Say Biblia—Kasin Salita na Dios Odino Too?
Kapitulo 5
Say “Balon Sipan”—Awaran o Mito?
“Say Balon Sipan so nadeskribe a bilang say libron inikdan na sankablian a panangusisa ed mundo na literatura natan.” Ontan so inkuan nen Hans Küng ed libro ton “On Being a Christian.” Tan sikato so susto. Diad apalabas a 300 taon, nagkalalo nen say panangusisa lambengat so niiter ed Kristianon Griegon Kasulatan. Saratan so nagkalalon inupapet tan inusisan nagnap nen say dinanman a literatura.
1, 2. (Itekep so introduksion.) (a) Panon so impantrato ed Kristianon Griegon Kasulatan ed apalabas iran 300 taon? (b) Anton nikadkaduma iran konklusyon so adampot na arum iran manangusisa?
1 Agaylan nikadkaduma iray konklusyon ya adampot na arum iran manangusisa. Sanen koma-19 siglo, nankonklusyon si Ludwig Noack na Alemanya a say Ebanghelyo nen Juan so insulat nen 60 K.P. na inadaron babangatan—ya, unong ed si Noack, et si Judas! Insuheri na Pranses a si Joseph Ernest Renan a say inkioli nen Lazaro so nayarin panamalikdo ya inyuksoy nen Lazaro a mismo pian suportaan so pamibidbir nen Jesus a bilang managgaway milagro, ingen ta ipasoot na teologon Aleman a si Gustav Volkmar a say maawaran a Jesus so agnanpakabat a bilang Mesias.
2 Diad biek a dapag, inkuan nen Bruno Bauer a si Jesus so agbalot nambilay! “Impasoot ton say peteg a manangiyalibansa na inmunan Inkakristiano et si Philo, Seneca, tan saray Gnostiko. Diad kaunoran inyabawag ton anggapon balot so maawaran a Jesus . . . a say Kristianon relihyon so ginmapo ed kasampotan na komaduan siglo tan nanlapud Judaismo a ditan et nagmaliw a matalunggaring iray Estoico.”
3. Anton opinyon nipaakar ed Biblia so siansian panisiaan na dakel?
3 Natan, pigpigara so walaan na onian pananisia. Balet no basaen yoray insulat na moderno iran eskolar, naromog yo a siansian dakel so manisian say Kristianon Griegon Kasulatan so nankarga na tongtong basilyo, mito, tan alablabas a panangiyaliling. Kasin saya so tua?
Kapigan so Inkisulat da?
4. (a) Akin a makanan kabaten no kapigan so inkisulat na Kristianon Griegon Kasulatan? (b) Anto so arum iran opinyon nipaakar ed panaon na inkisulat na Kristianon Griegon Kasulatan?
4 Nakaukolan so panaon diad panibukel na saray mito tan tongtong basilyo. Kanian makana so pangitepet, Kapigan so inkisulat na sarayan libro? Si Michael Grant, a sakey a managawaran so mangikuan a say impansulat na Kristianon Griegon Kasulatan so ginmapo “talomplo o apataplon taon kayari impatey nen Jesus.” Si C. C. Torrey so insita na Biblikon arkeologo a si Willian Foxwell Albright a kuanton “amin ya Ebanghelyo so insulat sakbay na 70 A.D. tan amin ed saraya so insulat ed loob na duamplon taon kayari na Inkipasak.” Diad dilin opinyon nen Albright et say sulat da so asumpal “ag-onlampas ed ngalngali 80 A.D.” Saray arum so walaan na daiset a pandumaan ed kalkulasyon, ingen kaslakan so mipaknan say “Balon Sipan” so asumpal a nisulat ed kasampotan na inmunan siglo.
5, 6. Anto so nepeg a konklusyon tayo ed katuaan a say Kristianon Greigon Kasulatan so nisulat kayarin tuloy na inkagawa na saray ebenton inkikurit da?
5 Anto so kabaliksan na saya? Sinampotan nen Albright: “Say nibaga tayo lambengat et say peryodo ed baetan na duamplo tan limamplon taon so antiktikey a tuloy pian nagawa so antokaman a panamikewet ed makanan lugan tan ed anggan espisipikon balikas na saray salita nen Jesus.” Inyarum nen Propesor Gary Habermas: “Saray Ebanghelyo so asingger a tuloy ed panaon na inkikurit da, bangta mabetbet a deskribien na saray managawaran iray ebenton agawa ed asasakbay iran siglo. Ingen nayarian na saray modernon managawaran so matalonan mangaon ed saray ebento anggan ed sarayan sankadaanan a peryodo na panaon.”
