Ugarit—Motse wa Bogologolo Woo o Bego o Laolwa ke Bodumedi bja Baali

KA NGWAGA wa 1928, molemi wa mo-Siria o ile a epolla lefsika ka mogoma wa gagwe leo ka tlase ga lona go bego go bolokilwe dilo tša bogologolo tšeo di bego di dirilwe ka lefsika. Ga se a ka a akanya ka bohlokwa bja seo a se utolotšego. Ge se e-⁠kwa ka selo se seo se hweditšwego ka mo go sa letelwago, sehlopha sa baepi ba marope sa Mafora seo se bego se eteletšwe pele ke Claude Schaeffer se ile sa ya lefelong leo dilo tšeo di hweditšwego gona ngwageng o latelago.

Ka morago ga lebakanyana feela, go ile gwa epollwa mongwalo woo o ilego wa dira gore sehlopha se tsebe marope ao se bego se a epolla ka dipetlwane tša sona. E be e le Ugarit, e lego “o mongwe wa metse ya bohlokwa kudu ya bogologolo ya ka Bohlabela bja Kgaufsi.” Mongwadi Barry Hoberman o ile a ba a re: “Ga go na selo seo se utolotšwego sa boepi bja marope, gaešita le Mengwalo e Phuthilwego ya Lewatleng le le Hwilego, seo se ilego sa ba le mafelelo a magolo kudu kwešišong ya rena ya Beibele go swana le se.”​—The Atlan­tic Monthly.

Magahlanong a Ditsela

Ugarit yeo e bego e agilwe mmotong woo o bego o tsebja ka Ras Shamra, yeo e lego Lebopong la Mediterranean la tikologo yeo ga bjale e lego leboa la Siria, e be e le motse o atlegilego wa ditšhaba-tšhaba ngwaga-keteng wa bobedi B.C.E. Tikologo ya yona e apareditše naga ye e ka lekanago dikhilomithara tše 60 go tloga Thabeng ya Casius yeo e lego ka leboa go ya Tell Sukas yeo e lego ka borwa le dikhilomithara tše 30 go ya go tše 50 go tloga Mediterranean yeo e lego ka bodikela go ya Moeding wa Orontes woo o lego ka bohlabela.

Leruo le be le ata klaemeteng ya Ugarit ya magareng. Tikologo e be e tšweletša mabele, makhura a mohlware, beine le kota​—e lego setšweletšwa seo se bego se hlokwa kudu kua Mesopotamia le Egipita. Go feta fao, go agwa ga motse magahlanong a ditsela tša babapatši tšeo di bego di hlamilwe gabotse go ile gwa o dira o mongwe wa mabopo a pele a magolo a ditšhaba-tšhaba. Kua Ugarit, babapatši bao ba tšwago Aegean, Anatolia, Babele, Egipita le dikarolong tše dingwe tša Bohlabela bja Magareng ba be ba bapatša ditšhipi, ditšweletšwa tša tša temo gotee le dilo tše dintši tšeo di bego di tšweletšwa tikologong yeo.

Go sa šetšwe go huma ga yona ka dilo tše di bonagalago, Ugarit ka dinako tšohle e be e le mmušo wo o sa ipušego. Motse e be e le mollwane wa ka leboa-boa wa Mmušo wa Egipita go ba go fihla ge o kopanywa le Mmušo wa lefase wa ba-Hethe ngwaga-kgolong wa bo-14 B.C.E. Ugarit e be e gapeletšwa go lefa sebego le go nea mmuši wa yona mašole. Ge “Batho ba Lewatleng”a bao ba šwahlelago ba be ba thoma go senya Anatolia (bogareng bja Turkey) le leboa la Siria, mašole a Ugarit gotee le dikepe tša yona tša ntwa di ile tša tšewa ka kgapeletšo ke ba-Hethe. Ka baka leo, Ugarit ka boyona e ile ya palelwa ke go iphemela gomme ya fedišwa ka mo go feletšego mo e ka bago ka 1200 B.C.E.

