Puku e Holago Bakeng sa Bophelo bja Mehleng Yeno

Dipuku tše di neago keletšo ke tšeo di ratwago kudu lefaseng la mehleng yeno. Eupša e ba tšeo di fetwago ke nako gomme go se go ye kae di a boeletšwa goba tša tšeelwa sebaka ke tše dingwe. Go thwe’ng ka Beibele? E ile ya fetšwa mo e nyakilego go ba nywaga e 2 000 e fetilego. Lega go le bjalo, molaetša wa yona wa mathomo ga se wa ka wa kaonefatšwa goba wa fetwa ke nako. Na go ka kgonega gore puku e bjalo e be le tlhahlo e holago bakeng sa mehla ya rena?

BA BANGWE ba re aowa. Dr. Eli S. Chesen ge a hlalosa lebaka leo ka lona a bego a dumela gore Beibele ke e fetilwego ke nako o ngwadile gore: “Ga go na motho yo a bego a ka bolelela go dirišwa ga kgatišo ya 1924 ya [puku] ya chemistry bakeng sa go e diriša klaseng ya mehleng yeno ya chemistry.”¹ Go bonala polelo ye e le e kwalago. Ke therešo gore ga e sa le go tloga ge Beibele e ngwalwa motho o ithutile mo gontši ka bophelo bjo bobotse bja monagano le boitshwaro bja motho. Ka gona, go ka kgonega bjang gore puku e bjalo ya bogologolo e be e kwalago bakeng sa bophelo bja mehleng yeno?

Melao ya Motheo ya Neng le Neng

Le ge e le therešo gore mehla e fetogile, dinyakwa tša batho tša motheo e sa dutše e le tše swanago. Batho historing ka moka e bile ba nyakago lerato le maikwelo a borutho. E bile ba nyakago go thaba le go phela maphelo a nago le morero. E bile ba nyakago keletšo ya kamoo ba ka lebeletšanago ka gona le dikgateletšo tša tša boiphedišo, kamoo ba ka atlegišago lenyalo ka gona le kamoo ba ka nweletšago ka gona boitshwaro bjo bobotse le ditekanyetšo tša mekgwa e mebotse baneng ba bona. Beibele e swere keletšo yeo e bolelago ka dinyakwa tšeo tša motheo.—Mmoledi 3:12, 13; Ba-Roma 12:10; Ba-Kolose 3:18-21; 1 Timotheo 6:6-10.

Keletšo ya Beibele e bonagatša temogo e tseneletšego ka tlhago ya motho. Ela hloko mehlala e mengwe ya melao ya yona ya motheo e lebanyago le yeo e lego ya neng le neng yeo e holago bakeng sa bophelo bja mehleng yeno.

Tlhahlo e Holago ya Lenyalo

UN Chronicle e re lapa “ke thulaganyo ya kgale-kgale le yeo e lego ya motheo ya lekoko la batho; kgokagano ya bohlokwa-hlokwa magareng ga meloko.” Lega go le bjalo, “kgokagano [ye] ya bohlokwa-hlokwa” e thoma go arogana ka lebelo le šiišago. Chronicle e re: “Malapa a mantši lefaseng la lehono a lebane le ditlhohlo tše di boifišago tšeo di beago bokgoni bja ona bja go šoma kotsing le go tšwela pele a le gona e le ka kgonthe.”² Beibele e nea keletšo efe bakeng sa go thuša thulaganyo ya lapa gore e tšwele pele e le gona?

Sa mathomo, Beibele e na le mo gontši mo e go bolelago mabapi le kamoo banna le basadi ba swanetšego go swarana ka gona. Ka mohlala, e bolela ka banna gore: “Banna a ba tsebê xe xo ba swanetše xe ba rata basadi ba bôná, ka mokxwa wo ba rataxo mebele ya bôná ka wôna. Xe monna a rata mosadi wa xaxwe ké xôna xe a ithata. Xa xo motho e a kilexo a hlôya mmele wa xaxwe; se motho a se diraxo ké xo o fêpa le xo o babalêla.” (Ba-Efeso 5:28, 29, mongwalo o sekamego ke wa rena.) Mosadi o eleditšwe ka gore “a be le tlhompho e tseneletšego go monna wa gagwe.”—Ba-Efeso 5:33, NW.

