Isiraele e ile ya atlega kudu. Re a bala: “Batho ba Juda le ba Isiraele e be e le ba bantši bo-ka-lešabašaba la lewatleng; ba be ba e-ja bà e-nwa bà thabile.” (1 Dikxoši 4:20) Go thekga mantšu a re a bala: “Bohlatse bja boepi bja marope bo utolla gore go bile le go ata ga thari kua Juda nakong ya lekgolo la nywaga la lesome B.C. le ka morago nakong ya ge khutšo le katlego tšeo Dafida a di tlišitšego di ile tša dira gore go kgonege go aga metse e mefsa e mentši.”⁠¹⁰

19. Ke tsebišo efe e oketšegilego yeo boepi bja marope bo e neago mabapi le ntwa magareng ga Isiraele le Moaba?

¹⁹ Isiraele le Juda ka morago di ile tša fetoga ditšhaba tše pedi, gomme Isiraele e ile ya fenya naga e agišanego le yona ya Moaba. Ka nako e nngwe Moaba ka tlase ga Kgoši Mesa e ile ya hlanoga, gomme Isiraele ya gwerana le Juda le mmušo wa kgaufsi wa Edomo gore di lwe le Moaba. (2 Dikxoši 3:4-27) Ka mo go makatšago, ka 1868 kua Jorodane go ile gwa hwetšwa stela (phaphathi ya lefsika ye e betlilwego) yeo e bego e ngwadilwe ka leleme la se-Moaba ye e nago le pego ya Mesa ka noši ya ntwa ye.

20. Boepi bja marope bo re botša eng ka go fedišwa ga Isiraele ke ba-Asiria?

²⁰ Ka morago ka ngwaga wa 740 B.C.E., Modimo o ile a dumelela gore mmušo wa borabele wa ka leboa wa Isiraele o senywe ke ba-Asiria. (2 Dikxoši 17:6-18) Moepi wa marope Kathleen Kenyon ge a bolela ka pego ya Beibele ya tiragalo ye, o re: “Motho a ka gonona ka gore karolo e nngwe ya se ke go nontšha taba.” Eupja na ke gona? O oketša ka gore: “Bohlatse bja boepi bja marope bja go wa ga mmušo wa Isiraele ke bjo bo nyakilego bo le molaleng kudu go feta bjoo bja pego ya Beibele. . . . Go fedišwa ka mo go feletšego ga metse ya Isiraele ya Samaria le ya Hazor gotee le tshenyo e latetšego ya Megido ke bohlatse bjo bo nepagetšego bja boepi bja marope bja gore mongwadi wa [Beibele] o be a sa nontšhe taba.”⁠¹¹

21. Ke ditaba dife ka botlalo mabapi le go fenywa ga Juda ke ba-Babele tšeo di newago ke boepi bja marope?

²¹ Ka morago gape, Beibele e re botša gore Jerusalema ka tlase ga Kgoši Joyakini e ile ya rakelelwa ke ba-Babele gomme ya fenywa. Tiragalo ye e ngwadilwe go Tatelano ya Mabaka ya Babele, e lego letlapana la mongwalo-kgwaro leo le epolotšwego ke baepi ba marope. Mo go le re bala gore: “Kgoši ya Akadi [Babele] . . . o ile a rakelela motse wa Juda (iahudu) gomme kgoši o ile a thopa motse letšatšing la bobedi la kgwedi ya Addaru.”⁠¹² Joyakini o ile a išwa Babele gomme a golegwa. Eupja ka morago ka go ya ka Beibele, o ile a lokollwa kgolegong gomme a newa selekanyo sa dijo. (2 Dikxoši 24:8-15; 25:27-30) Se se thekgwa ke mangwalo a tša taolo ao a hweditšwego Babele, ao a lokeletšago kabelo ya dijo tšeo di neilwego “Yaukîn, kgoši ya Juda.”⁠¹³

22, 23. Ka kakaretšo, tswalano ke efe magareng ga boepi bja marope le dipego tša histori tša Beibele?

