Na Bophelo bo Thomile go Sephedi se Itšego Seo se Kilego sa ba Gona Kgalekgale?

Seo borasaense ba bantši ba se bolelago: Borasaense ba bantši ba re mašaledi a marapo a kgale ao a lego gona lehono, a thekga thuto ya gore bophelo bo thomile go sephedi setee. Le gona ba bolela le gore ka ge diphedi ka moka di šomiša DNA ya go swana, go ra gore di ka ba di etšwa go sephedi setee seo se kilego sa ba gona kgalekgale.

Beibele yona e reng ka taba ye? Lengwalo la Genesi le re botša gore dimela, diphedi tša ka lewatleng, diphoofolo tša nageng, le dinonyana di ile tša bopša “go ya ka mehuta ya tšona.” (Genesi 1:12, 20-25) Ge lengwalo le le bolela ka lentšu “mehuta,” le ra gore diphedi ka moka di ile tša bopša ka go fapafapana, se se bontšhago gore ga di tšwe go sephedi se setee. Ge re bala puku ya Beibele ya mabapi le tlholo, ga re makale gore mehuta e mefsa ya diphedi e be e tlo tšwelela go marapo a mašaledi a kgale ge nako e dutše e eya.

Bohlatse bjo bo bontšha eng? Na bohlatse bjo bo thekga thuto ya Beibele ya mabapi le tlholo, goba na bo thekga thuto ya Darwin? Dilo tšeo borasaense ba di utollotšego mengwageng e 150 e fetilego di bontšha’ng?

BORASAENSE BA SWAYASWAYA THUTO YA DARWIN DIPHOŠO

Mengwageng yeo e sa tšwago go feta, borasaense ba be ba dutše ba bapetša dikarolwana tša leabela tša diphedi tše dintšintši tšeo di nago le sele e tee, le dikarolwana tša leabela tša dimela le diphoofolo. Ge ba be ba dira bjalo, ba be ba nyaka go bona ge e ba thuto ya Darwin, yela a rego ke ya sehlare sa bophelo ke ya nnete. Eupša ba ile ba hwetša go se bjalo.

Dilo tšeo borasaense ba di nyakišišitšego di utollotše’ng? Ka 1999, Malcolm S. Gordon, e lego rasaense yo a ithutago ka dilo tše di phelago, o ngwadile gore: “Go bonagala bophelo bo thomile ka ditsela tše dintši. E bile bophelo ga se bja thoma go sephedi setee seo se kilego sa ba gona kgalekgale.” Go etša ge Darwin a boletše, na go na le bohlatse bjo bo bontšhago gore makala ka moka a magolo a sehlare seo a rego ke sa bophelo a tšwa kutung e tee? Gordon o tšwela pele ka gore: “Thuto ya gore bophelo bo thomile go sephedi setee seo se kilego sa ba gona kgalekgale, go bonagala e sa lebiše go diphedi tše dingwe tša mehutahuta. E bile mohlomongwe ga e lebiše go magoro a mantši a phyla.”²⁹a

Bohlatse bjoo borasaense ba bo hweditšego ge ba be ba nyakišiša mengwageng e sa tšwago go feta, bo ganetšana le thuto ya Darwin. Ka mohlala, ka 2009, sehlogo se sengwe ka makasineng wa New Scientist, se ile sa tsopola rasaense yo mongwe yo a dumelago gore dilo di itirile e lego Eric Bapteste a bolela gore: “Ga re na bohlatse bja gore sehlare sa bophelo seo Darwin a boletšego ka sona ke sa nnete.”³⁰ Sona sehlogo seo, se ile sa tsopola le rasaense yo mongwe yo a bitšwago Michael Rose a bolela gore: “Ka moka ga rena re a tseba gore thuto yeo ya sehlare sa bophelo e a hwelela ganyenyane-ganyenyane. Le ge borasaense ba bangwe ba dumela gore thuto ya Darwin ga e na bohlatse, seo se dira gore go be thata gore ba dumelelane le thuto yeo. Ka baka leo, ba bona go le kaone gore ba fetoše tsela yeo ba naganago gore bophelo bo thomile ka yona.³¹b

BOHLATSE BJO BO LEGO GONA BJA MAŠALEDI A MARAPO A KGALE BO RE BOTŠA ENG?

Borasaense ba bantši ba thekga taba ya gore bophelo bo thomile go sephedi setee seo se kilego sa ba gona kgalekgale, ka ge ba re mašaledi a marapo a kgale a hlatsela taba yeo. Ka mohlala, ba ngangišana ka taba ya gore seo ba se bonago go mašaledi ao se bontšha gore dihlapi di ile tša fetoga diphoofolo tšeo di phelago ka meetseng, gomme digagabi tša fetoga diphoofolo tšeo di amušago. Eupša bohlatse bjoo bo lego gona bja mašaledi a marapo a kgale bjona bo re botša’ng?