Ela hloko seo se bolelwago ke go diriša keletšo e bjalo ya Beibele. Monna yo a ratago mosadi wa gagwe ‘ka mokgwa wo a ratago mmele wa gagwe ka gona’ ga a mo hloye goba go ba yo sehlogo go yena. Ga a mmethe, le gona ga a mo goboše ka mantšu goba maikwelong. Go e na le moo, o mo nea kgodišo e swanago le tlhokomelo tšeo yena ka noši a ineago tšona. (1 Petro 3:7) Ka go rialo mosadi wa gagwe o ikwa a ratwa e bile a šireletšegile lenyalong la gagwe. Ka gona o nea bana ba gagwe mohlala o mobotse wa kamoo basadi ba swanetšego go swarwa ka gona. Ka lehlakoreng le lengwe, mosadi yo a nago le “tlhompho e tseneletšego” go monna wa gagwe ga a mo ntšhe seriti ka go mo swaya diphošo ka mehla goba go mo nyenyefatša. Ka ge mosadi a mo hlompha, monna o ikwa a botwa, a amogelwa le go thabelwa.

Na keletšo e bjalo ke e holago lefaseng le la mehleng yeno? Ke mo go thabišago gore bao ba dirago modiro wa go nyakišiša ka malapa lehono ba fihlile diphethong tše swanago. Molaodi wa lenaneo la keletšo ya malapa o itše: “Malapa a phedilego kudu ao ke a tsebago ke ao go ona mma le tate ba nago le tswalano e tiilego le e lerato magareng ga bona. . . . Tswalano ye e tiilego ya motheo e bonala e tšweletša polokego baneng.”³

Go theoša le nywaga keletšo ya Beibele mabapi le lenyalo e itlhatsetše kudu e le e ka botwago go feta keletšo ya baeletši ba bantši ba malapa ba nago le boikemišetšo bjo bobotse. Ge e le gabotse, e be e se kgale kudu moo ditsebi tše dintši di bego di bolelela tlhalo e le tharollo ya ka pela le e bonolo lenyalong le le sa kgahlišego. Lehono, bontši bja tšona bo kgothaletša batho go dira gore lenyalo la bona e be le le swarelelago ge e ba ruri go ka kgonega. Eupša phetogo ye e tlile feela ka morago ga ge go diregile tshenyo e kgolo.

Ka mo go fapanego, Beibele e nea keletšo e botegago le e leka-lekanego tabeng ya lenyalo. E dumela gore maemo a mangwe a feteletšego a dira gore tlhalo e be e dumelelwago. (Mateo 19:9) Ka nako e swanago, e sola tlhalo e dirwago ka mabaka a sa rego selo. (Maleaki 2:14-16) E bile e sola go se botege lenyalong. (Ba-Hebere 13:4) E re lenyalo le akaretša tlamo: “Ka baka leo monna ó tlo tloxêla tata’xwê le mma’xwê, a xomarêla mosadi wa xaxwe; xomme ba tlo ba nama e tee.” (Mongwalo o sekamego ke wa rena.)a—Genesi 2:24; Mateo 19:5, 6.

Keletšo ya Beibele mabapi le lenyalo ke e lebanego lehono go etša ge e be e le bjalo ge Beibele e be e ngwalwa. Ge monna le mosadi ba swarana ka lerato le tlhompho gomme ba lebelela lenyalo e le tswalano e kgethegilego, go bonala lenyalo le tla swarelela—gomme le lapa la swarelela.

Tlhahlo e Holago Bakeng sa Batswadi

Nywaga-someng e mmalwa e fetilego batswadi ba bantši—ba ile ba hlohleletšwa ke “dikgopolo tše difsa” tša mabapi le go tlwaetša bana—ba be ba nagana gore “go iletša go be go ileditšwe.”⁸ Ba be ba boifa gore go beela bana mellwane go be go tla baka kgateletšo ya maikwelo le kgakanego. Baeletši ba nago le maikemišetšo a mabotse tabeng ya go godiša bana ba be ba phegelela gore batswadi ba tlogelele selo le ge e le sefe seo e sego go phošolla bana ba bona ka boleta. Eupša ditsebi tše dintši tše bjalo mo nakong ye di naganišiša lefsa ka tema yeo e kgathwago ke tayo, gomme batswadi bao ba akaretšwago ba tsoma go hlalosetšwa ka mo go kwalago ka taba ye.

