ƐZUKOALƐDEƐ 38
Edwɛkɛ Mɔɔ Bɛbuke Ɔ Nye Kɛnlɛma
MUKENYE hyia kpalɛ wɔ ɛdendɛlɛ biala anu. Saa ɛmaa wɔ tievolɛma anye die mukenye ne anwo a, ɔbamaa bɛadie mɔɔ doa zo la. Wɔ daselɛlilɛ nu, saa bɛ nye anlie wɔ mukenye ne anwo a, bie a ɛnrɛhola ɛnrɛdoa wɔ edwɛkɛ ne azo. Saa ɛlɛmaa ɛdendɛlɛ wɔ Belemgbunlililɛ Asalo na wɔammaa wɔ tievolɛma anye anlie edwɛkɛ ne anwo a, bɛnrɛvinde bɛnrɛhɔ noko bie mɔ babɔ ɔ bo kɛ bɛdwenle debie gyɛne nwo.
Saa ɛlɛsiezie wɔ mukenye ne a, maa bodane ɛhye mɔ ɛdɛnla wɔ adwenle nu: (1) ɛmaa wɔ tievolɛma adie wɔ, (2) ɛmaa bɛanwu debie mɔɔ ɛka nwolɛ edwɛkɛ la, yɛɛ (3) ɛkile deɛmɔti wɔ edwɛkɛ ne anwo hyia wɔ tievolɛma la. Wɔ tɛnlabelɛ bie mɔ anu, ɛbahola wɔali bodane nsa ɛhye mɔ anwo gyima wɔ mekɛ ko ne ala anu. Noko, ɔdwu mekɛ ne bie a, ɛbahola wɔahwe adwenle wɔazie zolɛ ngoko, na kɛzi ɛbahyehyɛ bɛ noko la bayɛ ngakyile.
Kɛzi Ɛbamaa Wɔ Tievolɛma Adie Wɔ La. Saa menli yia na bɛlɛtie ɛdendɛlɛ a, ɛnee ɔngile kɛ bɛziezie bɛ nwo kɛ bɛfa bɛ adwenle muala bɛali edwɛkɛ ne anzi. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ bɛlɛdwenle ninyɛne dɔɔnwo anwo wɔ bɛ asetɛnla nu. Bie a bɛlɛdwenledwenle ngyegyelɛ bie mɔɔ wɔ sua nu anzɛɛ ɛbɛlabɔlɛ nu ngyegyelɛ gyɛne nwo. Kɛ tendɛvolɛ la, wɔ gyima a le kɛ ɛbamaa tievolɛma adwenle ara edwɛkɛ ne azo na bɛadie. Ndenle dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ ɛbahola wɔalua zo wɔayɛ ɛhye a.
Ɛdendɛlɛ mɔɔ bɛmanle mɔɔ ɛlie duma kpalɛ la anu ko a le Boka Zo Ɛdendɛlɛ ne. Kɛzi bɛbɔle ɔ bo ɛ? Kɛmɔ Luku kɛlɛtokɛ ne ka la, Gyisɛse hanle kɛ: “Nyilalɛ ɛha bɛdabɛ ehyianvolɛma, . . . Nyilalɛ ɛha bɛdabɛ mɔɔ ɛhɔne ɛlɛku bɛ kɛkala la, . . . Nyilalɛ ɛha bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛsu kɛkala la, . . . Nyilalɛ ɛha bɛ, wɔ mekɛ mɔɔ menli kɛkpo bɛ.” (Luku 6:20-22) Kɛzi ɛhye manle bɛ nye liele edwɛkɛ ne anwo ɛ? Gyisɛse hanle ngyegyelɛ bie mɔ mɔɔ ye tievolɛma ɛlɛyia la anwo edwɛkɛ sikalɛ. Akee, kɛ anrɛɛ ɔbaha ngyegyelɛ ne anwo edwɛkɛ ne amuala la, ɔhilele kɛ menli mɔɔ bɛlɛyia zɔhane ngyegyelɛ ne mɔ anye bahola alie, na ɔhanle ye wɔ adenle mɔɔ manle ye tievolɛma hulole kɛ bɛbadie dɔɔnwo la azo.