David M. Raup, e lego rasaense yo a ithutelago gore bophelo bo thomile bjang, o re: “Go e na le gore re hlwe re ithuta gore bophelo bo thomile bjang ganyenyane-ganyenyane, re no bona gore taba ye ga e kgonege. Ka gore borasaense bao ba ithutago ka dilo tša kgale tša lefase ba mehleng ya Darwin le ba mehleng ya lehono, ba hweditše go se na bohlatse bja gore diphedi di bile gona ka go latelana ganyenyane-ganyenyane, tša fetoga ganyenyane goba mohlomongwe tše dingwe le go fetoga tša se fetoge.”³²

Ge e le gabotse, a mantši a mašaledi a marapo a kgale a no bontšha gore nakong e fetilego go be go na le diphedi tša mohuta mang. Ga go na bohlatse bjo bo bontšhago gore phoofolo e itšego, e thomile e le phoofolo e nngwe gomme ya fetoga e nngwe. Phoofolo e nngwe le e nngwe e agegile ka tsela ya yona. Ka mohlala, mankgagane wo o dirišago modumo wa wona wa go rasa kudu go tseba gore kgauswi le wona go na le eng, le mankgagane wo o dirišago bokgoni bja wona bja go tseba tsela bošego, ga go na bohlatse bjo bo bontšhago gore bomankgagane ba ba tšwa selong setee.

Ge e le gabotse, go bonagala mehuta e mentši ya diphoofolo e tšweletše ka nako e nyenyane kudu. Ka ge diphedi tše dintši tša go fapafapana di bile gona kapejana, borasaense bao ba ithutelago gore bophelo bo thomile bjang ba bitša nako yeo ya ge diphedi di eba gona gore ke “the Cambrian explosion.” Nako yeo e bile gona neng?

A re no re dilo tšeo borasaense ba di nyakišišitšego ke nnete. Bjale tsela yeo lefase le thomilego ka yona, re ka e bapetša le botelele bja nako bjo re ka rego bo lekana le lepatlelo la setediamo (1). Re sa naganne ka botelele bjoo bja lepatlelo la setediamo, o tlo swanelwa ke go sepela go fihla mafelelong a lepatlelo la setediamo pele o ka fihla nakong yeo borasaense ba e bitšago gore ke Cambrian period (2). Ka yona nako yeo e kopana ge o dutše o sepela, go tšwelela mašaledi a marapo a diphoofolo tša go fapafapana ka go latelana ga tšona. Di tšwelela ka nako e kaakaa’ng? Ge o dutše o sepela mafelelong a kua lepatlelong la setediamo, diphoofolo tšeo ka moka tša go fapafapana di tšwelela kapejana, goba re ka re di no tsupologa, gomme tša šiana feela ka nakwana e nyenyane!

Taba ye ya gore diphedi tša go fapafapana di ile tša no tsupologa, e dirile gore borasaense ba bangwe ba thome go belaela thuto ye ya Darwin. Ka mohlala, ka 2008, ge rasaense yo mongwe yo a bitšwago Stuart Newman a be a botšišwa dipotšišo, o ile a bolela gore ge e le gabotse go nyakega thuto e mpsha yeo e hlalosago gabotse taba ya gore dilo di itirile. Ge go tliwa tabeng ya gore diphoofolo di ile tša no tsupologa gore go thome go ba le bophelo o itše: “Ke dumela gore thuto ya Darwin yeo e bego e dutše e hlalosa gore diphedi tše itšego di ile tša fetoga diphedi tše dingwe e swanetše go lebeledišišwa gabotse e le gore re kwešiše taba ye.”³³

BOHLATSE BJO BO SA NAPEGO BO KGODIŠA

Bjale go thwe’ng ka mašaledi a marapo a kgale ao a bego a dutše a bontšha bohlatse bja gore dihlapi di fetogile diphoofolo tša ka meetseng, gomme digagabi tša fetoga diphoofolo tša go amuša? Na a re nea bohlatse bjo bo kwagalago bja gore dilo di ile tša itira? Ge re lebeledišiša bohlatse bjo bja marapo a kgale, go ba le mo re sa fetego gabotse.

Sa pele, ge go bapetšwa bogolo bja diphedi tšeo di beilwego ka go latelana, go swana le gore digagabi di fetogile diphoofolo tše di amušago, ka dinako tše dingwe taba ye ga e hlaloswe gabotse ka dipukung. Go e na le gore diphoofolo tše di lekane, tše dingwe ke tše dikgolo mola tše dingwe e le tše dinyenyane.

Sa bobedi, ga re hwetše gabotse bohlatse bja gore diphedi tše di tswalana bjang. Ge borasaense ba dira diteko goba ba nyakišiša ka tšona diphedi tšeo, ba hweditše gore di ka ba di šiana ka mengwaga e dimilione. Setsebi se sengwe sa diphoofolo e lego Henry Gee, ge a hlalosa gore mašaledi a marapo a mantši a kgale a šiana ka mengwaga e mekae, o re: “Tsela yeo mašaledi a marapo a a šianago ka nako e telele ka yona, re ka se nape re bolela tlwaa gore a tswalana bjang le diphoofolo tše dingwe.”³⁴c

Malcolm S. Gordon, e lego rasaense yo a ithutago ka dilo tše di phelago, ge a bolela ka mašaledi a marapo a dihlapi le a diphoofolo tšeo di phelago ka meetseng, o re: “Go na le bohlatse bjo bonyenyane bja go bontšha gore mašaledi a marapo ao a bile gona ka nako e tee mehleng yeo.” E bile o boletše le gore: “Re ka se nape re tseba gabotse gore diphedi tše itšego di ile tša fetoga diphedi tše dingwe ge nako e dutše e eya, goba go tseba gore di ka ba di tswalana bjang.”³⁵d

RE KA ITHUTA ENG PAPIŠONG YA FILIMI?