Lega go le bjalo, Beibele nako ye ka moka e be e dutše e nea keletšo e kwalago le e leka-lekanego tabeng ya go godiša bana. E boletše mo e nyakilego go ba nywaga e 2 000 e fetilego gore: “Bô-tata-xo-bana! Le se kê la befediša bana ba lena; sa lena a e bê xo ba etetša ka xo ba ruta le xo ba eletša tša Morêna.” (Ba-Efeso 6:4) Leina la Segerika le le fetoletšwego e le “tayo” le bolela “go godiša, tlwaetšo le thuto.”⁹ Beibele e re tayo e bjalo goba thuto ke bohlatse bja lerato la botswadi. (Diema 13:24) Bana ba ba atlega ge ba newa tlhahlo e lebanyago ya boitshwaro le maikwelo a tšweletšwago ganyenyane-ganyenyane a go kgetholla se se nepagetšego le se se fošagetšego. Tayo e ba botša gore batswadi ba bona ba tshwenyega ka bona le ka mohuta wa motho yoo ba bago yena.

Eupša matla a taolo a botswadi—e lego “kxati ya thsôlô”—ga se ya swanela go dirišwa gampe.b (Diema 22:15; 29:15) Beibele e lemoša batswadi ka gore: “Le se ke la phošolla bana ba lena ka mo go feteletšego, go sego bjalo le tla ba nola moko.” (Ba-Kolose 3:21, Phillips) Gape e dumela gore kotlo ya kgonthe ga se ka mehla e lego mokgwa o atlegago kudu wa go ruta. Diema 17:10 e re: “Wa thlaoloxanyô ó kwa kxalemêlô; mola ’tlatla se paletše kxati tše lekxolo.” Ka ntle le moo, Beibele e kgothaletša tayo e šireletšago. Go Doiteronomio 11:19 batswadi ba kgothaletšwa go diriša dinako tše di sa rulaganyetšwago ka mo go holago go nweletša ditekanyetšo tša boitshwaro baneng ba bona.—Bona le Doiteronomio 6:6, 7.

Keletšo ya neng le neng ya Beibele go batswadi ke e kwalago. Bana ba nyaka tayo e sa feto-fetogego le e lerato. Phihlelo e šomago e bontšha gore keletšo e bjalo e šoma e le ka kgonthe.c

Go Fenya Mapheko a Aroganyago Batho

Lehono batho ba arogantšwe ke mapheko a morafo, botšhaba le moloko. Mapheko a bjalo a maitirelo a tlaleleditše go bolaweng ga batho ba se nago molato dintweng lefaseng ka moka. Ge e ba histori e le yona seipone, gona kholofelo ya gore banna le basadi ba merafo le ditšhaba tše di fapanego ba lebelelane le go dirišana e le ba lekanago ke yeo e fsifetšego e le ka kgonthe. Mokgomana wa Afrika o re: “Tharollo e ka dipelong tša rena.”¹¹ Eupša go fetola dipelo tša batho ga go bonolo. Ka gona, ela hloko kamoo molaetša wa Beibele o ipiletšago ka gona pelong le go godiša boemo bja kgopolo bja go lekana.

Thuto ya Beibele ya gore Modimo “ké Yêna a dirilexo xore meloko ka moka ya batho e tšwê mading a o tee” e thibela kgopolo le ge e le efe ya go phagama ga morafo. (Ditiro 17:26) E bontšha gore ge e le gabotse go na le morafo o tee feela—morafo wa batho. Beibele e tšwela pele go re kgothaletša go “[ba] baetši ba Modimo,” yoo e bolelago ka yena gore: “Xa a bebe motho. Anthe dithšabeng ka moka ó kxahlwa ke ba ba mmoifaxo, xe ba dira tše di lokilexo.” (Ba-Efeso 5:1; Ditiro 10:34, 35) Go bao ba tšeelago Beibele godimo le bao ba tsomago go phela ka dithuto tša yona e le ka kgonthe, tsebo ye e na le mafelelo a kopanyago. E diriša tutuetšo ya yona ka gare-gare, e lego ka pelong ya motho, ya senya mapheko a maitirelo ao a aroganyago batho. Ela hloko mohlala wo.

