Imanoen so Propesiya nen Daniel!
Kapitulo Trese
Duaran Arari a Manlalaban
1, 2. Akin a nepeg itayon interesado ed propesiyan nirekord ed Daniel kapitulo 11?
DUARAN manlalaslasan ya arari so pirmin manlalaban parad inkasupremo. Diad inlalabas na taon, ontalona so sakey, insan onsublay imay sananey. No maminsan, makapanyari so sakey ya ari bangta say sakey et inaktibo, tan walaray panaon met ya anggapoy laban. Balet biglan ombetag so sakey a bakal, et mantultuloy so labanan. Kabiangan ed sayan agawa et say Ari na Sirya a si Seleucus I Nicator, Ari na Ehipto a si Ptolemy Lagus, Prinsesa na Sirya a nagmaliw a Reyna na Ehipto a si Cleopatra I, saray Emperador na Roma ya Augustos tan Tiberius, tan Reyna na Palmyra a si Zenobia. Diad pansamposampot lay labanan, kabiangan met so Nazi ya Alemanya, say ulopan na Komunista iran nasyon, say Anglo-Amerikano a Sankamundoan a Pakayari, say Liga na Nasyones, tan say Nasyones Unidas. Say kasampotan et say nagawan agnipasakbay na dinanman ed sarayan mapolitikan muyongan. Inyabawag na anghel nen Jehova iyan makapasagyat a propesiya ed si propeta Daniel ed ngalngali 2,500 a taon lay apalabas.—Daniel, kapitulo 11.
2 Seguradon pirmi so liket nen Daniel a narengelan so detalyadon imparungtal na anghel ed sikato nipaakar ed panlalaslasan na duaran onlesan arari! Pan-interesan tayon maong met iyan agawa, ta say panlalaslasan ed pakayari na duaran arari so angga ni’d panaon tayo. Diad pakatalos ed no panon ya impatnag na awaran a tinmua so pilimeron kabiangan na propesiya et mamabiskeg ed pananisia tan kompiyansa tayo a seguradon nasumpal so unor a kabiangan na mapropetikon salaysay. Malinew tayon natalosan no iner lay kawalaan tayo ed agus na panaon no imanoen tayo iyan propesiya. Paeleten to met so determinasyon tayon mansiansian neutral ed panlalaban legan a maanos tayon aalagaren so Dios ya onkiwas ed biang tayo. (Salmo 146:3, 5) Sirin talinengen tayon maong leleg a katongtong na anghel nen Jehova si Daniel.
Sumpa ed Panarian na Gresya
3. Siopay sinuportaan na anghel “sanen inmuna a taon nen Dario a Medo”?
3 “No nipaakar ed siak,” inkuan na anghel, “sanen inmuna a taon nen Dario a Medo, [539/538 K.K.P.] inmalagey ak a mamaelet tan mamabiskeg ed sikato.” (Daniel 11:1) Inatey la’d saman si Dario, balet ta tinukoy na anghel so uley to bilang say gapoan na mapropetikon mensahe. Saya imay arin angiganggan ya ipaway si Daniel ed ungib na saray leon. Ingganggan met nen Dario ya amin ya uuleyan to so nepeg ya ontakot ed Dios nen Daniel. (Daniel 6:21-27) Balet, say sinuportaan na anghel et aliwan si Dario a Medo noagta say kaiba na anghel a si Miguel—say prinsipe na kabaleyan nen Daniel. (Ikompara so Daniel 10:12-14.) Oniay impanulong na anghel na Dios leleg a nilabanan nen Miguel so demonyon prinsipe na Medo-Persia.
4, 5. Siopa iramay nipasakbay ya apatiran arari na Persia?
4 Intuloy na anghel na Dios: “Nia, onalagey ni naani so talora ya arari na Persia, et say komapat sikato naani mayaman a lalo ya arawi nen sikara ya amin; et sano onkasil a mabiskeg lapu ed inkayaman to lagyaten to naani so amin a sumpa ed Gresya.” (Daniel 11:2) Siopa irayan manuley na Persia?
5 Say inmunan taloran arari et di Ciro a Baleg, Cambyses II, tan Dario I. Lapud pitoy bulan labat a nanuley si Bardiya (odino nayarin say mankuankuanan a manngaran na Gaumata), agla sinaglawi na propesiya so aganon impanuley to. Nen 490 K.K.P., sinalin lusoben na komatlon ari, si Dario I, so Gresya ed mikaduan pankanawnawa. Balet, atalo iray Persiano diad Marathon insan amasener ira ed Asia Minor. Anggaman namparaan a maong si Dario diad pilaban ni ed Gresya, agto itan agawaan, ta sikatoy inatey kayari na apat taon. Nipudir itan ed say anak to ya onsalat ed sikato, say “komapat” ya ari, si Xerxes I. Sikato imay Arin Asuero ya angasawa’d si Ester.—Ester 1:1; 2:15-17.
