Takot—Kaaro Odino Kabusol?
“Iisipen ko no panon so labay kon pateyan. Agko labay so napaltog, pero no nagawa itan, labay koy napaltog ed ulo dia a mismo, pian ompatey ak a tampol.”
NADNGEL itan na sakey a reporter parad Los Angeles Times manlapud sakey a marikit a mantaon na 14. Ininterbio toray estudyante nipaakar ed agano niran agawan pateyan—saray tobonbalo so mamapatey na namparan wala la’d edad tan arum niran tobonbalo. Say report so apauloan na: “Say Mundo na Takot.”
Maseguron kabat mo a dakel so manbibilay ed sakey a mundo na takot. Takot ed anto? Mairap so panaglawi na ispisipikon takotan. Nengneng mo no naromog mo ed abay a kahon so bengabengatlan katatakotan na kakaarom odino dakel a totoo ed lugar mo. Say kahon so nanlapud Newsweek na Nobyembre 22, 1993, tan ipapanengneng toy resulta na sakey a surbey ed “758 ya ugugaw ed baetan na edad a 10 tan 17, pati ed atateng da.”
No saratan a tobonbalo so interbioen natan, ompan managlawi ira na kaaruman niran sengegay takot, a singa saray yegyeg. Kayari makadesyang a yegyeg ed Los Angeles nen Enero 1994, onia so report na Time: “Kabiangan na saray sintoma na post-traumatic stress disorder (reaksion ed makapataktakot ya agawa) et say agnakontrol ya ipawilpawil ed memorya na apalabas ya eksperiensia, bangungot, alabas ya inkamaliklikas tan sanok ed agpakakontrol na sakey ed bilay to.” Oniay kuan na sakey a negosyanten nandesiden onalis manlapud saman a lugar: “Anggapoy problema no nipaakar ed agawan deral. Say problema et say inkatalagnaw. Ondukol ka ed leksab ya akasapatos. Agka nauugip. Basta akayurong ka labat diman tan aalagaren iman a nilabilabi. Aliwliway liknaan.”
“Panerbyosen na Mantutumbokan a Desyang Iray Hapon” so impaulo ed sakey a report manlapud Tokyo nen Abril 11, 1995. Onia so nisalaysay: “Say inyatake na nerve gas . . . so partikular a mabiskeg a dapmeg ed nonot na saray Hapon lapud sinmabi iman bilang kabiangan na nantutumbokan ya agawgawa ya interamentin amawala na manuna tan balon kaandi-ilalo nipaakar ed arapen. . . . Natatakot lara natay totoo ed saray kalyen datin kabkabat a maligen ed agew man odino labi.” Tan aliwa lambengat a saray maedad la so natatakot. “Inkuan nen Propesor Ishikawa [na Seijo University] a say kapagaan . . so nagkalautlan grabe ed limog na kalangweran, a mabetbet ya andian na malinew a litrato no anto so nailaloan da ed arapen.”
Ipapatnag na ebidensya a say sakey ya “inkakebbiew a tuloy ed sakey ya inkagawa so makapanguman ed kemistri na utek, a manggawa ed totoon lalon sensitibo ed adrenaline surges a sabien to ni ingey pigaran dekada.” Sasalien a talosan na saray sientista no panon so pangikabaliksan na utek ed sakey a makapataktakot a situasyon—no panon so panusuri tayo ed saray detalye tan ikiwas tekep na takot. Onia so insulat nen Propesor Joseph LeDoux: “Diad impakadiskobre ed dalanan na saray neuron a diad panamegley na satan et naaralan na sakey a too so ontakot ed sakey a situasyon, maniilalo kamin nipalinew so interamentin mekanismo na sayan pormay memorya.”
Balet maslak ed sikatayo so agtanton interesado ed kimika odino neuron a letnegan na takot. Nayarin mas interesado tayo ed saray ebat ed tepetepet a singa say, Akin a natatakot itayo? Panon so nepeg ya ikiwas tayo? Wala ta’y maong a takot?
Maseguron onabobon kayo a no maminsan et makatulong ed sikayo so takot. Alimbawa, ambilunget la leleg a manasingger ka la ed abung. Akalukas so puerta, anggaman tinaynan mo ya akasaradon maong. Diad bintana et singa no walay naimanom ya onggagalaw iran anino. Bigla kan anerbyos, a liknaen mon walay mauges a nagagawa. Anganko et walad loob so sakey a matakew odino akapunyal a toon pilit toy linmoob.
Say nisipor a takot mo lapud ontan iran situasyon so makapangiliktar ed sika ed basta-basta iloob ed sakey a mapeligron situasyon. Say takot so nayarin ontulong ed sikan manalwar odino patulongan sakbay mon arapen so posiblin pakasakitan. Dakel so alimbawa na saya: sakey a karatulan mamapasakbay ed sika ya atagey so boltahe; sakey ya anunsyo ed radyo na bagyon maples a mamapaarap ed lugar mo; sakey a makatelek ya ingal a manlapud makina na kotsem legan na panmamanehom ed sakey a seksekan a dalan.
Diad pigaran kaso et say liknaan na takot et talagan sakey a kaaro. Makatulong itan ed sikatayo a protektaay inkasikatayo odino onkiwas a sikakabat. Balet, amta tayon tuloy a say mantultuloy odino masyadon takot so talagan aliwan sakey a kaaro. Satan so sakey a kabusol. Pansengegan itan na panlinawan apus-aposan, panpukal na pagew, panputi busalog, panggiwgiw, panota, tan pakalikna na pagmamaliw a sian ed kaliber-liber na sakey.
Naromog mon makapasagyat a tuloy a tinukoy na Biblia a say panaon tayo et nakabatan lapud makapataktakot a nagawgawa ed dalin tan lapud masyadon takot. Panon a nagmaliw ya ontan, tan anto so nepeg a magmaliw ya epekto na saya ed bilay tan kanonotan mo? Ontan met, akin a nibaga a manlapud punto-de-bista na Biblia, a walay inagew-agew a katatakotan a nagkalautlan makatulong tan maong? Nengnengen tayo.
[Kahon ed pahina 3]
Sanen tinepetan no antoray manunan panpapagaan da tan say pamilya ra, ibabaga na saray wala la’d edad tan saray ugugaw so katatakotan da:
UGUGAW ATATENG
56% Marawal a krimen sumpad membro na pamilya 73%
53% Impakaandiay trabaho na sakey a wala la’d edad 60%
43% Agpakayarin manaliw na tagano 47%
51% Agnasarag so panpadoktor 61%
47% Agmakabayar na uopaan a siroman 50%
38% Membro na pamilyan walaay problema ed druga 57%
38% Agmakapantatalosay pamilya ra 33%
Lapuan: Newsweek, Nobyembre 22, 1993