Go Tsošološa Dilo tša Kgale

Go senywa ga Ugarit go ile gwa tlogela mmoto o mogolo wa mo e ka bago dimithara tše 20 ka botelele woo o bego o apareditše diheketara tša ka godimo ga tše 25. Ke feela tee-tsheleng ya tikologo ye yeo e ilego ya epollwa. Gare ga marope, baepi ba marope ba ile ba epolla mašaledi a moago o mogolo kudu wa motse-mošate woo o bego o e-⁠na le mo e ka bago diphapoši tše 100 le malapa gomme o apareditše disekwere-mithara tše 10 000. Moago o be o e-⁠na le tshepedišo ya meetse, dintlwana tša boithomelo le tshepedišo ya ditšhila. Fenitšhara e be e kgabišitšwe ka gauta, lefsika le letala le lenaka la tlou. Dikarolwana tšeo di setilwego ka tsela e raraganego tša lenaka la tlou di ile tša hwetšwa. Serapana seo se ageleditšwego ka leboto le letangwana leo le išago fase di ile tša tlaleletša botseng bja motse-mošate.

Motse le meboto yeo e o dikologilego di be di tletše ka ditempele tša Baali le Dagani.b Ditora tše tša tempele, mohlomongwe tša botelele bja dimithara tše 20, di be di e-⁠na le bogorogelo bjo bonyenyane bjoo bo bego bo iša ka phapošing ya ka gare yeo go yona go bego go dula seswantšho sa modimo. Manamelelo a be a iša mathuding ao go ona kgoši e bego e direla ditirelo tše di fapa-fapanego. Bošego goba nakong ya madimo, go ka be go be go tšhungwa dipakane ntlheng ya ditempele e le gore di kgone go hlahla dikepe gore di fihle boema-kepeng di šireletšegile. Ga go pelaelo gore basesiši bao ba ilego ba tswalanya go boa ga bona ba šireletšegile le modimo wa ledimo e lego Baali-Hadada ba ile ba mo direla dimpho tša tebogo ka ditshetledi tše 17 tša lefsika tšeo di hweditšwego ka sekgethweng sa gagwe.

Go Utollwa ga Mengwalo ya Bohlokwa Kudu

Matlapa a mantši a letsopa a ile a utollwa maropeng ka moka a Ugarit. Go ile gwa hwetšwa mengwalo ya tša boiphedišo, ya tša molao, ya tša ditherišano le ya tša taolo e ngwadilwe ka maleme a seswai gotee le ka mengwalelo e mehlano. Sehlopha sa Schaeffer se ile sa hwetša mengwalo ka leleme leo go fihla ga bjale le sa tsebjego​—leo le ilego la bitšwa se-Ugarit​—se diriša mengwalo-kgwaro e 30, yeo e bego e bopa tše dingwe tša dialfabete tša bogologolo tšeo di ilego tša utollwa.

Go oketša go akaretšeng ditaba tša letšatši le letšatši, mengwalo ya se-Ugarit e na le mengwalo ya dipuku yeo e ilego ya nea kwešišo e mpsha ka dikgopolo tša bodumedi le mekgwa ya nakong yeo. Bodumedi bja Ugarit bo bonagala bo be bo swana kudu le bjoo bo bego bo dirišwa ke ba-Kanana ba baagišani. Go ya ka Roland de Vaux, mengwalo ye “ke pontšho e nepagetšego kudu ya tlhabologo ya naga ya Kanana pejana ga phenyo ya ba-Isiraele.”

Bodumedi Motseng wa Baali

Mengwalo ya Ras Shamra e bolela ka medimo le medimogadi ya ka godimo ga 200. Modingwana o phagamego e be e le El, yoo a bitšwago tatago medimo le batho. Le gona modimo wa ledimo e lego Baali-Hadada e be e le “monamedi wa maru” le “morena wa lefase.” El o hlaloswa e le mokgalabje yo bohlale, wa maledu a mašweu yo a lego kgole le batho. Ka lehlakoreng le lengwe, Baali ke yo matla e bile ke modingwana yo a ikgogomošago yo a nyakago go buša medimo le batho.