6, 7. (a) Panon a ‘nilagyat [na komapat ya ari] so amin pian onsumpa ed panarian na Gresya’? (b) Anto so nansumpalan na impilaban nen Xerxes ed Gresya?
6 Tuan ‘nilagyat [nen Xerxes I] so amin pian onsumpa ed panarian na Gresya,’ salanti, saray independentin estado na Gresya bilang sakey a grupo. “Lapud sinugsogan na maambisyon iran opisyal to,” inkuan na libron The Medes and Persian—Conquerors and Diplomats, “linmusob si Xerxes dia ed dalin tan ed dayat.” Insulat nen Griegon manag-awaran a si Herodotus, na komaliman siglo K.K.P., ya “agla napalumbasan iya na arum nin iyataki.” Inkuan na rekord to a say puersa parad dayat so “manbilang na 517,610 a lalaki. Say bilang na sundalo et 1,700,000; diad satan et 80,000 so kabalyero; a niarum ni iray Arabo ya aka-kamelyo, tan saray Libyano a mibabakal ya aka-karwahe, a diad padesir ko et walay 20,000. Sirin say amin a bilang na saray puersa parad dalin tan dayat et dagupen toy 2,317,610 a lalaki.”
7 Lapud sigpot a panangobkob so getma to, impaarap nen Xerxes I so baleg a puersa to sumpad Gresya nen 480 K.K.P. Lapud tinalo ray matayam a taktika na Gresya diad Thermopylae, dineral na saray Persiano so Atenas. Balet, pirmi so inkatalo ra ed Salamis. Nambiktorya lamet so Griego dia ed Plataea, nen 479 K.K.P. Saramay pitoran arari a sinmalat ed si Xerxes ed trono na Empiryo na Persia diad tinmumbok a 143 a taon et agla akalusob ed Gresya. Balet diad satan et linmesay sakey a mabiskeg ya ari ed Gresya.
Nankapat so Baleg a Panarian
8. Anton “mabiskeg ya ari” so inmalagey, tan panon a sikatoy “man-ari ed baleg a panuley”?
8 “Sakey a mabiskeg ya ari so onalagey naani, a man-ari ed baleg a panuley, et gawaen to naani so unong ed kaliktan to,” inkuan na anghel. (Daniel 11:3) ‘Inmalagey’ so mantaon na 20a si Alejandro bilang ari na Macedonia nen 336 K.K.P. Peteg a nagmaliw a “mabiskeg ya ari”—si Alejandro a Baleg. Lapud apakiwas ed plano nen ama ton Philip II, sinakop to iray luyag na Persia diad Pegley Bukig. Diad imbaliw ed saray ilog na Eufrates tan Tigris, intaytayak na 47,000 a sundalo to so 250,000 a sundalo nen Dario III diad Gaugamela. Kayari na satan, batik lay Dario insan sikatoy apatey, ya anganggaan lay dinastiya na Persia. Nagmaliw lay Gresya a sankamundoan a pakayari, et si Alejandro so ‘nan-ari ed baleg a panuley, et ginawa to so unong ed kaliktan to.’
9, 10. Panon a tinmua so propesiyan say panarian nen Alejandro et agnatawir na saray ilalak to?
9 Aganggano so pananguley nen Alejandro ed intiron mundo, ta inyarum na anghel na Dios: “Sano onalagey, say panarian to nabuyak naani tan naapag-apag naani ya arap ed saray apatira a dagem na tawen, balet andi ed saray ilalak to, tan agmet unong ed panuleyan a sikato so nanuleyan to, tan say panarian to nabagot naani a nipaakar ed saray arum nilikud so saya.” (Daniel 11:4) Anggapo ni 33 a taon nen Alejandro sanen sikatoy biglan nansakit a sengegay impatey to diad Babilonia nen 323 K.K.P.
10 Agnipatawir so maawang ya empiryo nen Alejandro ed “saray ilalak to.” Kulang a pitoy taon a nanuley si agi ton Philip III Arrhidaeus et sikatoy pinatey lapud ganggan nen Olympias, ina nen Alejandro, nen 317 K.K.P. Nanuley so anak nen Alejandro a si Alejandro IV anggad 311 K.K.P. sanen sikatoy pinatey nen Cassander, sakey ed saray heneral nen ama to. Sinali nen Heracles, a bastardon anak nen Alejandro, so manuley dia ed ngaran nen ama to balet ta sikatoy pinatey nen 309 K.K.P. Diad saman et angangga la so kapolian nen Alejandro, say ‘panuley to’ et nakal ed pamilya to.