6 Diad arum a salita, say maawaran iran kabiangan na Kristianon Griegon Kasulatan so manepeg a panisiaan a singa met say sekular iran awaran. Diad pigaran dekada ed baetan na saray ebento ed asasakbay ya Inkakristiano tan say inkikurit da, seguradon saray mito tan tongtong basilyo so andian na pankanawnawan onsalet tan napanisiaan.
Paneknek na Akatasi
7, 8. (a) Sioparay mabilay ni legan a nisusulat tan nipapanabang so Kristianon Griegon Kasulatan? (b) Anto so nepeg a konklusyon tayo nipaakar ed komento nen Propesor F. F. Bruce?
7 Saya so nikadkaduman tua lapud dakel ed saray salaysay so nankarga na paneknek na akatasi. Inkuan na managsulat na Ebanghelyo nen Juan: “Saya so babangatan [babangatan ya inadaro nen Jesus] a nantasi tan angisulat ed sarayan bengatla.” (Juan 21:24) Ikuan na managsulat na libro nen Lucas: “Saramay diad gapo et nagmaliw a tastasi tan katangbayan ed salitan niusaosa ed sikami.” (Lucas 1:2) Inkuan nen apostol Pablo nipaakar ed saramay akatasi ed inkioli nen Jesus: “Karaklan ed [sikara] so mabilay anggad natan, balet arum so naugip la ed patey.”—1 Corinto 15:6.
8 Mitukoyan ed saya, si Propesor F. F. Bruce so nanggawa na maalwar ya obserbasyon: “Diad saraman ya asasakbay a panaon et aliwan magmainomay ya imbentoen iray salita tan ginawa nen Jesus a singa isipen na arum iran managsulat, lapud dakel ed saray babangatan To so manbibilay ni tan kabkabat dan tuloy no anto so agawa tan ag-agawa. . . . Agnaako na saray babangatan so onsaral ed lingo (nilikud ni ed ginagalan impamikewet ed saray katuaan), a satan so tampol a niwalwal na saramay manpirawat a manggawa ed satan. Diad kasuniyan, sakey ed saray mabiskeg a punto ed orihinal a panagpulong na saray apostol et say matalek ya apelo ra ed kabat na saray dumerengel; agda lambengat inkuan a, ‘Sikami so tastasi ed sarayan bengatla,’ noagta ontan met, ‘Unong a kabat yo met la’ (Gawa 2:22).”
Kasin Napanmatalkan so Teksto?
9, 10. No nipaakar ed Kristianon Griegon Kasulatan, anto so naseguro tayo?
9 Kasin posibli a sarayan paneknek na akatasi so nikurit a susto balet ta apikewet ed saginonor? Diad arum a salita, kasin akasalet iray mito tan tongtong basilyo kayari orihinal ya inkisulat? Anengneng tayo la a say teksto na Kristianon Griegon Kasulatan so walad mas maabig a kipapasen nen say dinanman nin arum a kadaanan a literatura. Saray eskolar na Griegon teksto na Biblia a di Kurt tan Barbara Aland, so angilista na ngalngalin 5,000 dagdaan iran manuskrito a nansiansia anggad natan, tan arum ed saraya so nanlapu ni ed komaduan siglo K.P. Sarayan abunton ya ebidensya so paneknek a say teksto so peteg a napanmatalkan. Niarum ni, walaray dakel a kadaanan iran patalos—say sankasakbayan et diad taon 180 K.P.—a satan so manprueba a susto so teksto.
10 Kanian, antokaman so ibaga, makapanseguro itayon saray tongtong basilyo tan mito so agsinmalet ed Kristianon Griegon Kasulatan kasumpal na orihinal iran inkisulat. Say tekston walad sikatayo so miparparan tuloy ed samay orihinal ya insulat, tan say inkasusto to so apaneknekan diad impangawat na saray Kristiano nensaman. Kanian, nayarian tayo ta ya usisaen so inkamaawaran na Biblia diad pangipareng ed satan ed arum a kadaanan iran salaysay? Diad sakey a paraan et nayari.
Ebidensya na Saray Dokumento
11. Diad anton kalaknab a susuportaan na mapalaway a dokumenton ebidensya so maawaran a salaysay ed Kristianon Griegon Kasulatan?