Ɛbahola wɔabiza kpuyia wɔava wɔamaa bɛ nye alie edwɛkɛ ne anwo, noko ɔwɔ kɛ ɔfɛta. Saa wɔ kpuyia ne kile kɛ ɛbaha debie mɔɔ tievolɛma ze ye dɛba la anwo edwɛkɛ a, bie a bɛ anyelielɛ ne baha aze. Mmabiza kpuyia mɔɔ bamaa wɔ tievolɛma ati azi aze anzɛɛ ɔbagyegye bɛ la. Emomu, bɔ mɔdenle kɛ ɛbabiza kpuyia ne wɔ adenle mɔɔ bamaa bɛazuzu edwɛkɛ ne anwo la azo. Saa ɛbiza kpuyia ne ɛwie a, gyinla ekyii amaa wɔ tievolɛma anyia mekɛ abua kpuyia ne wɔ bɛ adwenle nu. Saa bɛte nganeɛ kɛ bɛ nee wɔ ɛlɛsuzu edwɛkɛ ne anwo wɔ bɛ adwenle nu a, bɛbadie wɔ.
Ɛbɛlabɔlɛ nu anwubielɛ mɔɔ bɛfa bɛdi gyima la le adenle kpalɛ bieko mɔɔ bɛdua zo bɛmaa bɛtie edwɛkɛ a. Noko saa ɛka edwɛkɛ anzɛɛ ɛmaa neazo bie na ɔmaa wɔ tievolɛ bie ati si aze a, bie a ɔnrɛmaa ɛnrɛdwu wɔ bodane nwo. Saa bɛkakye edwɛkɛ ne na bɛngakye ɛzukoalɛdeɛ ne mɔɔ wɔ nu la a, ɛnee wɔandwu wɔ bodane nwo. Saa ɛfa anwubielɛ bie ɛdi gyima wɔ wɔ mukenye ne anu a, ɔwɔ kɛ ɔtwe adwenle ɔkɔ wɔ ɛdendɛlɛ ne anu ngyinlazo bie mɔɔ hyia la azo. Bie a ɔbahyia kɛ ɛfa edwɛkɛ bie mɔ ɛboka wɔ ɛdendɛlɛ ne anwo amaa nuhua ala ɛkɛ ɛdeɛ, noko anrɛɛ nea boɛ na anwubielɛ ne anyɛ tendenle somaa.
Tendɛvolɛma bie mɔ fa edwɛkɛ mɔɔ ɛsisi kenlensa ye, adwelie kɛlata nu edwɛkɛ anzɛɛ edwɛkɛ mɔɔ tumivolɛ bie ɛha la bɔ bɛ ɛdendɛlɛ bo. Saa amgba bɛfɛta edwɛkɛ ne nee tievolɛma a, ɛhye mɔ baboa.
Saa wɔ ɛdendɛlɛ ne le ɛdendɛlɛ mɔɔ bɛhyehyɛ nu anzɛɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ne foa bie a, ɔbayɛ kpalɛ kɛ ɛbamaa wɔ mukenye ne ayɛ ezinra mɔɔ ɔtwe adwenle ɔkɔ ɛdendɛlɛ ne azo fɔɔnwo a. Saa ɛlɛmaa bagua nu ɛdendɛlɛ a, di mekɛ mɔɔ bɛhile wɔ mukenye ne anwo la azo kpalɛ. Edwɛkɛ mumua ne mɔɔ ɛbahilehile nuhua kpalɛ la a baboa wɔ tievolɛma kpalɛ a.