Mengwalo yeo e utolotšwego e ka be e be e retwa nakong ya menyanya ya bodumedi, e bjalo ka ngwaga o mofsa goba nako ya puno. Lega go le bjalo, tlhaloso e nepagetšego ga e tsebje. Seretong se sengwe sa mabapi le go lwela bogoši, Baali o fenya morwa yo a ratwago kudu wa El, e lego modimo wa lewatle, Yamm. Mohlomongwe phenyo ye e ile ya nea basesiši ba Ugarit kholofelo ya gore Baali o tla ba šireletša lewatleng. Ntweng ya gagwe le Mot, Baali o a fenywa gomme o theogela ka tlase ga lefase. Go ba le komelelo, gomme mediro ya batho e a ema. Mosadi wa Baali yoo gape e lego kgaetšedi ya gagwe Anat​—modimogadi wa lerato le ntwa​—o bolaya Mot gomme o tsoša Baali. Baali o bolaya barwa ba mosadi wa El, Athirat (Asherah), gomme o hwetša setulo sa bogoši gape. Eupša Mot o boa gape ka morago ga nywaga e šupago.

Ba bangwe ba hlalosa sereto se e le sešupo sa modikologo wa ngwaga le ngwaga wa dihla woo go ona dipula tšeo di neago bophelo di fenywago ke phišo e kgolo kudu ya selemo gomme tša boa gape ka lehlabula. Ba bangwe ba nagana gore modikologo wa nywaga e šupago o tswalana le tlala le komelelo. Boemong le ge e le bofe, boemo bjo bo phagamego bja Baali bo be bo lebelelwa e le bja bohlokwa bakeng sa gore mediro ya batho e atlege. Seithuti Peter ­Craigie se re: “Pakane ya bodumedi bja Baali e be e le go šireletša boemo bja gagwe bjo bo phagamego; ka ge barapedi ba gagwe ba be ba dumela gore ge a sa dutše a phagame, gona dimela le maruo tšeo e bego e le tša bohlokwa bathong di be di tla tšwela pele di phela.”

Tšhireletšo Malebana le Boheitene

Seo se lego molaleng kudu mengwalong yeo e epolotšwego ke go goboga ga bodumedi bja ma-Ugarit. The Illustrated Bible Dictionary e re: “Mengwalo e bontšha mafelelo a gobogilego a borapedi bja medingwana ye; e lego go lebelela ga yona ntwa e le ya bohlokwa, go gweba ka mmele mo go kgethwa, maikwelo a feteletšego a lerato le go ba gona ga kgobogo ya tša leago.” De Vaux o re: “Ge a bala direto tše, motho o kwešiša lehloyo leo badumedi ba therešo ba borapedi bja Yahweh gotee le baporofeta ba bagolo ba bego ba e-⁠na le lona ka borapedi bjo.” Molao woo Modimo a o neilego setšhaba sa bogologolo sa Isiraele e be e le tšhireletšo malebana le bodumedi bjo bo bjalo bja maaka.

Bonoge, bolepi bja dinaledi le maleatlana e be e le mekgwa yeo e bego e dirišwa gohle kua Ugarit. Dika le ditšhupo di be di sa nyakwe feela makokong a legodimo eupša gape le baneng bao ba sa hlwago ba belegwa bao ba golofetšego le maleng a diphoofolo tše di hlabilwego. Radihistori Jacqueline Gachet o re: “Go be go dumelwa gore modimo yoo a bego a neelwa tirelo ya sehlabelo sa phoofolo o be a tswalanywa le yona le gore moya wa modimo o be o tswakana le moya wa phoofolo. Ka baka leo, ka go bala dika tšeo di lego dithong tše, go hlaola thato ya moya wa medimo yeo e bego e kgona go nea karabo e botse goba e mpe ya potšišo ya mabapi le ditiragalo tše di tlago goba seo se swanetšwego go dirwa maemong a itšego go be go kgonega.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C.) Ka mo go fapanego, ba-Isiraele ba be ba swanetše go phema mekgwa e bjalo.​—Doiteronomio 18:​9-⁠14.

