Say Biblia—Kasin Salita na Dios Odino Too?
Katuloyan na Kapitulo 8
Say Siensia: Kasin Apaneknekan ton Aliwa so Biblia?
Nen 1613 impalapag na Italyanon sientista a si Galileo so libro ton “Letters on Sunspots.” Ditan, imparungtal to so ebidensian say dalin so ontetelek ed liber na banwa, imbes a say banwa so ontetelek ed dalin. Lapud saya, inletneg to so nantutumbokan iran ebento a diad kaunoran et angitarok ed sikato ed arap na Romano Katolikon Inkisisyon lapud “malet ya inap ed inkaerehes.” Diad kaunoran, sikatoy apaskar a “babawien” so inyabawag to. Akin ya impasen ya inkaerehes so ideyan say dalin so ontetelek ed liber na banwa? Lapud ikuan na saray manangakusa nen Galileo a sumlang itan ed ibabaga na Biblia.
1. (Ilaktip so introduksion.) (a) Anto so agawa sanen insuheri nen Galileo a say dalin so ontetelek ed liber na banwa? (b) Anggaman say Biblia so aliwan libron-panaralan ed siensia, anto so naromog tayo sano ipareng itan ed modernon siensia?
1 Bantog natan so pananisian aliwan sientipiko so Biblia, tan ituro na arum so asagmak nen Galileo pian paneknekan itan. Balet kasin ontan? Sano ebatan itan a tepet, nepeg tayon tandaan a say Biblia so libro na propesiya, awaran, pikakasi, ganggan, simbawa, tan pikakabat nipaakar ed Dios. Agto ibabagan sikatoy libron-panaralan ed siensia. Anggaman kuan, sano nasalambit na Biblia iray sientipikon pamaakaran, say ibabaga to so sigpot a susto.
Say Planeta Tayon Dalin
2. Panon so panedeskribe na Biblia ed posisyon na dalin ed liwang?
2 Alimbawa, konsideraen so ibabaga na Biblia nipaakar ed planeta tayo, say dalin. Nabasa tayo ed libro nen Job: “Ipanat [na Dios] so amianen ed tapew na paoypaoy a leet, tan ibitin to so dalin ed tapew na anggapo.” (Job 26:7) Ipareng iya ed balikas nen Isaias, sanen ikuanto: “Sikato a manyurong ed tagey na tibukel a dalin.” (Isaias 40:22) Say deskripsion na tibukel a dalin ya ‘akabitin ed anggapo’ ed “paoypaoy a leet” so mangipanonot a tuloy ed sikatayo ed saray litraton inala na saray astronaut ed tibukel a dalin a manletletaw ed liwang.
3, 4. Anto so sikulo na danum ed dalin, tan anto so ibabaga na Biblia nipaakar ed saya?
3 Konsideraen met so makapakelaw a sikulo na danum ed dalin. Onia so impaneskribe na Compton’s Encyclopedia ed nagagawa: “Say danum . . . so mamaatagey ed atmospera bilang sengaw ed kadayatan . . . Say palayupoy na dagem ed atmospera na dalin so mangisisiplog na ambasan dagem ed sakbit. Sano ombetel lay dagem, natibukel lay sengaw a magmaliw lan angkelag iran tedter na danum. Saraya so kaslakan a nanengneng bilang lurem. Mabetbet a manuulop so angkelag iran tedter na danum insan la magmaliw ya uran. No ambetebetel so atmospera, natibukel so niyebe imbes ya uran. Balang la, say danum a nanbiahe na nilasus odino anggan nilibulibon milya manlapud dayat so ompelag ed dalin. Natitipon iya ed saray kulos odino onesep ed dalin tan manbiahen mamapawil lamet ed dayat.”
4 Sayan makapakelaw a proseso, a manusustuni ed bilay ed amagan dalin, so adeskriben maong ngalngalin 3,000 taon la so apalabas ed simpli, direkta iran balikas ed Biblia: “Amin iray kulos onagus iran onla ed dayat, ingen agnapapano so dayat; ed pasen a nanlapuan na saray kulos diman so agusan da lamet.”—Eclesiastes 1:7, The New English Bible.
