Part 1—Egipita ya Kgale ke Mmušo wa Pele wa Mebušo e Megolo ya Lefase

EGIPITA, e lego naga ya kgale ya bo-Farao le ya Nile e be e le e nngwe ya dinaga tša lefase tše di hlabologilego. Mediro ya yona ya bokgabo e kgabiša dimusiamo tše kgolo. Histori ya yona e laodišwa ka dipukung tša sekolo. Mafsika a yona a magolo a kgopotšo a makatša baeti. Go feta moo, ditiragalo tše dintši tša Beibele di ile tša diregalela moo goba di akaretša naga ye. Egipita le batho ba yona ba bolelwa ka makga a fetago a 700 ka Beibeleng.

Eupja, ke eng seo ge e le gabotse o se tsebago ka Egipita ya kgale? Go ithuta go gontši ka yona go tla go thuša go kwešiša dilo tše dintši tšeo di bolelwago ka Beibeleng.

Kua Egipita, baepi ba marope ba hweditše go gontši moo go kgonthišetšago pego ya Beibele. Ka mohlala, ela hloko pego mabapi le Josefa. Maina, dihlogo, boemo bja Josefa e le molaodi wa ntlo, boemo bjoo a bo neilwego e le mmuši wa bobedi nageng yeo e bile e le molaodi wa dijo, mekgwa ya go boloka ya ba-Egipita, gaešita le mokgwa wa go rwala ga baapei diroto tša dinkgwa dihlogong tša bona, ruri tše ka moka di ile tša hwetšwa di dumelelana le mekgwa ya setšo ya ba-Egipita ba mehleng yeo.—Genesi, dikgaolo 39–47; Ge 50:1-3.

Naga le Batho ba Yona

Egipita e ithekgile ka Nile. Meedi e nonnego ya noka yeo, ya bophara bja mo e ka bago dikhilomithara tše 19 go tloga Aswân go ya Cairo e nabetše ka thoko ya leboa go swana le lenti le lesesane le tala-morogo leo le putlago leganata le le omilego la Afrika. Nakong e fetilego, mafula a yona a ngwaga le ngwaga a ile a tliša mašaledi ao a nontšhago mmu ao a ilego a dira gore Egipita e be yeo e romelago dijo ka ntle le go ba lefelo la botšhabelo nakong ya tlala. (Genesi 12:10) Mahlaka a papyrus, ao a hwetšwago kgaufsi le mariba a yona, a ile a dirwa pampiri ya pele-pele.

Mokero o mophara, wo meetse a Nile a tšhologelago go wona pele a elela Mediterranean e tala-lerata, o bitšwa Egipita ya Tlase. Go molaleng gore mo ke moo go lego “naxa ya Gosene,” moo ba-Isiraele ba bego ba dula gona nakong ya go dula ga bona nako e telele Egipita.—Genesi 47:27.

Bodumedi bja Egipita

Ba-Egipita ba bogolo-golo ba be ba dumela gore Farao wa bona e be e le modimo. Therešo ye e oketša go seo se bolelwago ke potšišo ya Farao ya lenyatšo go Moše: “Jehofa ke mang yo nka kwago lentšu la gagwe?” (Ekisodo 5:2, Phetolelo ya Kgale) Ba-Egipita le gona ba be ba e-na le medimo e mengwe e mentši. Maina a e mengwe e 740 ya yona a ile a hwetšwa lelokelelong leo le ilego la hwetšwa lebitleng la Thutmose III. Ba-Egipita ba be ba rapela medimo ya boraro-botee, gomme o mongwe wa e tumilego kudu e be e le boraro-botee bja Osiris, Isis, le Horus.

Bontši bja medimo e tumilego ya ba-Egipita e be e swantšhwa ka mebele ya batho le dihlogo tša diphoofolo. Ba-Egipita ba ile ba swantšha Horus ka hlogo ya pekwa gomme Thoth ba mo swantšha ka hlogo ya lehaahaa goba kgabo. Dikatse, diphukubje, dikwena, ditšhwene le dinonyana tša mehuta-huta di be di lebelelwa e le tše kgethwa ka baka la go tswalanywa ga tšona le medimo e itšego. Poo ya Apis e be e lebelelwa e le seemedi sa modingwana Osiris, gomme e be e beilwe tempeleng ya Memphis, gomme ka morago ya bolokwa ka kelohloko e kgolo gaešita le go omišwa ka dihlare lehung. Dikhunkhwane tše di tumilego tša Egipita tšeo di bego di aparwa bjalo ka dipheta e le dipheku tša tšhireletšo, di be di emela dikgokološane e lego tšeo go bego go naganwa gore ke sešupo sa modingwana wa mmopi.