²² Mabapi le tswalano magareng ga boepi bja marope le dipego tša histori tša Beibele, Moporofesara David Noel Freedman o boletše ka gore: “Lega go le bjalo, boepi bja marope ka kakaretšo bo bonala bo thekga go rereša ga histori ga kanegelo ya Beibele. Thulaganyo e kgolo ya tatelano ya mabaka go tloga go bo-rakgolo-khukhu go ya mehleng ya T[estamente] e M[psha] e dumelelana le tsebišo ya boepi bja marope. . . . Dilo tšeo di tlago go hwetšwa ka nako e tlago go bonala di tla thekga boemo bja gona bjale bjo bo leka-lekanego bja gore kanegelo ya Beibele ke yeo e theilwego historing, gomme e fetišitšwe ka potego gaešita lege e se histori go ya ka kgopolo ya baseka-seki goba ya thutamahlale.”

²³ Le gona o bolela mabapi le maiteko a baseka-seki ba phagamego a go nyatša Beibele, gore: “Boiteko bja baithuti ba mehleng yeno bja go hlama histori ya Beibele lefsa—ka mohlala, kgopolo ya Wellhausen ya gore mehla ya bo-rakgolo-khukhu e be e le tshwantšhetšo ya bogoši bjo bo aroganego; goba go ganwa ga go ba gona ga Moše e le motho wa histori le go khuduga gaešita le go hlama lefsa mo go latelago ga histori ya ba-Isiraele ke Noth le balatedi ba gagwe—ga se bja ka bja phema tsebišo ya boepi bja marope gaešita le kanegelo ya Beibele.”⁠¹⁴

Go wa ga Jeriko

24. Ke tsebišo efe yeo Beibele e re neago yona ka go wa ga Jeriko?

²⁴ Na se se bolela gore boepi bja marope bo dumelelana le Beibele boemong bjo bongwe le bjo bongwe? Aowa, go na le diphapano tše dintši. Ye nngwe ke phenyo e makatšago ya go fenywa mo ga Jeriko yeo e hlaloswago mathomong a kgaolo ye. Go ya ka Beibele, Jeriko e bile motse wa pele wo o ilego wa fenywa ke Jošua ge a eteletše pele ba-Isiraele go ya nageng ya Kanana. Tatelano ya mabaka ya Beibele e bontšha gore motse o ile wa wa karolong ya mathomo ya lekgolo la nywaga la bo-15 B.C.E. Ka morago ga phenyo, Jeriko e ile ya tšhungwa ka mo go feletšego ka mollo gomme ka morago e ile ya tlogelwa e se na badudi ka makgolo a nywaga.—Jošua 6:1-26; 1 Dikxoši 16:34.

25, 26. Ke diphetho dife tše pedi tšeo baepi ba marope ba di fihletšego ka morago ga go epa Jeriko?

²⁵ Pele ga ntwa ya bobedi ya lefase, lefelo leo go bego go dumelwa gore ke Jeriko le ile a epja ke Moporofesara John Garstang. O ile a hwetša gore motse e be e le wa kgale kudu gomme o ile wa senywa wa ba wa agwa lefsa ka makga a mantši. Garstang o hweditše gore nakong ya e nngwe ya ditshenyego tše, merako e ile ya wa bjalo ka ge eka e wišwa ke tšhišinyego ya lefase, gomme motse o ile wa fišwa ka mo go feletšego ka mollo. Garstang o ile a dumela gore se se diragetše mo e ka bago ka 1400 B.C.E., e sego kgole kudu go tloga nakong yeo e bontšhwago ke Beibele ya go senywa ga Jeriko ke Jošua.⁠¹⁵

²⁶ Ka morago ga ntwa, moepi o mongwe wa marope, e lego Kathleen Kenyon o ile a epa gape Jeriko. O ile a fetša ka go bolela gore merako ye e welego yeo Garstang a e bonego e be e le ya kgale ka makgolo a nywaga go feta kamoo Garstang a bego a nagana ka gona. O ile a kgona go lemoga tshenyego e kgolo ya Jeriko ya lekgolong la nywaga la bo-16 B.C.E., eupja o boletše gore go be go se na motse lefelong leo la Jeriko lekgolong la nywaga la bo-15—nakong yeo ka yona Beibele e bolelago gore Jošua o ile a hlasela naga. O tšwela pele go bega ka tšeo e ka bago ditšhupo tša tshenyego e nngwe yeo mo gongwe e ka bego e ile ya direga lefelong leo ka 1325 B.C.E. gomme o šišinya gore: “Ge e ba tshenyego ya Jeriko e swanetše go tswalanywa le tlhaselo ya Jošua, gona ye [ya morago] ke nako yeo boepi bja marope bo e šišinyago.”⁠¹⁶

27. Ke ka baka la’ng diphapano magareng ga boepi bja marope le Beibele di se tša swanela go re tshwenya ka mo go sa swanelago?