5. Panon a say komento na salmista nipaakar ed awaran na palpalandey ed dalin so nipanpanaon a tuloy?
5 Anganko ta nagkalalon makapakelaw so pakatebek na Biblia ed awaran na palpalandey. Onia so inkuan na libron-panaralan ed heolohya: “Manlapud panaon na Pre-Cambrian ya anggad natan, mantutultuloy ni so andi-anggaan ya andar na katitibukel tan kagegeba na palpalandey. . . . Aglambengat linmetaw iray palpalandey ed dalem na naandipat a kadayatan, noagta sikaray mabetbet ya akalereg anggaman abayag lan atibukel, tan insan onimwas lamet.” Ipareng iya ed maanlong a balikas na salmista: “Sika sinakbongan mo na aralem a singa kawes so [dalin]. Saray danum tinmunda ra ed tagey na saray palpalandey. Saray palpalandey inmalagey ira, saray lawlawak linmereg ira—angga ed pasen ya inletneg mo ya onkana ed sikara.”—Salmo 104:6, 8.
‘Diad Gapo’
6. Anton balikas ed Biblia so mitunosan ed peles iran sientipikon teorya nipaakar ed gapoan na talba?
6 Ibabaga na sankaunaan a bersikulo na Biblia: “Sanen gapo say Dios pinalsa to so saray tawen tan say dalin.” (Genesis 1:1) Saray obserbasyon so angitonton ed saray sientistan manisip a say materyal a talba so peteg a walaan na gapoan. Saya so aglawas niwala ed amin a panaon. Insulat na astronomon si Robert Jastrow, sakey ya agnostiko ed relihyoson pamaakaran: “Nanduruma iray detalye, ingen ta nampara iray makanan elemento na astronomiko tan bibliko iran salaysay na Genesis: say mansusuldongan iran ebento a mamaarap ed too so tampol tan seguradon ginmapo ed pihon panaon, diad sakey a kiddiam na liwawa tan enerhiya.”
7, 8. Anggaman agda bidbiren so betang na Dios ed bengatla, anto so amaskar ed saray sientistan mamidbir nipaakar ed gapoan na talba?
7 Tua, anggaman manisian say talba so walaan na gapoan, dakel iran sientista so agmangawat ed balikas a “say Dios pinalsa to.” Anggaman kuan, aksobien la natan na arum a say ebidensia na sakey a nengneng na katudioan a walad benegan na amin a bengatla so mairap ya ibaliwala. Nankomento so propesor na physics a si Freeman Dyson: “Diad lalon panguusisak ed talba tan panaaral ed saray detalye na inkagawa to, lalon ebidensia so naroromog ko a singa abayag lan amta na talba a sikatayo so onsabi.”
8 Intuloy nen Dyson a binidbir: “Bilang sientista, a nipasal ed panagisip tan lenguahe na komaduamplon siglo imbes a komalabinwalo, agko ibabagan say inkagawa na talba et paneknekan to so kiwawala na Dios. Ibabagak lambengat a say inkagawa na talba so mitukoyan ed teoryan say isip so walaan na makanan betang ed iyaandar to.” Say komento to so peteg a prueba na manduaruwan awawey ed panaon tayo. Balet no ipaliis itan a panduaruwa, naimano tayo so makapakelaw ya impantunosan na modernon siensia tan balikas ed Biblia a diad “gapo say Dios pinalsa to so saray tawen tan say dalin.”—Genesis 1:1.