Go sa šetšwe go dula nako e telele Egipita le go ba kgaufsi le batho ba naga yeo, fela ba-Isiraele ba be ba e-na le Modimo o tee feela, e lego Jehofa, gomme ba be ba swanetše go direla yena a nnoši. Ba ile ba lemošwa gore ba se ke ba dira seswantšho lege e le sefe sa bodumedi, sa Modimo ka noši goba sa nonyana, sebata, hlapi goba selo lege e le sefe se sengwe. Go rapela ga bona namane ya gauta nako e kopana ka morago ga go khuduga ga bona Egipita go ka ba go bakilwe ke tutuetšo ya ba-Egipita.—Ekisodo 32:1-28; Doiteronomio 4:15-20.

Go Dumela go se Hwe ga Moya

Ba-Egipita e be e le badumedi ba tiilego ba go se hwe ga moya. Ka gona babuši ba Egipita ba ile ba rulaganya mabitla a raraganego, ao a tlabaketšwego ka tše di nyakwago tša bophelo le matsaka, ba holofela go šireletša lethabo la ka mo go sa felego la bophelo bja ka morago ga lehu. Meago ya mabitla ke mohlala o phalago yohle wa mokgwa wo.

Mafsika a bohlokwa a gauta, diaparo, phahlo, beine, dijo, dibjana tša letsopa, mapokisi a naka la tlou, gaešita le mafsikana a manyenyane a go šila pente ya mahlo ka moka di be di bewa ka kelohloko mabitleng a ba-Egipita. Go be go dumelwa gore dilo tše di be di tla dirišwa bophelong bja ka mošola ga mabitla. Mehleng ya pele-pele, bahlanka ba be ba bolawa gomme ba bolokwa le beng ba bona, e le gore ba ba direle ka morago ga lehu. Kgoboketšo ya mehuta ya boloi yeo e tsebjago e le “Puku ya Bahu” e ile ya hwetšwa ka gare ga makase a dikete a ba-Egipita. Go be go holofelwa gore boloi bjo bo be bo tla thuša mohu gore a fenye dikotsi tše fapa-fapanego tša bophelong bja ka morago ga lehu.

Pono ya ba-Isiraele e be le e fapanego gakaakang! Bjalo ka ge Beibele ka morago e be e tla bolela, ba be ba tseba gore, “’me xo bahu xa xo se se tsebyaxo.” Le gona ge motho a e-hwa, “mohla woo ke mo xo fêlaxo maano a motho.”a Kholofelo ya bona ya bophelo bja nakong e tlago e be e le tsogong.—Mmoledi 9:5, 10; Psalme 146:4; Jobo 14:13-15.

Ke Bomang Bao ba Phetšego Neng?

Baithuti ba setlogo sa ba-Egipita ba hlaola “mebušo” e 31 ya dikgoši tša Egipita gomme ba bolela ka Mmušo wa Kgale (Tatelano ya Dikgoši 3-6), Mmušo wa Gare (Tatelano ya Dikgoši 11, 12) le Mmušo o Mofsa (Tatelano ya Dikgoši 18-20). Eupja go akanya ka tsela ye go tloga go se gwa nepagala. Se se akaretša mengwalo yeo e sego ya felela e belaetšago, gomme se se ka akaretša gaešita le dikgoši tše dintšinyana tšeo di bušago mafelong a fapa-fapanego ka nako e swanago, go e na le go buša ka go hlatlamana.b

Nakong ya ge Moše a be a thoma go ngwala dipuku tša mathomo tša Beibele, o ile a latela seo go lego molaleng gore e be e le setlogo sa ba-Egipita ka go bitša kgoši ya bona “Farao,” ka ntle le go diriša leina la kgonthe. Ka gona, ga re tsebe maina a bo-Farao bao Aborahama le Josefa ba bego ba ba tseba goba gore ke ofe yo a bušitšego nako ya go huduga ga ba-Isiraele Egipita. Lega go le bjalo, leina “Farao” ka morago le ile la thoma go sepedišana le leina la kgoši ka noši, gomme la dira gore go kgonege go kgomaganya ditiragalo tša Beibele le lenaneo la dikgoši tša Egipita. Bo-Farao ba bangwe ba bao ba kgahlišago ka mo go kgethegilego go morutwana wa Beibele še ba:

Akhenaton (wa se se bitšwago Tatelano ya Dikgoši ya bo-18) e be e le morapedi yo mafolofolo wa modimo wa letšatši Aton. Ka 1887 mokgobo wa mangeta a 377 o ile wa hwetšwa Tel el-Amarna, mo e ka bago dikhilomithara tše 320 ka borwa bja Cairo. Mangeta a a kgahlišago a be a le mabapi le mangwalo a batseta ao a ilego a amogelwa ke Akhenaton le tatagwe Amenhotep III. Go be go akareditšwe le mangwalo a tšwago go babuši ba Jerusalema, Megido, Hatsora, Sekeme, Lakisi, Heburone, Gasa le metse-mešate kua Palestina. Mo gongwe a be a ngwadilwe pejana ga gore ba-Isiraele ba tsene Kanana, mangwalo a a utolla meferefere ya ntwa le bohwirihwiri. Le gona a bontšha gore toropo e nngwe le e nngwe e be e e-na le kgoši yeo e lego ya yona, ka ge puku ya Beibele ya Jošua e bontšha.