Wɔ tɛnlabelɛ bie mɔ anu, bie a ɛbadendɛ wɔahile tievolɛma mɔɔ bɛnlie edwɛkɛ ne bɛnli anzɛɛ dwazotiama bɔbɔ. Duzu a ɛbayɛ na bɛadie wɔ a? Bɛvale Sitivin, alumua Keleseɛnenli mɔɔ bɛha ɔ nwo edwɛkɛ kɛ ‘sunsum ne wɔ ɔ nwo zo na ɔze nrɛlɛbɛ la’ bɛhɔle Dwuuma Sanhedelene ne anyunlu. Ɔmanle ɛdendɛlɛ kɛnlɛma ɔbɔle Keleseɛne Ɛzonlenlɛ ne anwo bane wɔ ɛkɛ. Kɛzi ɔbɔle ɔ bo ɛ? Ɔluale ɛbulɛ zo ɔhanle ninyɛne mɔɔ bɛdie bɛdi la anwo edwɛkɛ kɛ: “Mediema mrenya nee egya mɔ, bɛdie me! Anyunlunyia Nyamenle ne yele ɔ nwo hilele yɛ nlenya Ebileham.” (Gyi. 6:3; 7:2) Pɔɔlo hakyile ye mukenye ne anu ɔmanle ɔfɛtale tievolɛma ngakyile bie mɔɔ ɛnee bɛwɔ Atɛnse Alɛyɔpagɛse ɛkɛ la kɛ: “Atɛnsema, menwu kɛ adenle biala anu, bɛkulo nyamenlezonlenlɛ kpalɛ.” (Gyi. 17:22) Ɔlua mukenye kpalɛ zo, bɛdiele menli nwiɔ ɛhye.
Saa ɛlua daselɛlilɛ nu noko a, ɔwɔ kɛ ɛbɔ mɔdenle ɛmaa menli tie wɔ. Saa ɔnle mɔɔ ɛ nee suamenle ne ɛhyehyɛ kɛ ɛbara ɛkɛ a, bie a ɔnrɛnyia alagye. Wɔ ewiade ne ɛleka bie mɔ, bɛ nye la kɛ nyɛvolɛ mɔɔ bɛando ɛsalɛ bɛanvɛlɛ bɛ la baha deɛmɔti bɛrale ɛkɛ la ndɛndɛ. Ɛleka bie mɔ noko amaamuo kile kɛ ɛbayɛ ninyɛne bie mɔ kolaa na wɔaha deɛmɔti ɛrale ɛkɛ la.—Luku 10:5.
Saa yɛda agɔnwolɛvalɛ subane ali wɔ ɔ muala anu a, ɔbamaa yɛahola yɛabɔ adawu. Fane dɔɔnwo ne ala, ɔbayɛ kpalɛ kɛ yɛbava edwɛkɛ bie mɔɔ ahenle ne ze ye la yɛabɔ yɛ adawubɔlɛ ne abo. Kɛzi yɛbanwu ɛhye ɛ? Ɛhɔdole ahenle la, ɛnee ɔlɛyɛ gyima bie ɔ? Bie a ɛnee ɔwɔ ɛya nu, ɔlɛsiezie ye sua ne anwo, ɔlɛyɛ kale boɛ, ɔlɛto aleɛ, ɔlɛkpo ninyɛne, anzɛɛ ɔlɛnea ngakula. Ɛnee ɔlɛnea debie wɔ adwelie kɛlata nu anzɛɛ debie mɔɔ bɛlɛyɛ wɔ awɔdenle ne azo la ɔ? Asoo ninyɛne mɔɔ wɔ alie ne anwo la kile kɛ ɔkulo fɛlɛhyelɛ, bɔlobɔlɛ, edwɛne, adendulɛ, kɔmputa anzɛɛ debie gyɛne bie ɔ? Menli ta dwenledwenle ninyɛne mɔɔ bɛkɛde nwolɛ edwɛkɛ wɔ riledio zo anzɛɛ mɔɔ bɛkɛnwu ye wɔ tɛlevihyɛne zo la anwo. Kpuyia anzɛɛ edwɛkɛ ekyi mɔɔ ɛbaha wɔ ninyɛne ɛhye mɔ anu biala anwo la bahola abuke adawubɔlɛ nwo adenle.
Adenle mɔɔ Gyisɛse luale zo nee Samɛleanli raalɛ ne dendɛle wɔ bula ne mɔɔ bikye Saekaa azo la le kɛzi bɛbɔ adawubɔlɛ bo mɔɔ adwenle ne a le kɛ bɛdi daselɛ la anwo neazo kɛnlɛma.—Dwɔn 4:5-26.
Ɔwɔ kɛ ɛsiezie wɔ mukenye ne kpalɛ, titile saa wɔ asafo ne yɛ ye azɛlɛsinli ne anu gyima dahuu a. Tɛ ye zɔ a, ɛnrɛhola ɛnrɛli daselɛ.