Kabunigasan tan Kalinisan
9. Panon a say ganggan na Biblia ed makaalis iran sakit ed baog so mangipatnag na praktikal a kakabatan? (Job 12:9, 16a)
9 Konsideraen pa so impangobre na Biblia ed sakey nin lawak: say kabunigasan tan kalinisan. No say sakey ya Israelita so walaan na tikas ya iinapen a kating, sikato so ibiig. “Amin na saray agew a kiwala na salot ed sikato sikato so marumsis naani; sikato so marumsis; nepeg to so manababung a bukod; diman ed paway na kampamento so pasen ya ayaman to.” (Levitico 13:46) Anggan saray arutakan ya aysing so pinopoolan. (Levitico 13:52) Diad saraman ya agew, saya so epektibon paraan diad pamaer ed pakaalis na sakit.
10. Diad anton dalan a nagunggunaan so dakel a totoo ed arum iran dalin diad itumbok ed simbawa na Biblia ed kalinisan?
10 Sananey nin importantin ganggan et say nipaakar ed panagbantak na dutak na too, a nepeg ya ikotkot ed paway na kampamento. (Deuteronomio 23:12, 13) Andi duaruwan sayan ganggan so angiliktar ed saray Israelita ed dakel iran sakit. Anggan natan, say agsuston panagbantak na dutak na too so sengegan na saray graben problema ed bunigas diad arum a daldalin. Mas mabunigas komon iray totoo ed saratan a daldalin no tumboken da so ganggan a nisulat ed Biblia nilibon taon lay apalabas.
11. Anton simbawa na Biblia nipaakar ed kabunigasan ed nonot so aromogan a praktikal?
11 Say kabunigasan ed nonot so nalalanor met ed atagey ya estandarte na Biblia ed kalinisan. Inkuan na sakey ya uliran ed Biblia: “Say mareen a puso sikato so bilay na laman, balet say siblet sikato so inkabulok na saray pukel.” (Uliran 14:30) Diad apalabas iran taon, impanengneng na panangusisa ed medisina a say pisikal a bunigas tayo et peteg a lalanoren to so awawey na nonot tayo. Alimbawa, masulok a sanlibon nangraduar so inusisa nen Doktor C. B. Thomas na Johns Hopkins University ed loob na masulok a 16 taon, ya ipapareng toray sikolohikon ugali diad impansakit da. Sakey a bengatla so naimano to: Saray nangraduar a masakit et saramay maisasanok tan mas mapaga ed silong na kaaburidoan.
Anto so Ibabaga na Biblia?
12. Akin ya impasoot na Iglesia Katolika a say teorya nen Galileo nipaakar ed dalin so inkaerehes?
12 No say Biblia so ontanlan susto ed saray sientipikon lawak, akin ya ibaga na Iglesia Katolika ya agmakasulatan so bangat nen Galileo a say dalin so ontetelek ed liber na banwa? Lapud paraan na impangipatalos na saray autoridad ed arum iran bersikulo na Biblia. Kasin sikara so susto? Basaen tan usisaen tayo pa so duaran bersikulon inaon da.
13, 14. Antoran bersikulo na Biblia so aliwan suston inyaplika na Iglesia Katolika? Ipaliwawa.
13 Ikuan na sakey a bersikulo: “Say banwa ombutay, say banwa onselek; tan masiglat ya ompawil ed pasen to tan diman ombutay.” (Eclesiastes 1:5, The Jerusalem Bible) Unong ed katunongan na Simbaan, saray balikas a “say banwa ombutay” tan “say banwa onselek” et kabaliksan ton say banwa so onggagalaw, aliwan say dalin. Balet anggan natan ikuan tayon say banwa so ombutay tan onselek, tan kaslakan ed sikatayo so makaamta a say dalin so ongagalaw, aliwan say banwa. Sano sarayan balikas so uusaren tayo, dedeskribien tayo lambengat so nanenengneng a galaw na banwa unong ed pakanengneng na saray manag-imaton. Ontan a mismo so ginawa na managsulat na Biblia.