Ge Hitler a be a tsošitše ntwa Yuropa ka moka, go be go e-na le sehlopha se tee sa Bakriste—e lego Dihlatse tša Jehofa—seo se ilego sa gana ka go tia go tsenya letsogo polaong ya batho ba se nago molato. Di be di ka ‘se ke tša emišetša magagabo tšona lerumo.’ Di ile tša tšea boemo bjo ka baka la go kganyoga ga tšona go kgahliša Modimo. (Jesaya 2:3, 4, bapiša le PK; Mika 4:3, 5.) Di be di dumela e le ka kgonthe seo Beibele e se rutago—e lego gore ga go na setšhaba goba morafo o lego kaone go feta o mongwe. (Ba-Galatia 3:28) Ka baka la boemo bja tšona bja go rata khutšo, Dihlatse tša Jehofa di bile gare ga bagolegwa ba pele dikampeng tša tshwenyo.—Ba-Roma 12:18.

Eupša ga se bohle bao ba bego ba ipolela gore ba latela Beibele ba ba ilego ba tšea boemo bjo bo bjalo. Go se go ye kae ka morago ga Ntwa ya II ya Lefase, Martin Niemöller yo e lego moruti wa Protestanta wa Mojeremane, o ile a ngwala gore: “Motho le ge e le ofe yo a nyakago go bea Modimo molato bakeng sa [dintwa] ga a tsebe, goba ga a nyake go tseba Lentšu la Modimo. . . . go theoša le nywaga ka moka, dikereke tša Bokriste di ile tša ikgafela leboelela go šegofatšeng dintwa, bahlabani le dibetša gomme . . . tša rapelela ka tsela yeo e sego ya Bokriste go fedišwa ga manaba a tšona ntweng. Se ka moka ke phošo ya rena le phošo ya bo-tatago rena, eupša ga se Modimo yo a swanetšego go bewa molato le gatee. Le gona rena Bakriste ba lehono re ema ka dihlong pele ga seo go thwego ke sehlotswana sa bodumedi go swana le Barutwana ba Mafolofolo ba Beibele [Dihlatse tša Jehofa], bao ba ilego ba ya dikampeng tša tshwenyo [gaešita] le go hwa ka makgolo le ka dikete ka gobane ba ile ba gana go šoma ntweng le go gana go thuntšha batho.”¹²

Go fihla le lehono le, Dihlatse tša Jehofa di tsebja kudu ka baka la borwarre bja tšona bjo bo kopanyago ma-Arabia le ba-Juda, ma-Croatia le ma-Serbia, ma-Hutu le ma-Tutsi. Lega go le bjalo, Dihlatse di dumela ka ntle le pelaelo gore botee bjo bo bjalo ga bo kgonege ka gobane di le kaone go feta ba bangwe, eupša ka gobane di tutuetšwa ke matla a molaetša wa Beibele.—1 Ba-Thesalonika 2:13.

Tlhahlo e Holago Yeo e Kaonefatšago Bophelo bjo Bobotse bja Monagano

Bophelo bjo bobotse bja motho bja mmele gantši bo kgongwa ke boemo bja gagwe bja monagano le bja maikwelo. Ka mohlala, dinyakišišo tša thutamahlale di hweditše mafelelo a kotsi a kgalefo. Dr. Redford Williams, Molaodi wa Nyakišišo ya Boitshwaro Lefelong la tša Kalafo la Yunibesithing ya Duke le mosadi wa gagwe Virginia Williams, ba bolela ka pukung ya bona ya Anger Kills gore: “Bontši bja bohlatse bjo bo lego gona bo bontšha gore batho ba tletšego bonaba ba kotsing e kgolo ya bolwetši bja megalatšhika ya pelo (gotee le malwetši a mangwe) ka baka la mabaka a fapa-fapanego, go akaretša le thekgo e fokotšegilego ya bagwera, kgateletšego e oketšegilego ya mmele ge ba galefišitšwe gotee le go ikgotsofatša ka mo go feteletšego ka mekgwa e beago boemo bja tša maphelo kotsing.”¹³