Maa Bɛnwu Mɔɔ Ɛka Nwolɛ Edwɛkɛ La. Wɔ Keleseɛnema asafo ne anu, ebianutɛnlavolɛ anzɛɛ awie mɔɔ li ɛ nyunlu la baha wɔ ɛdendɛlɛ ne edwɛkɛtile ne na yeavɛlɛ wɔ. Ɔbayɛ kpalɛ kɛ ɛbamaa wɔ tievolɛma anwu mɔɔ ɛbaha nwolɛ edwɛkɛ la wɔ wɔ mukenye ne anu. Noko ɔnle kɛ ɛkenga ye kɛmɔ ɔwɔ kɛlata ne azo la pɛpɛɛpɛ. Ɔwɔ kɛ ɛmaa wɔ edwɛkɛtile ne da ali ngyikyi ngyikyi wɔ mekɛ mɔɔ ɛlɛmaa wɔ ɛdendɛlɛ ne la. Saa ɛlɛbuke wɔ edwɛkɛ ne anye a, fa wɔ adwenle sie mɔɔ ɛbaha nwolɛ edwɛkɛ la azo.
Mɔɔ Gyisɛse ɛlɛsoa ye ɛdoavolɛma kɛ bɛhɔbɔ edwɛkɛ ne nolo la, ɔhilele bɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛka la. “Saa bɛkɔ a, bɛhɔbɔ nolo kɛ, ‘Anwuma Belemgbunlililɛ ne ɛbikye.’” (Mat. 10:7) Gyisɛse hanle vanenle yɛ mekɛ ye anwo kɛ: “Bɛbabɔ Edwɛkpa ɛhye mɔɔ fane Anwuma Belemgbunlililɛ ne anwo la nolo.” (Mat. 24:14) Bɛdu yɛ folɛ kɛ ‘yɛbɔ edwɛkɛ ne nolo,’ mɔɔ kile kɛ yɛbava Baebolo ne yɛali gyima wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛdi daselɛ la. (2 Tem. 4:2) Noko fane dɔɔnwo ne ala, kolaa na wɔabuke Baebolo ne anu anzɛɛ wɔahwe adwenle wɔahɔ Belemgbunlililɛ ne azo la, ɔbahyia kɛ ɛbaha ninyɛne mɔɔ gyegye menli kenlensa ye la anwo edwɛkɛ. Ɛbahola wɔaha ɛtanelilɛ, gyima mɔɔ bɛnnyia ye bɛnyɛ, nzisi, konle konle, kɛzi bɛbaboa ngakula, anwondolɛ, anzɛɛ ewule nwo edwɛkɛ. Noko mmaka ngyegyelɛ ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo; wɔ ɛdeɛ ne le edwɛkpa. Bɔ mɔdenle kɛ ɛbamaa wɔ adawubɔlɛ ne agyinla Nyamenle Edwɛkɛ ne nee Belemgbunlililɛ anyelazo ne azo.
Kile Deɛmɔti Wɔ Edwɛkɛ Ne Baboa Wɔ Tievolɛma La. Saa ɛbamaa wɔ ɛdendɛlɛ ne wɔ asafo ne anu a, ɛbahola wɔanyia anwodozo kɛ, wɔ adenle biala azo wɔ tievolɛma anye balie mɔɔ ɛlɛba wɔaha la anwo. Noko asoo bɛbadie kɛmɔ saa awie ɛlɛsukoa debie mɔɔ fane ɔ nwo la a, ɔyɛ la ɔ? Asoo bɛbadie ɔluakɛ bɛnwu ye kɛ mɔɔ bɛlɛtie la di bɛ asetɛnla nu tɛnlabelɛ nwo gyima na ɛlɛmaa bɛanyia ɛhulolɛ kɛ ɔwɔ kɛ bɛyɛ nwolɛ debie la ati ɔ? Saa ɛsuzu wɔ tievolɛma tɛnlabelɛ, bɛ ngyegyelɛ nee bɛ nyɛleɛ nwo kpalɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛlɛsukoa wɔ ɛdendɛlɛ ne la a, ɔbaboa. Saa ɛyɛle ye zɔ a, ka debie mɔɔ kile kɛ ɛyɛle la wɔ wɔ mukenye ne anu.