²⁷ Na se se bolela gore Beibele e fošitše? Ga go bjalo le gatee. Re swanetše go gopola gore gaešita lege boepi bja marope bo re nea tsebišo ka tša nako e fetilego, fela ga se ka mehla moo e lego tsebišo e nepagetšego. Ka dinako tše dingwe ke yeo e sa kwagalego gabotse. Bjalo ka ge mohlatholli o mongwe a ngwadile: “Ka bomadimabe, bohlatse bja boepi bja marope ke bjo bo se bja felelago, gomme ka go rialo ke bjo bo lekaneditšwego.”⁠¹⁷ Se ke sa therešo kudu-kudu mabapi le mehla ya pele ya histori ya ba-Isiraele, moo bohlatse bja boepi bja marope bo sa tšwego gabotse. Ka kgonthe, bohlatse ke bjoo bo sa tšwego gabotse kudu Jeriko, ka ge lefelo le ile la gogolega o šoro.

Go Hlaelelwa ga Boepi bja Marope

28, 29. Ke go hlaelelwa gofe mo gongwe ga boepi bja marope moo baithuti ba ilego ba go dumela?

²⁸ Baepi ba marope ka noši ba amogela go hlaelelwa ga thutamahlale ya bona. Ka mohlala, Yohanan Aharoni, o hlalosa ka gore: “Ge go tliwa go tlhaloso ya histori goba ya histori ya thuta-fase, moepi wa marope o a tšwa legorong la dithutamahlale tše opago kgomo lenaka, gomme o swanetše go ithekga ka dikahlolo tše akanyetšago le boikgopolelo gore a fihle tiragalong e kwešišegago ya histori.”⁠¹⁸ Mabapi le dinako tšeo di filwego dilo tše di hweditšwego tše fapa-fapanego, o oketša ka gore: “Ka gona, re swanetše go gopola ka mehla gore ga se dinako ka moka tšeo e lego tše di lebanego le gore ke tšeo di belaelwago ka tekanyo e sa swanego,” gaešita lege a nagana gore baepi ba marope ba lehono e ka ba bao ba kgodišegilego kudu ka go nea nako ga bona go feta kamoo go bego go le ka gona nakong e fetilego.⁠¹⁹

²⁹ The World of the Old Testament e botšiša potšišo ye: “Mokgwa wa boepi bja marope ke o botegago goba wo e lego wa thutamahlale ka kgonthe gakaakang?” E a araba: “Baepi ba marope ke bao ba botegago kudu ge ba epolla dilo tša kgonthe go feta ge ba di hlatholla. Eupja ditshekamelo tša bona tša seo se ba kgahlišago kudu ka ge e le batho di tla kgoma gape le mekgwa yeo ba e dirišago ge ba ‘epa.’ Ba ka se ke ba rata go senya bohlatse bja bona ge ba dutše ba epa go feta mealo ya lefase, ka gona le ka mohla ba ka se ke ba leka ‘boitekelo’ bja bona ka go bo boeletša. Se se dira gore boepi bja marope e be bjo bo kgethegilego gare ga dithutamahlale. Go feta moo, se se dira gore go hwetša pego ga boepi bja marope e be modiro o thata le o tletšego diphošo.”⁠²⁰

30. Baithuti ba Beibele ba lebelela bjang boepi bja marope?

³⁰ Ka gona boepi bja marope e ka ba bjo bo thušago kudu, eupja ke bjo bo nago le diphošo go swana le boiteko lege e le bofe bja motho. Ešita lege re dutše re ela hloko dikgopolo tša boepi bja marope ka kgahlego, fela ga se ra swanela go di lebelela e le therešo yeo e sa belaetšego. Ge e ba baepi ba marope ba hlalosa dilo tšeo ba di hweditšego ka tsela yeo e ganetšanago le Beibele, gona ga se gwa swanela go ba selo se se itlelago fela go akanyetša gore Beibele e fošitše gomme baepi ba marope ba nepile. Ditlhaloso tša bona di tsebja e le tšeo di fetogago.