Makasine wo o gatišitšwego go National Geographic ka 2004, o ile wa swantšha mašaledi a marapo a kgale le “filimi ya dilo tše di itirago, yeo go yona dinepe tše dingwe le tše dingwe tše 999 go tše 1 000 di timelago ka phaphošing yeo go beakanywago filimi.”³⁶ A re kweng seo papišo ye e se bolelago.

A re re o hwetša dinepe tše 100 tša filimi yeo mathomong e bego e na le dinepe tše 100 000. Na o be o ka kgona go hlalosa tsela yeo filimi yeo e dirilwego ka yona? Mohlomongwe o ka no ipotša gore o a tseba, eupša go thwe’ng ge e ba ke dinepe tše 5 feela go tše 100 tšeo o di hweditšego e lego tšona di thekgago taba ya gago, mola e le gore tše 95 tše dingwe di bolela taba e nngwe yeo e fapanego le ya gago? Na e be e tlo ba mo go kwagalago go bolela gore o a tseba gore filimi yeo e dirilwe bjang ka baka la dinepe tše hlano feela? Na go ka direga gore o beile dinepe tšeo tše hlano ka go latelana e le gore di thekge taba yeo o e bolelago? Na o nagana gore e ka se be mo go kwagalago gore dinepe tšela tše dingwe tše 95, le tšona o di tšee gore di go thuše go dira phetho e botse?

Papišo ye re sa tšwago go bolela ka yona, e swana bjang le tsela yeo borasaense bao ba dumelago gore dilo di itirile ba lebelelago mašaledi a marapo a kgale ka yona? Ke ka mengwaga e mentši borasaense ba sa dumele gore marapo a mantši a mašaledi a kgale, goba re ka re dinepe tše 95 tša filimi, a bontšha gore diphedi di fetoga ganyenyane-ganyenyane ge nako e dutše e eya. Ke ka baka la’ng ba be ba sa nyake go bolela ka bohlatse bjo bohlokwa ka tsela ye? Mongwadi yo mongwe wa dipuku e lego Richard Morris o re: “Go bonagala borasaense bao ba ithutilego gore bophelo bo thomile bjang, ba tiišitše taba ya bona ya gore bophelo bo thomile ka baka la ge diphedi di fetoga ganyenyane-ganyenyane. Le ge ba ka hwetša bohlatse bjo bongwe bjo bo ganetšanago le taba ye ba e bolelago, ba no ngangabala. Borasaense ba, ba be ba dutše ba leka go hlalosa bohlatse bjo ba bo hweditšego bja mašaledi a marapo a kgale gore bo thekge thuto ye ya bona.”³⁷

Bjale go thwe’ng ka borasaense bao ba dumelago gore dilo di itirile ba lehono, bona ba re’ng? Na go ka direga gore le bona ba tšwela pele ba latelanya mašaledi a marapo a kgale ka tsela ya bona, e sego ka gobane tsela yeo ba a latelanyago ka yona e thekgwa gabotse ke mašaledi a mantši a marapo a kgale goba bohlatse bjo bo lego gona bja dikarolwana tša leabela, eupša ba dira bjalo ka gore ba nyaka gore a dumelelane le thuto ya bona ya gore dilo di itirile?e

Wena o nagana eng? Go ya le ka bohlatse bjo re bo kwelego, wena o ka phetha ka go re’ng? Ekwa bohlatse bjo re šetšego re boletše ka bjona.

• Bophelo ga se bja no ba gona ka mohlolo.”

• Tsela yeo sele e raraganego kudu ka yona, ga go kgonege gore re re e bile gona ka mohlolo.

• DNA, yeo e thušago sele gore e šome gabotse, e raragane kudu. E bile ga go na selo seo se dirilwego ke motho seo se nago le bobolokelo bjo bogolo bja boitsebišo go swana le yona.

• Bohlatse bjo bo lego gona bja dikarolwana tša leabela bo bontšha gabotse gore bophelo ga se bja thoma go sephedi se setee se se kilego sa ba gona kgalekgale. Le gona mehutahuta ya diphoofolo yeo e lego gona, ga se ya ka ya no ba gona kapejana goba ya no tsupologa.

Ka morago ga gore re hlahlobe ditaba tše ka moka, na o nagana gore ke mo go kwagalago go phetha ka gore bohlatse bjo re bo hweditšego bo dumelelana le Beibele tabeng ya gore bophelo bo thomile bjang? Eupša batho ba bantši ba re saense e ganetšana le Beibele ge e bolela ka tlholo. Na seo ke nnete? Beibele yona e re’ng tabeng ye?