11 Diad tua, nilikud ed Biblia et limitadon tuloy so ebidensya na dokumento ed saray ebento ed bilay nen Jesus tan saray apostol to. Saya so peteg a nailaloan, lapud diad inmunan siglo, saray Kristiano so melag lambengat a grupon ag-akibabali ed pulitika. Balet say ebidensyan itarya na sekular ya awaran so mipakna ed nabasa tayo ed Biblia.
12. Anto so ibaga ed sikatayo nen Josephus nipaakar ed si Juan a Managbautismo?
12 Alimbawa, kayari impanagmak nen Herodes Antipas na makapabaing ya inkatalo ed bakal, say Judion managawaran a si Josephus a nansulat nen 93 K.P., so angikuan: “Parad arum a Judios say inkaderal na armada nen Herodes so mapatnag a madibinon panangibales, tan peteg a maptek a panangibales, lapud impantrato to ed Juan, a ningaran na Bautista. Lapud sikatoy impapatey nen Herodes, anta sikatoy maong a too tan pinaseseg to iray Judios a manbilay na matunong, ya ipanengneng da so inkahustisya ed kaparan too tan say inkasanto ed Dios.” Kanian paneknekan nen Josephus so salaysay na Biblia a si Juan a Managbautismo so matunong a toon angipulong na panagsibkel tan pinatey nen Herodes.—Mateo 3:1-12; 14:11.
13. Panon so panuporta nen Josephus ed inkamaawaran nen Santiago tan si Jesus a mismo?
13 Sasalambiten met nen Josephus si Santiago, say agi nen Jesus ed ina, ya, unong ed Biblia et agtampol tinmumbok ed si Jesus balet diad saginonor et nagmaliw a prominenten matatken ed Jerusalem. (Juan 7:3-5; Galacia 1:18, 19) Inkurit to inkaaresto nen Santiago ed sarayan salita: “Tinipon [na atagey a saserdoten si Ananus] iray ukom ed Sanhedrin tan inyarap to ed sikara so lakin manngaran na Santiago, say agi nen Jesus a tinawag na Kristo, tan arum ni.” Diad impangisulat ed sarayan salita, paneknekan lamet nen Josephus a si “Jesus, a tinawag na Kristo” so peteg, maawaran a persona.
14, 15. Anton panuporta so iter nen Tacitus ed kuritan na Biblia?
14 Arum ya asasakbay iran managsulat so anukoy met ed saray bengatlan sinalambit na Griegon Kasulatan. Alimbawa, ibaga ed sikatayo na Ebanghelyo a dakel so angawat ed impanpulong nen Jesus ed liber na Palestina. Sanen sikatoy sinentensian nen Pontio Pilato na ipapatey, saray patumbok to so atalibaga tan atalawan. Ag-abayag kayari to, sarayan parehon babangatan so makpel ya amano ed Jerusalem na mensahe a say Katawan da so apaoli. Diad pigaran taon, say Inkakristiano so binmuyak ed interon imperyo na Roma.—Mateo 4:25; 26:31; 27:24-26; Gawa 2:23, 24, 36; 5:28; 17:6.
15 Say paneknek ed sayan katuaan so nanlapud si Romanon managawaran a Tacitus, a kabusol na Inkakristiano. Diad impansulat to ed kayarin tuloy na 100 K.P. et ibabaga to so maruksan impamasegsegang nen Nero ed saray Kristianos tan inyarum to: “Si Christus, ya angiletneg ed ngaran, so angawat na dusan patey legan na uley nen Tiberio, diad impanintensya nen prokurador a Pontio Pilato, tan say mapeligron anito so asiwa kaleganan to, ingen ta binmuyak lamet, aliwa lambengat ed Judea ya ubong na sayan salot, noagta diad [Roma] say mismon kabisera.”
16. Anton maawaran ya ebenton atukoy ed Biblia so tinukoy met nen Suetonio?
16 Diad Gawa 18:2 et tutukoyen na saray managsulat na Biblia ya “inganggan nen [Romanon emperador] Claudio a patakyasen so amin a Judios ed Roma.” Sayan ganggan so tinukoy met na Romanon managawaran nen komaduan siglo a si Suetonio. Ibabaga na managawaran ed insulat ton The Deified Claudius: “Lapud saray Judios so maparanay a manisigensigen lapud panagsugsog nen Chrestus, kanian sikaray pinatainan to [Claudio] ed Roma. No say Chrestus dia et si Jesu-Kristo tan no saray ebento ed Roma et miparad saramay agawa ed arum a syudades, sirin say impanigensigen so aliwan lapud panagsugsog nen Kristo (salanti, saray patumbok nen Kristo). Imbes, saratan so marawal ya ebat na saray Judios ed matoor a kimey na panagpulong na saray Kristianos.