31. Ke tšhišinyo efe e mpsha yeo e sa tšwago go tšweletšwa morago bjale mabapi le go wa ga Jeriko?

³¹ Ke mo go kgahlišago go ela hloko gore ka 1981 Moporofesara John J. Bimson o ile a hlahloba lefsa tshenyego ya Jeriko. O ile a nyakišiša kgaufsi kudu tshenyego ya mollo ya Jeriko yeo e ilego ya direga—go ya ka Kathleen Kenyon—bogareng bja lekgolo la nywaga la bo-16 B.C.E. Go ya ka yena, ga se fela gore tshenyego e ile ya swanela pego ya Beibele ya go senya ga Jošua motse, eupja nyakišišo ya boepi bja marope ka Kanana ka moka ga yona e dumelelana gabotse le tlhaloso ya Beibele ka Kanana nakong ya ge ba-Isiraele ba e hlasela. Ka gona, o ile a bolela gore nako yeo e newago ke boepi bja marope e fošagetše gomme a šišinya gore tshenyego ye ge e le gabotse e diragetše bogareng bja lekgolo la nywaga la bo-15 B.C.E., nakong ya go phela ga Jošua.⁠²¹

Beibele ke Histori ya Therešo

32. Ke tshekamelo efe yeo e lemogilwego gare ga baithuti ba bangwe?

³² Se se bontšha therešo ya gore baepi ba marope gantši ba fapana bona ka noši. Ka gona, ga se mo go makatšago gore ba bangwe ba ganetšana le Beibele mola ba bangwe ba dumelelana le yona. Lega go le bjalo, baithuti ba bangwe ba thoma go hlompha go ba ga histori ga Beibele ka kakaretšo, ge e ba e se dilong tšohle. William Foxwell Albright o be a emetše sehlopha se sengwe sa go dumelelana ka kgopolo ge a be a ngwala gore: “Go bile le go boela gantši temogong ya go lemoga go nepagala ka tekanyetšo ya kakaretšo gotee le ka dintlha tša kgonthe ga histori ya bodumedi ya Isiraele. . . . Go akaretša se, mo nakong ye re ka buša re swara Beibele go tloga mathomong go fihla mafelelong e le bjalo ka lengwalo la kgonthe la histori ya bodumedi.”⁠²²

33, 34. Mangwalo a Sehebere ka noši a nea bjang bohlatse bja go ba ao a nepagetšego ka histori?

³³ Ge e le gabotse, Beibele ka noši e na le leswao la histori e nepagetšego. Ditiragalo di kgokaganywa le dinako tše lebanego le matšatši, ka go fapana le tša dinonwane tša bogologolo. Ditiragalo tše dintši tšeo di ngwadilwego ka Beibeleng di thekgwa ke mengwalo ye e ngwadilwego go tloga mehleng yeo. Moo go nago le phapano magareng ga Beibele le mengwalo e mengwe ya kgale, phapano gantši e ka kgokaganywa le go se rate ga babuši ba bogologolo go ngwala ka go fenywa ga bona ka noši le ka go kganyoga ga bona go godiša katlego ya bona.

³⁴ Ka kgonthe, e mentši ya mengwalo yeo ya kgale ga se histori gaešita lege e le yeo e tsebjago ka gohle semmušo. Ka mo go fapanego, bangwadi ba Beibele ba bontšha go se pepetletše mo go sa tlwaelwago. Bontši bja batho ba bogologolo ba bjalo ka Moše le Arone ba utollwa ka mefokolo ya bona ka moka le matla a bona. Gaešita le diphošo tša kgoši e kgolo Dafida di utollwa ka potego. Diphošo tša setšhaba ka kakaretšo di pepentšhwa leboelela. Go lebanya mo go šupa Mangwalo a Sehebere e le a therešo le a botegago gomme a oketša mošito mantšung a Jesu, yo nakong ya ge a rapela Modimo a ilego a re: “Lentšu la xaxo ké yôna therešô.”—Johane 17:17.

35. Ke’ng seo batho ba ba naganago bao ba botago bohlale ba paletšwego ke go se dira, gomme ke’ng seo baithuti ba Beibele ba lebelelago go sona e le gore ba hlatsele go budulelwa ga Beibele?