Tutankhamen, e lego mokgonyana wa Akhenaton, ke “Kgoši Tut” yo a tumilego yo lebitla la gagwe la letago leo le kgabišitšwego ka gauta le ilego la utollwa ke baepi ba marope gomme la phatlalatšwa dimusiamong tše fapa-fapanego. Mekgabišo ye ke pontšho e phalago tšohle ya lehumo la bo-Farao. E be e le lehumo le lentši leo Moše pejana a ilego a le furalela nakong ya ge “a xana xo bitšwa morwa wa morwedi wa Farao; a ikxêthela xo thatafalêlwa le sethšaba sa Modimo, a nyatša maiphsino a lebaka leno.”—Ba-Hebere 11:24, 25.

Merneptah e be le le “Kgoši ya bo-19.” Lefsikeng la segopotšo la phenyo leo le hwetšwago tempeleng ya Thebes, Farao yo o ngwadile gore, “Isiraele o sentše, eupja peu ya gagwe ga se ya dira bjalo.” Mo ke go bolelwa go nnoši ka go lebanya ga Isiraele e le setšhaba moo go ilego gwa hwetšwa dipegong tša Egipita ya bogologolo. Mola go bonala e le boikgogomošo bja lefela, fela boipolelo bjo go bonala bo bontšha gore phenyo ya ba-Isiraele go ba-Kanana e be e šetše e diragetše. Ka gona phenyo yeo ya 1473 Pele ga Mehla ya Rena e swanetše go ba e diragetše magareng ga nako ya ge Akhenaton a amogela mangwalo a Tel el-Amarna mehleng ya Merneptah.

Sisaka (Sheshonk I, “Kgoši ya bo-22”) ke Farao wa pele yo a bitšwago ka leina ka Beibeleng. O ile a hlasela Juda gomme a tšhošeša Jerusalema ka madira a matla a dikoloi le dipitsi gomme “a rebola mahumô a Ngwakô wa Morêna, le mahumô a mošatê; a tšea tšohle.” (2 Koronika 12:9) Tiragalo ye e kgonthišetšwa ke mokgabišo wo o lego lebotong la ka borwa la tempele ya Amon Karnak (Thebes ya kgale). E bontšha bagolegwa ba 156 ba tlemeletšwego, o mongwe le o mongwe a emetše motse o thopilwego goba motsana, go akaretša Megido, Sunema le Gibeoni. Gare ga mafelo ao a thopilwego, Sisaka o bala gaešita le “Tšhemo ya Aborama” e lego go bolelwa ga mathomo-thomo ga Aborahama dipegong tša Egipita.

Mebušo e Mengwe ya Lefase e a Tsoga

Mafelelong Egipita e ile ya tšeelwa sebaka ke Asiria e le mmušo o bušago wa lefase. Eupja e ile ya dula e le mmušo wa bopolitiki o matla. Hosea e lego kgoši ya mafelelo ya merafo e lesome ya ka leboa ya mmušo wa Isiraele, o ile a loga maano le Kgoši Soo wa Egipita ka maiteko ao a sa atlegego a go lahla joko ya Asiria. (2 Dikxoši 17:3, 4) Nywaga e mentšinyana ka morago nakong ya pušo ya Kgoši Hiskia wa Juda, Kgoši Thirihaka wa Ethiopia (yo mo gongwe e bego e le mmuši wa mo-Ethiopia wa Egipita, Farao Taharqa) o ile a ya Kanana gomme a šitiša tlhaselo ya kgoši Sanheribe wa Asiria ka nakonyana. (2 Dikxoši 19:8-10) Dipego tša ngwaga le ngwaga tša Sanheribe ka noši tšeo di hweditšwego Asiria go bonala di bolela ka se ge di re: “Ke ile ka thopa ka noši . . . banamedi ba dikoloi tša dipitsi ba kgoši ya Ethiopia.”—Oriental Institute Prism of Sennacherib, University of Chicago.

Moporofeta wa Jehofa Jesaya o ile a bolela e sa le pele gore Egipita e be e tla gafelwa “matsogong a marena a mašoro” le gore kgoši e “thata” e be e tla buša ba-Egipita. (Jesaya 19:4, Phetolelo ya Kgale) Therešo ya boporofeta bjo e kgonthišetšwa ke lengwalo la Asiria leo ka go lona morwa wa Sanheribe Asarahadoni a ikgantšhago ka phenyo ya gagwe ya go fenya Egipita ka gore: “Kgoši ya yona, Thirihaka, ke mo hlabile ka makga a mahlano ka mesebe gomme ka buša naga ya gagwe ka moka.”