Saa ɛlɛmaa ɛdendɛlɛ anzɛɛ ɛlɛdi awie mɔ daselɛ a, adenle ko mɔɔ bamaa bɛ nye alie edwɛkɛ ne anwo la a le kɛ ɛbamaa bɛava bɛ nwo bɛawula adawubɔlɛ ne anu. Kile kɛzi bɛ ngyegyelɛ, bɛ ngyianlɛ, anzɛɛ kpuyia mɔɔ bɛlɛdwenle nwolɛ la fane edwɛkɛ ne mɔɔ bɛlɛsuzu nwolɛ la anwo la. Saa ɛmaa ɔda ali kɛ ɛbahilehile edwɛkɛ ne anu kpalɛ wɔadɛla mɔɔ menli ze ye la na bɛazuzu edwɛkɛ ne foa titile bie anwo a, bɛbadie wɔ edwɛkɛ ne kpalɛ. Amaa wɔahola wɔayɛ zɔ la, ɔwɔ kɛ ɛsiezie ɛ nwo kpalɛ.
Kɛzi Ɛbaha Ye La. Mɔɔ ɛbaha wɔ wɔ mukenye ne anu la hyia kpalɛ, na kɛzi ɛbaha ye noko la bahola amaa bɛ nye alie edwɛkɛ ne anwo. Ɛhye ati saa ɛlɛsiezie ɛ nwo a, ɔwɔ kɛ ɛsuzu mɔɔ ɛbaha nee kɛzi ɛbaha ye la anwo.
Edwɛkɛ agbɔkɛ kpalɛ mɔɔ bɛfa bɛdi gyima la hyia amaa wɔadwu wɔ bodane nwo, yemɔti saa ɛsiezie wɔ ɛdendɛmunli nwiɔ anzɛɛ nsa ne mɔɔ lumua la kpalɛ a ɔbaboa. Ɛdendɛmunli nzinrenzinra mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se mɔɔ bɛfa bɛdi gyima la boa. Yemɔti saa ɛlɛmaa ɛdendɛlɛ wɔ asafo ne anu a, bie a ɛbahɛlɛ anzɛɛ ɛbahye wɔ mukenye ne wɔagua ɛ ti anu amaa edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ ɛbava wɔabuke wɔ edwɛkɛ ne anye la ayɛ anyelielɛ. Saa ɛto ɛ rɛle aze ɛbuke wɔ edwɛkɛ ne anye kpalɛ a, ɔbahola yeaboa yeamaa wɔava anwodozo wɔamaa wɔ ɛdendɛlɛ ne kpalɛ.
Mekɛ Mɔɔ Ɔwɔ Kɛ Ɛsiezie Wɔ Mukenye Ne La. Asolo kɛzi awie biala yɛ ye ɛdeɛ a. Tendɛvolɛma mɔɔ bɛnyia anyuhɔlɛ la bie mɔ ka kɛ mukenye ne a bɛfa bɛbɔ ɛdendɛlɛ ɛziezielɛ bo a. Menli mɔɔ bɛzukoa kɛzi bɛmaa ɛdendɛlɛ wɔ bagua nu la die di kɛ ɔwɔ kɛ ɛsiezie ɛdendɛlɛ ne ɛwie kolaa na wɔaziezie wɔ mukenye ne.
Ɔwɔ kɛ ɛdumua ɛnwu wɔ edwɛkɛtile ne nee edwɛkɛ titile ne mɔ mɔɔ ɛkulo kɛ ɛdi nwolɛ gyima la kolaa na wɔaziezie mukenye mɔɔ fɛta kpalɛ la. Na saa ɛlɛfa ɛdendɛlɛ kɛlata a wɔaziezie wɔ ɛdendɛlɛ ne noko ɛ? Saa ɛkenga ɛdendɛlɛ kɛlata ne ɛwie na ɛnyia mukenye ne anwo adwenle bie a, ɛbahola wɔahɛlɛ. Kakye kɛ, amaa wɔ mukenye ne aha ahonle la, ɔwɔ kɛ ɛsuzu wɔ tievolɛma nee edwɛkɛ mɔɔ wɔ ɛdendɛlɛ kɛlata ne azo la anwo.