³⁵ Albright o tšwetše pele ka gore: “Dikagare tša Beibele di phagametše ka tsela lege e le efe puku lege e le efe ya kgale ya bodumedi; le gona e phagametše ka mo go kgahlišago dipuku ka moka tše di latetšego ka bonolo bjo bo lebanyago bja molaetša wa yona le tekanyo e kgolo ya tsela yeo e kgahlišago batho ba mafase ka moka le ba dinako ka moka.”⁠²³ Ke ‘molaetša woo o phagamego,’ go e na le bohlatse bja baithuti, wo o hlatselago go budulelwa ga Beibele bjalo ka ge re tla bona dikgaolong tše di latelago. Eupja anke re eleng hloko mo gore batho ba ba naganago bao ba botago bohlale ba mehleng ya lehono ba paletšwe ke go hlatsela gore Mangwalo a Sehebere ga se histori ya therešo, mola mangwalo a ka noši a nea bohlatse bjohle bja go ba ga wona a nepagetšego. Na se se swanago se ka bolelwa ka Mangwalo a Bakriste a Segerika, e lego “Testamente e Mpsha”? Re tla ela hloko se kgaolong e latelago.

[Mongwalo wa tlase]

[Seswantšho go letlakala 53]

Beibele ka go fapana le dihi-stori tša lefase tša bogologolo, e bega ka go lebanya diphošo tša batho ba hlomphegago ba bjalo ka Moše le Dafida

[Lepokisi go letlakala 44]

Bohlokwa bja Boepi bja Marope

“Boepi bja marope bo nea mohlala wa ditlabakelo tša bogologolo le dibjana, maboto le meago, dibetša le mekgabišo. Tše dintši tša tše di ka beakanywa ka tatelano ya mabaka gomme tša tswalanywa e le ka kgonthe le mantšu a swanetšego le moko wa taba o huperwego ke Beibele. Ka kgopolo ye Beibele e bolokile ka go nepagala tikologo ya yona ya setlogo ya bogologolo ka tsela e ngwadilwego. Ditlhaloso tša ditaba tša Beibele ga se ditšweletšwa tša boikgopolelo bja mongwadi, eupja go e na le moo ke diswantšho tša kgonthe tša lefase leo go lona dipego tšeo di ngwadilwego go tloga go tše tlwaetšwego go ya go mehlolo, di diragetšego go lona.”—The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land.

[Lepokisi go letlakala 50]

Seo Boepi bja Marope bo ka se Dirago le Seo bo ka se se Dirego

“Boepi bja marope ga bo hlatsele e bile ga bo ganetše Beibele ka kgopolo e feletšego, eupja bo na le mehola e mengwe ya bohlokwa bjo bogolo. Bo hwetša ka tekanyo e itšego lefase la kgonthe leo le akanyeditšwego e sa le pele ke Beibele. Ka mohlala, go tseba dikago tšeo ngwako o bego o agilwe ka tšona goba kamoo ‘lefelo le le phagamego’ le bego le le ka gona, go godiša kwešišo ya rena ya taba e ngwadilwego. Sa bobedi, bo tlaleletša pego ya histori. Ka mohlala, Lefsika la Moaba le nea karolo e nngwe ya taba yeo e boletšwego go 2 Dikxoši 3:4ff. . . . Sa boraro, bo utolla bophelo le kgopolo ya baagišani ba Isiraele ya bogologolo—e lego seo ka bosona se kgahlišago, le seo se hlalosago lefase la dikgopolo tše di sa swanego leo kgopolo ya Isiraele ya bogologolo e tšweletšego go lona.”—Ebla—A Revelation in Archaeology.

[Seswantšho go letlakala 41]

Milton o ngwadile ka mekgwa e fapanego, e sego ka o tee feela. Na baseka-seki ba phagamego ba dumela puku ya gagwe e le yeo e tšweleditšwego ke bangwadi ba bantši ba ba fapanego?

[Seswantšho go letlakala 45]

“Pego ya Sereto ya Nabonidus” e bega gore Nabonidus o ile a gafela bogoši go leitšibulo la gagwe

[Seswantšho go letlakala 46]

Lefsika la Moaba le na le pego ya Kgoši Mesa ya ntwa magareng ga Moaba le Isiraele

[Seswantšho go letlakala 47]

Dipego tša Babele tša semmušo di thekga pego ya Beibele ka go wa ga Jerusalema