Nywaga e dikete pele ga dinyakišišo tše bjalo tša thutamahlale, Beibele ka mantšu a bonolo eupša e le a kwalago e dirile kgokagano magareng ga boemo bja rena bja maikwelo le bophelo bja rena bjo bobotse bja mmele ka gore: “Pelo-thšweu ké ’phelô bya mmele; lehufa ké bolwetši mašapong.” (Diema 14:30; 17:22) Beibele e eleditše ka bohlale gore: “Lahla bogale gomme o tlogele kgalefo” gomme “O se ke wa akgofiša go selekega [goba “go galefa,” King James Version] pelong ya gago.”—Psalme 37:8, PK; Mmoledi 7:9, PK.

Beibele gape e swere keletšo e kwalago bakeng sa go laola kgalefo. Ka mohlala, Diema 19:11 (PK) e re: “Tlhaologanyo e diegiša motho go befelwa, gomme go feta a sa šetše phošo, ke kgodišo go yena.” Lentšu la Sehebere bakeng sa “tlhaologanyo” le tšerwe lediring leo le lebišago tlhokomelo go “go tseba lebaka” la selo se sengwe.¹⁴ Keletšo e bohlale ke e rego: “Nagana pele o gata mogato.” Go katanela go kwešiša mabaka a motheo ao ka ona ba bangwe ba bolelago goba ba dirago ka tsela e itšego go ka thuša motho go ba yo a kgotlelelago kudu—le go ba le tshekamelo e nyenyane ya go galefa.—Diema 14:29.

Karolo e nngwe ya keletšo e holago e hwetšwa go Ba-Kolose 3:13 yeo e rego: “Le fêlê Lè rwalana; Le lebalêlanê.” Dikgopišo tše dinyenyane ke karolo ya bophelo. Polelwana “le fêlê Lè rwalana” e bolela go kgotlelela dilo tšeo re sa di ratego go ba bangwe. “Lebalela” e bolela go tloša sekgopi. Ka dinako tše dingwe ke bohlale go tloša maikwelo a bonaba go e na le go a boloka; go boloka kgalefo go tla fo tlaleletša boimeng bjo re bo rwelego.—Bona lepokisi “Tlhahlo e Holago Bakeng sa Ditswalano tša Batho.”

Lehono go na le methopo e mentši ya keletšo le tlhahlo. Eupša Beibele ke moswana-noši e le ka kgonthe. Keletšo ya yona ga e fo ba kgopolo-kakanywa, e bile keletšo ya yona le ka mohla e ka se ke ya re gobatša. Go e na le moo, bohlale bja yona bo hlatsetšwe bo “botega gagolo.” (Psalme 93:5, PK) Go feta moo, keletšo ya Beibele ke ya neng le neng. Gaešita le ge e ile ya fetšwa mo e nyakilego go ba nywaga e 2 000 e fetilego, mantšu a yona a sa dutše a šoma. A šoma ka mafelelo a lekanago go sa šetšwe mmala wa letlalo la rena goba naga yeo re dulago go yona. Gape mantšu a Beibele a na le matla—matla a go fetošetša batho bokaoneng. (Ba-Hebere 4:12) Ka go rialo go bala puku yeo le go diriša melao ya yona ya motheo go ka kaonefatša boemo bja bophelo bja gago.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 24]

Beibele e nea keletšo e kwalago le e leka-lekanego mabapi le bophelo bja lapa

[Lepokisi go letlakala 23]

Dika tša Malapa a Phedilego

Nywageng e mmalwa e fetilego morutiši yo e bilego e le setsebi sa tša malapa o ile a dira nyakišišo e nabilego yeo go yona ditsebi tše fetago 500 tšeo di eletšago malapa di ilego tša kgopelwa go hlalosa mabapi le dika tšeo ba di lemogilego malapeng a “phedilego.” Ka mo go kgahlišago, gare ga dika tše tlwaelegilego tšeo di lokeleditšwego go be go e-na le dilo tšeo di boleletšwego ke Beibele kgale.