Molao wa Moše ka mo go kwagalago o be o iletša dikopano tša botona le botshadi le diphoofolo. (Lefitiko 18:​23) Mokgwa wo o be o lebelelwa bjang kua Ugarit? Mengwalong yeo e utolotšwego, Baali o ba le dikopano tša botona le botshadi le sethole. Moepi wa marope Cyrus Gordon o itše: “Ge e ba go ka bolelwa gore Baali o be a akanya ka sebopego sa poo bakeng sa tiro ye, gona go ka se bolelwe selo se se swanago ka baperisita ba gagwe bao ba bego ba diragatša tiro ya gagwe ya nonwane.”

Ba-Isiraele ba be ba laetšwe gore: “Le se kê la hlabêlwa mebele ya lena ka ’baka la mohu.” (Lefitiko 19:​28) Lega go le bjalo, ge El a be a arabela lehung la Baali “o ile a itshega ka thipa, a ikgaya ka legare; a itshega dithama le seledu.” Go bonagala tirelo ya go itshega e be e le motlwae gare ga barapedi ba Baali.​—1 Dikxoši 18:⁠28.

Go bonagala sereto se sengwe sa se-Ugarit se be se bontšha gore go apea putšanyana ka mafsi e be e le karolo ya tirelo ya pelego yeo e bego e tlwaetšwe bodumeding bja ba-Kanana. Lega go le bjalo, Molaong wa Moše, ba-Isiraele ba be ba laetšwe gore: “Putšane O se kê wa e apea le mafsi a mm’ayô.”​—Ekisodo 23:⁠19.

Ge e Bapetšwa le Mengwalo ya Beibele

Mengwalo ya se-Ugarit mathomong e be e fetolelwa kudu go dirišwa Sehebere sa ka Beibeleng. Peter Craigie o re: “Go na le mantšu a mantši ao a dirišwago ka mengwalong ya Sehebere ao ditlhaloso tša ona di sa kwagalego, ka dinako tše dingwe di sa tsebjego; ao bafetoledi ba pele ga ngwaga-kgolo wa bo-20 ba bego ba ikgopolela ona, ka go a nea ditlhaloso tše di fapa-fapanego, tša seo mohlomongwe a ka bago a se bolela. Eupša ge mantšu a swanago a tšwelela ka mongwalong wa se-Ugarit, a a kwešišega.”

Ka mohlala, lentšu la Sehebere leo le dirišitšwego go Jesaya 3:​18 ka kakaretšo le fetoletšwe e le “mefapahlôxô.” Modu o swanago wa se-Ugarit o šupa go bobedi letšatši le modimogadi wa letšatši. Ka gona, basadi ba Jerusalema bao go boletšwego ka bona boporofeteng bja Jesaya ba ka ba ba be ba apešitšwe diswantšhwana tša letšatši tšeo di lekeletšwago pheteng gotee le “mabitsi” e le go hlompha medimo ya ba-Kanana.

Go Diema 26:​23 mongwalong wa ba-Masorete, “melomo e fišago le pelo e mpe” (PK) di bapetšwa le sebjana sa letsopa seo se manegilwego ka “thsipi-thsêhla.” Modu wa se-Ugarit o dumelela gore papišo ye e fetolelwe e le “go swana le go phadimiša kgapetla.” New World Translation ka mo go swanetšego e fetolela seema se ka gore: “Melomo e boreledi le pelo e mpe di bjalo ka pitša ya letsopa yeo e ritetšwego ka silifera.”

Na Beibele e Theilwe go Yona?

Go hlahloba mengwalo ya Ras Shamra go dirile gore diithuti tše dingwe di bolele gore ditemana tše dingwe tša Beibele di tšerwe dipukung tša direto tša se-Ugarit. André Caquot, e lego setho sa French Institute, o bolela ka “motheo wa setšo sa ba-Kanana gare ga bodumedi bja ba-Isiraele.”

Mabapi le Psalme 29, Mitchell Dahood wa Pon­tifical Biblical Institute ya kua Roma o re: “Psalme ye ke ya borapedi bja Yahweh yeo e tšerwego kopelong ya kgale ya ba-Kanana yeo e bego e opelelwa modimo wa ledimo e lego Baali . . . Mo e ka bago lentšu le lengwe le le lengwe la Psalme ye le ka hwetšwa ka mengwalong ya ba-Kanana ya kgale.” Na phetho e bjalo e lokafaditšwe? Ga go bjalo le gatee!

