OSAPI YO KONDYE | OMBIMBILIYA—PETUPU OMUNTHU WIIVILA OKUIHANYAKO
Ombimbiliya Yatualako Namphila Iyelwe
ETYI OVANTHU VALINGILE: Ovanthu ovanyingi vopulitika, nononkhalamutwe mbonongeleya, ankho vahandele okupilulula etyi Ombimbiliya ipopia. Ovikando ovinyingi, vatyilikile ovanthu opo vahalinge Ombimbiliya, ine okuiipitiya. Tutalei onongeleka onombali:
Menima lio 167 P.K.E.: Ohamba itiwa Antíoco Epifânio, watumine ovanthu vongeleya yova Gregu ko va Judeu opo vakahanyeko Ovihonekwa vio Hebreu. Heinrich Graetz wati: Ovaundapi vae “ankho vena okukuata onombuingwa Mbovitumino pala okumbuhanyako abuhamonaika vali “iya avaipaa vana ankho vehole okumbutanga iya na vana ankho vaungumaneswa nambo.”
Menima 500 alo 1500 P.K, (Idade Média): Vamwe pononkhalamutwe mbo Katolika vanumanene unene etyi vetyimona okuti, vamwe puvo vekahi nokulongesa etyi Ombimbiliya Ilongesa iya kavekahi nokulongesa Omalongeso o Katolika, vana ankho vena omikanda vimwe vio Salmu mo Latin, avahimbika okuihanwa okuti ovalongesi vomatutu. Umwe pononkhalamutwe ombo, watumine “ovanthu vatyo aveho vana vaundapa nawa noukuatyili opo vaye momaumbo ovanthu ovo. . . opo vakaovole monondyuo omikanda vio Mbimbiliya mbaheyelwa pohi. . . . Mondyuo vamavasi ono Mbimbiliya veihanya-po kumwe novanthu vatyo.”
Inkha ñgeno onondyale mbo Mbimbiliya mbetyivilile okuihanyako, ñgeno hono tutupu Ombimbiliya.
Ombimbiliya yapitiyua na William Tyndale mo inglês, yatualako namphila ankho iyelwe iya Tyndale waipawa menima lio 1536
OÑGENI OMBIMBILIYA YATUALAKO: Ohamba Antíoco yatumine okuovola Ovihonekwa mo Isilayeli aiho, mahi ankho ova Judeu ankho velityandyana movilongo ovanyingi. Ovanongo vamwe navo vapopia okuti potyita tyo tete P.K., ova Judeu ovanyingi ankho vekahi kondye yo Isilayeli. Ova Judeu ankho vena onondyuo mbokufendela iya monondyuo ombo ankho vapaka nawa Ovihonekwa. Ovihonekwa vimwe viaundapeswa ehimbwe alo umwe Novakristau.—Atos 15:21.
Mokueenda kuomanima 500 alo 1500 P.K, vana ankho vehole Ombimbiliya vakoleleyile, avatualako okuipitiya Ovihonekwa. Etyi vehenelinge omakina yokulinga omikanda, omikanda ominyingi vio Mbimbiliya ankho vikahiale momalaka alamba po 33 mokueenda kuomanima 1500! Nongotyo, Ombimbiliya yapitiyua vali unene tyipona omikanda omikuavo.
OUWA WATUNDILILAKO: Namphila onohamba no nonkhalamutwe mbonongeleya mbahandele okuinyimako, mahi nongotyo Ombimbiliya omukanda ankho upitiyua vali iya waawa unene. Movilongo vimwe ovitumino viavo vevipola Mombimbiliya avevipake momalaka avo iya ovio vekahi nokuundapesa momuenyo wo vanthu ovanyingi.