Farao Neko o ile a ya ka lehlakoreng la ka leboa mo e ka bago ka 629 Pele ga Mehla ya Rena go yo thibela madira a mmušo wa lefase wa boraro wo o bego o e-tla e lego Babele. Beibele e re Josia wa Jerusalema ka bošilo o ile a leka go thibela madira a Egipita Megido ka gona o ile a fenywa gomme a bolawa.c (2 Koronika 35:20-24) Mo e ka bago ka nywaga e mene ka morago ga 625 Pele ga Mehla ya Rena, Farao Neko ka noši o ile a fenywa ke ba-Babele Karakemisi. Bobedi Beibele le Ditiragalo tša histori tša ba-Babele di bolela ka tiragalo ye, yeo e ilego ya nea taolo godimo ga Asia bodikela.

Ka 525 Pele ga Mehla ya Rena, Egipita e ile ya ba ka tlase ga taolo ya mmušo wa lefase wa bone, wa Medo-Peresia. Mo e nyakilego e e-ba makgolo a mabedi a nywaga ka morago, ka 332 Pele ga Mehla ya Rena, Alexander o Mogolo o ile a tšwelela gomme a dira gore Egipita e be ka tlase ga mmušo wa lefase wa bohlano, e lego Gerika. Alexander o ile a hloma motse wa Alexandria lefelong la mokero wa Nile kua Egipita, mo e ka bago ka 280 Pele ga Mehla ya Rena, e lego moo phetolelo ya pele ya Beibele yeo e fetoletšwego go tšwa go Sehebere go ya go Segerika e ilego ya thongwa. Phetolelo ye yeo e ilego ya tsebja e le Septuagint, e be e le Beibele yeo e bego e dirišwa ke balatedi ba Jesu lefaseng leo go lona go bolelwago Segerika.

Mehleng ya Roma e lego mmušo wa lefase wa botshelela, Jesu o ile a tlišwa Egipita e le lesea gore a phološwe go Herode yo a bego a e-na le mona. (Mateo 2:13-15) Ba-Egipita ba be ba le gona kua Jerusalema letšatšing la Pentekoste ya 33 Mehleng ya Rena go tlo kwa polelo e thabišago ya ditaba tše di lokilego tša Bokriste. Seboledi sa sethakga sa lekgolo la pele la nywaga Mokriste Apollo o tšwa gona moo.—Ditiro 2:10; 18:24.

Ee, Egipita le ba-Egipita ba tumile kudu historing ya Beibele, gomme dilo tše dintši tšeo di hweditšwego ke baepi ba marope di tiiša seo Mangwalo a se bolelago ka naga ye ya kgale. Ka kgonthe, Egipita e be e tumile kudu moo e lego gore melaetšeng e mengwe ya boporofeta, e swantšhetša lefase lohle tlase ga pušo ya Sathane. (Hesekiele 31:2; Kutollo 11:8) Eupja Egipita ya kgale go sa šetšwe matla a yona e le mmušo wa lefase, le ka mohla ga se ya ka ya kgona go thibela phethagatšo ya merero ya Jehofa. Le gona se e bile sa therešo le ka mmušo wa bobedi wa lefase wa histori ya Beibele, e lego Asiria ka ge re tla bona ditokollong tše di latelago tša makasine wa Morokami.

[Mengwalo ya tlase]

[Map on page 23]

(For fully formatted text, see publication)

Lewatle la Mediterranean

Karakemisi

Eforate

Megido

Jerusalema

Alexandria

GOSENE

Memphis

Nile

EGIPITA YA TLASE

Thebes

[Credit Line]

O theilwe go mmapa o gatišitšwego ke Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Seswantšho go letlakala 24]

Modingwana wa Egipita yo a swantšhetšwago ka mmele wa motho le hlogo ya pekwa

[Credit Line]

Ke tumelelo ya Musiamo wa Brithania, London

[Pictures on page 25]

Karolo ya “Puku ya Bahu” yeo e hwetšwago lebitleng la mo-Egipita

[Credit Line]

Ka tumelelo ya Bookamedi ya Museo Egizio, Turin

Lekase la mo-Egipita le sekhurumelo sa setopo seo se omišitšwego ka dihlare

[Credit Line]

Ka tumelelo ya Bookamedi ya Museo Egizio, Turin

[Seswantšho go letlakala 26]

Kgoši Tutankhamen kgaufsi le modingwana Amon yo a dutšego fase

[Credit Line]

Ka tumelelo ya Bookamedi ya Museo Egizio, Turin