11. Panon a ‘naapag [so panarian nen Alejandro] ed arap na apatiran dagem na tawen’?
11 Kayari na impatey nen Alejandro, say panarian to so ‘naapag ed arap na apatiran dagem.’ Nankokolkol iray dakel a heneral to lapud pansasamsaman day teritorya. Nanggunaetan a kontrolen nen bulding a Heneral Antigonus I so intiron empiryo nen Alejandro. Balet sikatoy inatey ed bakal dima’d Ipsus diad Phrygia. Nen taon 301 K.K.P., apatira ed saray heneral nen Alejandro so manuuley ed maawang a teritorya a kinobkob na komandante ra. Inuleyan nen Cassander so Macedonia tan Gresya. Sinakop nen Lysimachus so Asia Minor tan Thrace. Inuleyan nen Seleucus I Nicator so Mesopotamia tan Sirya. Tan inuleyan nen Ptolemy Lagus so Ehipto tan Palestina. Singa nipropesiya, naapag so baleg ya empiryo nen Alejandro ed apatiran Hellenistikon panarian.
Linmesa so Duaran Manlalaslasan ya Arari
12, 13. (a) Panon a nagmaliw labat a duara so apatiran Hellenistikon panarian? (b) Anton dinastiya so inletneg nen Seleucus dia ed Sirya?
12 Kayari pigaran taon a pananguley to, inatey si Cassander, et nen 285 K.K.P., inala nen Lysimachus so kabiangay Europa a sakop na Empiryoy Gresya. Nen 281 K.K.P., inatey si Lysimachus nen akibakal ed si Seleucus I Nicator, kanian sinakop nen Seleucus so baleg a kabiangan na saray teritorya ed Asia. Si Antigonus II Gonatas, ya apo na sakey ed saray heneral nen Alejandro, so yinmurong ed trono na Macedonia nen 276 K.K.P. Asabi panaon, binmiig so Macedonia ed Roma insan nagmaliw a luyag na Roma nen 146 K.K.P.
13 Duara labat ed apatiran Hellenistikon panarian so nansiansian prominenti—say sakey et say inuleyan nen Seleucus I Nicator tan say sananey et say inuleyan nen Ptolemy Lagus. Inletneg nen Seleucus so Seleucid a dinastiya diad Sirya. Kabiangan ed saray syudad ya inletneg to et say Antioquia—say balon kabisera na Sirya—tan say daongan na Seleucia. Diad saginonor et nambangat si apostol Pablo diad Antioquia, a diman so inmunan akatawagan a Kristiano na saray patumbok nen Jesus. (Gawa 11:25, 26; 13:1-14) Pinatey si Seleucus nen 281 K.K.P., balet nanuley so dinastiya to anggad 64 K.K.P. sanen pinagmaliw nen Romanon Heneral a Gnaeus Pompey so Sirya a luyag na Roma.
14. Kapigan a niletneg so Ptolemaikon dinastiya dia ed Ehipto?
14 Say sankabayagan ed apatiran Hellenistikon panarian et say inuleyan nen Ptolemy Lagus, odino Ptolemy I, ya angala ed titulon ari nen 305 K.K.P. Say inletneg ton Ptolemaikon dinastiya so nantultuloy a nanuley ed Ehipto anggad dineral na Roma nen 30 K.K.P.
15. Anton duaran mabiskeg ya arari so linmesan manlapud apatiran Hellenistikon panarian, tan anton panlalaban so inggapo ra?
15 Diad apatira ed saray Hellenistikon panarian, walay linmesan duaran mabiskeg ya arari—si Seleucus I Nicator a nanuley ed Sirya tan si Ptolemy I a nanuley ed Ehipto. Ginmapo ed sarayan duaran arari so abayag a labanan na “ari na amianen” tan “ari na abalaten,” ya adeskribe ed Daniel kapitulo 11. Ag-imbaga na anghel nen Jehova so kangaranan na arari, ta manguman-uman so pakabidbiran tan say nasyonalidad na sayan duaran arari diad ilabas na saray siglo. Lapud nakal iray agnakaukolan a detalyi, say binitla labat na anghel et saray manuley tan ebento a misiglaotan ed labanan.
(Ituloy ed ontumbok a paway.)