Diithuti tše di leka-lekanego kudu di lemoga gore go swana go feteleditšwe. Rathutatumelo Garry Brantley o re: “Ga go na mongwalo le o tee wa se-Ugarit woo o swanago le Psalme 29 ka mo go feletšego. Go bolela gore Psalme 29 (goba temana le ge e le efe ya Beibele) e tšerwe nonwaneng ya boheitene ke bohlatse bjo bo se nago motheo.”

Na taba ya gore go na le go swana ga dika tša polelo, go swana ga direto le kagego ya mafoko ke bohlatse bja gore e tšerwe go yona? Ka mo go fapanego, go swana mo go bjalo go swanetše go letelwe. The Encyclopedia of Religion e re: “Lebaka la go swana mo ga kagego le dikagare ke la setlogo: go sa šetšwe go fapana mo gogolo moo go lego gona magareng ga setšhaba sa ma-Ugarit le sa ba-Isiraele, bobedi e be e le karolo ya setlogo se segolo seo se lego gona seo se arolelanago tlotlontšu yeo e tlwaelegilego ya direto le ya bodumedi.” Ka go rialo Garry Brantley o phetha ka gore: “Ke tlhaloso e sa swanelago go gapeletša ditumelo tša boheitene mengwalong ya Beibele feela ka baka la go swana ga polelo.”

Sa mafelelo, go swanetše go lemogwa gore ge e ba go e-⁠na le go swana le ge e le gofe magareng ga mengwalo ya Ras Shamra le ya Beibele, ke feela ga mongwalelo, e sego ga dilo tša moya. Moepi wa marope Cyrus Gordon o re: “Ditekanyetšo tše di nepagetšego le tša boitshwaro tšeo di fihleletšwego ka Beibeleng ga di hwetšwe kua Ugarit.” Ka kgonthe, go fapana ga yona go feta go swana le ge e le gofe ga yona kgole.

Dithuto tša se-Ugarit di ka tšwela pele go thuša barutwana ba Beibele go kwešiša setšo, histori le tikologo ya bodumedi ya bangwadi ba Beibele le ya setšhaba sa ba-Hebere ka kakaretšo. Go hlahloba mengwalo ya Ras Shamra ka mo go oketšegilego go ka ba gwa hlabiša seetša se sefsa gore re kwešiše ba-Hebere ba bogologolo. Lega go le bjalo, go feta tšohle, go utollwa ga dilo tša boepi bja marope kua Ugarit ka mo go tseneletšego go gatelela phapano magareng ga boineelo bjo bo senyago bja Baali le borapedi bjo bo sekilego bja Jehofa.

[Mengwalo ya tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 25]

Dikutollo tša boepi bja marope kua Ugarit di okeditše kwešišo ya rena ka Mangwalo

[Mmapa/Diswantšho go letlakala 24, 25]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

LEWATLE  LA

MEDITERRANEAN

THABA YA CASIUS

(JEBEL EL-AGRA)

Ugarit

(Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

Eforate

Mmušo wa ba-Hethe ka ngwaga-kgolo wa bo-14 B.C.E.

SIRIA

EGIPITA

[Methopo]

Statuette of Baal and rhyton in the shape of an animal’s head: Musée du Louvre, Paris; painting of the royal palace: © D. Héron-Hugé pour “Le Monde de la Bible”

[Seswantšho go letlakala 25]

Mašaledi a bogorogelo bja motse-mošate

[Seswantšho go letlakala 26]

Sereto sa nonwane sa se-Ugarit se ka nea setlogo sa Ekisodo 23:⁠19

[Methopo]

Musée du Louvre, Paris

[Diswantšho go letlakala 27]

Kokwane yeo e nago le seswantšho sa Baali

Sebjana sa gauta seo se nago le seswantšho sa tiragalo ya go tsoma

Sekhurumelo sa lepokisi la ditlolo tša go ikgabiša sa lenaka la tlou seo se swantšhitšego modimogadi wa pelego

[Methopo]

All pictures: Musée du Louvre, Paris