17. Antoran reperensya a walad si Justin Martyr nen komaduan siglo so anuporta ed salaysay na Biblia ed saray milagro nen Jesus tan say impatey to?
17 Diad impansulat nen Justin Martyr ed kapegleyan na komaduan siglo, et insulat to so nipaakar ed impatey nen Jesus: “A sarayan bengatla so agawa, et naseguro yo ed Saray Gawa nen Pontio Pilato.” Niarum ni, unong ed si Justin Martyr, sinalambit met na sayan kuritan iray milagro nen Jesus, tan nipaakar ed satan et ibabaga to: “A sarayan bengatla so ginawa To, et naaralan yo ed Saray Gawa nen Pontio Pilato.” Tua, sarayan “Gawa,” odino opisyal iran kuritan so anggapo la. Ingen saraya so mabitar a wala nen komaduan siglo, tan sitatalek ya inangat nen Justin Martyr iray managbasa to a sukayan so katuaan na imbaga to.
Say Ebidensya na Arkeolohya
18. Anton paneknek so iter na arkeolohya nipaakar ed impanbilay nen Pontio Pilato?
18 Say nabasa tayo ed Griegon Kasulatan so deskribien o paneknekan met na arkeolohiko iran nalmoan. Kanian, nen 1961 say ngaran a Pontio Pilato so nalmo ed sakey ya ukit ed saray deral na Romanon teatro ed Cesaria. Sanen agni ya nalmoan, likud ed Biblia a mismo et daiset lambengat so paneknek nipaakar ed impanbilay na sayan Romanon manuley.
19, 20. Siopa iran persona ed Biblia a sinalambit nen Lucas (diad Lucas tan Gawa) so paneknekan na arkeolohya?
19 Diad Ebanghelyo nen Lucas, nabasa tayo ya inggapo nen Juan a Managbautismo so ministeryo to “sanen . . . si Lisanias so pandistriton manuley na Abilinia.” (Lucas 3:1) Sayan balikas so panduaruwaan na arum lapud sinalambit nen Josephus so sakey a Lisanias a nanuley ed Abilinia tan inatey nen 34 K.K.P., andukey a panaon sakbay na inkianak nen Juan. Anggaman kuan, akotkot na saray arkeologo so sakey ya ukit ed Abilinia a manasambit ed sakey nin Lisanias a tetrarka (manuley ed distrito) kaleganan na uley nen Tiberio, a manuuley bilang Cesar ed Roma sanen inggapo nen Juan so ministeryo to.” Mabitar a sayan Lisanias so tutukoyen nen Lucas.
20 Nabasa tayo ed Saray Gawa a si Pablo tan Barnabas so nibaki ed Chipre a bilang misionero tan diman et asagapolan da so proconsul a manngaran na Sergio Paulo, “sakey a lakin makabat.” (Gawa 13:7) Diad kapegleyan na koma-19 siglo, sakey ya ukit a nanlapu ni ed 55 K.P. so akotkot ed Chipre a manasambit ed sayan mismon too. Nipaakar ed saya et ikuan na arkeologon si G. Ernest Wright: “Saya so alenleneg ya akatukoyan na sayan proconsul nilikud ed Biblia tan makapasagyat ya inter ed sikatayo nen Lucas so suston ngaran tan titulo to.”
21, 22. Anton relihyoso iran kaugalian ed kuritan na Biblia so paneknekan na saray nalmoan na arkeolohya?
21 Sanen walad Atenas, naimano nen Pablo so sakey ya altar a nidedika “Parad sakey a Dios ya Agkabat.” (Gawa 17:23) Diad parte na teritoryo na Imperyo na Roma et aromog iray altar ya nidedika ed agkabat a dios ed lenguahen Latin. Sakey so aromog ed Pergamo a tekep na ukit a nisulat ed Griego, a mipadpara ed samay walad Atenas.
22 Diad saginonor, legan a walad Efeso, si Pablo so maruksan sinumlang na saray panday-pilak, a say anapan da et say panaggawa na saray altar tan talintao na diosan Artemis. Say Efeso so atukoy a “manangasikaso ed templo na bantog ya Artemis.” (Gawa 19:35) Mitunosan ed saya, dakel a terra-cotta tan marmol iran talintao nen Artemis so nalmoan ed pasen na kadaanan ya Efeso. Diad kaunoran a siglo, et akotkot iray kera na mismon baleg a templo.