14 Ikuan na sananey a bersikulo: “Inpirmim so dalin ed saray letnegan to, ya aglawas nagalaw.” (Salmo 104:5, The Jerusalem Bible) Saya so impakabaliksan dan kayari na inkapalsa to say dalin so agbalot nagalaw. Ingen, diad tua idadanet na bersikulo so pansiansia na dalin, aliwan say agto igalaw. Say dalin so aglawas ‘natenyeg’ pian mangangga, odino naderal, unong a papaneknekan na arum iran bersikulo na Biblia. (Salmo 37:29; Eclesiastes 1:4) Ontan met, sayan kasulatan so ag-ontukoy ed relatibon galaw na dalin tan say banwa. Nen panaon nen Galileo, say Simbaan, aliwan say Biblia, so anebel ed bulos a sientipikon singbatan.
Ebolusyon tan Panamalsa
15. Anto so teorya na ebolusyon, tan panon itan a misumlangan ed Biblia?
15 Anggaman ontan, wala so sakey a lawak ya ikuan na dakel a mansumlangan a tuloy so modernon siensia tan say Biblia. Sisiaen na kaslakan iran sientista so teorya na ebolusyon, ya ibabangat ton amin a mabilay iran bengatla so nanlapud simplin nengneng na bilay a linmesa nilaksan taon lay apalabas. Diad biek a dapag, ibabangat na Biblia a balang manunan grupo na mabilay iran bengatla so nikadkaduman apalsa tan mamawala lambengat “unong ed kanengnengan to.” Ikuanton, apalsa so too ‘manlapud sapok na dalin.’ (Genesis 1:21; 2:7) Agta saya so butarbutar a lingo na Biblia ed siensia? Sakbay a mandesidi, imanoen tayo pan maong no anto so kabat na siensia, a kasunian ed ibabaga to.
16-18. (a) Anto so sakey ya obserbasyon ya angitonton ed si Charles Darwin a manisia ed ebolusyon? (b) Panon tayon ikatunongan a say naobserbaan nen Darwin ed saray Isla na Galápagos so aliwan sumlang ed ibabaga na Biblia?
16 Say teorya na ebolusyon so pinabantog nen Charles Darwin legan na imbeneg a siglo. Sanen sikatoy walad saray Isla na Galápagos ed Pasipiko, si Darwin so asagyat a tuloy ed nanduruman nengneng na saray finch (manok) ed nanduruman isla, a sisiaen ton, amin so nayarin walaan lambengat na sakey a nengneng na nanlapuan. Lapud sayan obserbasyon, inyalibansa to so teoryan amin a mabilay iran bengatla so nanlapud saksakey ya orihinal, simplin nengneng. Inkuanton say manangitulak a puersa ed ebolusyon na atagtagey iran palsa manlapud abebbeba et say sipor a panagpili (natural selection), say sankabiskegan so natilak (survival of the fittest). Inkuanton lapud ebolusyon, say sira so nagmaliw ya ayayep ed dalin, saray kurongkurong so nagmaliw a manok, tan arum ni.
17 Diad tua, say naobserbaan nen Darwin ed saraman a nisian iran isla so talagan aliwan sumlang ed Biblia, ya aabuloyan to so pandurumaan manlapud manunan mabilay a nengneng. Alimbawa, amin a rasa na katooan so nanlapud sakey lambengat ya orihinal a sankaparis a too. (Genesis 2:7, 22-24) Kanian agmakapakelaw a saraman a nanduruman nengneng na manok so walaan na saksakey a nanlapuan. Balet saraya so siansian manok. Ag-ira nagmaliw a baga odino agila.
18 Saray nanduruman manok odino antokaman nin anengneng nen Darwin so agmamaneknek ya amin a mabilay a bengatla so walaan na sakey a nanlapuan, balanglan pating odino sea gulls, elepante odino alumbayar. Anggaman kuan, ipasoot na saray sientistan say ebolusyon so aliwa lambengat a teorya noagta katuaan itan. Saray arum, anggaman nanenengneng daray problema ed teorya, et ikuandan siansian panisiaan da itan. Say makasengeg et popular itan. Anggaman ontan, nepeg tayon amtaen no kasin peteg ya apaneknekan na ebolusyon a lingo so Biblia.
(Ituloy ed ontumbok a paway.)