Mekgwa e mebotse ya poledišano e ka godimo-dimo lelokelelong, go akaretša mekgwa e atlegago ya go rarolla diphapang. Mongwadi wa nyakišišo o itše mokgwa o tlwaelegilego wo o hweditšwego malapeng a phedilego ke gore “ga go na motho yo a yago go robala a galefetše yo mongwe.”⁴ Lega go le bjalo, Beibele e eleditše nywageng e fetago 1 900 e fetilego ka gore: “Xe Le xalefa Le se kê la senya; a letšatši le se dikêlê Lè sa xalefile.” (Ba-Efeso 4:26) Mehleng ya Beibele matšatši a be a balwa go tloga ge letšatši le sobela go fihla ge le lengwe le sobela. Ka gona, kgale-kgale pele ga ge ditsebi tša mehleng yeno di be di ithuta ka malapa, Beibele e eleditše ka bohlale gore: Rarollang ditaba tše aroganyago ka pela—pele letšatši le fela gomme le lengwe le thoma.

Mongwadi o hweditše gore malapa a phedilego “ga a tšweletše ditaba tše di ka bago tše senyago pele ga ge a e-tšwa ka gae goba pele ga nako ya go robala. Polelwana e rego ‘nako e swanetšego’ ke e kwele gantši.”⁵ Malapa a bjalo ka go se lemoge a ekiša seema sa Beibele se se ngwadilwego nywageng e fetago 2 700 e fetilego se se rego: “Lentšu le le bolelwago lebakeng la gona, le bjalo ka diapole tša gauta mogopšaneng wa silifera.” (Diema 15:23; 25:11, PK, mongwalo o sekamego ke wa rena.) Tshwantšhanyo ye e ka šupa mekgabišo ya gauta yeo e lego ka dibopego tša diapole tše di beilwego megopšaneng ya silifera—e lego matlotlo ao e bego e le a bohlokwa kudu le a mabotse mehleng ya Beibele. E bontšha botse le bohlokwa bja mantšu a bolelwago ka nako e swanetšego. Mantšu ao a bolelwago ka nako e swanetšego ke a bohlokwa maemong a gateletšago.—Diema 10:19.

[Lepokisi go letlakala 26]

Tlhahlo e Holago Bakeng sa Ditswalano tša Batho

“Thothomelang [“galefang,” NW], gomme le se ke la dira sebe, le bolele ka go lena dipelong ge le le malaong, gomme le homole.” (Psalme 4:4 [Psalme 4:5, PK]) Maemong a mantši ao a akaretšago dikgopišo tše dinyenyane, e ka ba bohlale go thibela mantšu a gago, ka go rialo wa phema pherekano ya maikwelo.

“Xo na le babolabodi ba ma-hlaba-wa-lerumô; xe e le leleme la mohlale ké moreku.” (Diema 12:18) Nagana pele o bolela. Mantšu a bošilo a ka gobatša ba bangwe gomme a senya bogwera.

“Phetolô e bolêta e phohliša dipêfêlô; lentšu la xo fêrêlêla le tsoša boxale.” (Diema 15:1) Go re o arabele ka boleta go nyakega boitshwaro, eupša tsela e bjalo gantši e fokotša mathata gomme ya hlohleletša ditswalano tša khutšo.

“Borumolang ké xo thulêla meetse nthoba; thšaba, ntwa è sešo ya befa.” (Diema 17:14) Ke gabohlale gore o tloge boemong bjo bo ferekanyago pele ga ge o ka befelwa.

“O se ke wa akgofela go bontšha sekgopi; ka gobane sekgopi se bolokwa ke mašilo.” (Mmoledi 7:9, The New English Bible) Maikwelo gantši a etelela ditiro pele. Motho yo a akgofelago go kgopišega ke lešilo, ka gobane tsela ya gagwe e ka lebiša mantšung le ditirong tša bošaedi.

[Seswantšho go letlakala 25]

Dihlatse tša Jehofa di bile gare ga bagolegwa ba pele ba dikampeng tša tshwenyo