Ebla​—Sakey ya Alingwanan lan Kadaanan a Syudad ya Adiskobre Lamet

Tiagew na 1962 ed saman, sinurbi na kalangweran ya Italyanon arkeologo a si Paolo Matthiae so patar na amianen-sagur na Sirya anggaman agto segurado no walay naromog to. Say interyor na Sirya so impasen ya aliwan potensyal no nipaakar ed arkeolohikon kimkimey. Ingen, say pakadiskobrian manaya na ipapasen na amayamay a ‘sankaimportantian a nalmoan na arkeolohiya diad koma-20 siglo’ et diad Tell Mardikh, a ngalngali 60 kilometro diad abalaten na Aleppo, sanen kinotkotan itan duay taon ed saginonor.

PINANEKNEKAN na saray kadaanan ya inskripsion a walay syudad a say ngaran to et Ebla. Balet, anggapoy makaamta no dinan ed saramay nitaytayak a pukdol ed interon Pegley Bukig so pakaromogan ed satan a syudad. Sakey ed saratan ya inskripsion so angisalaysay ed impanalo nen Sargon, ya ari na Akkad, sumpad “Mari, Yarmuti, tan Ebla.” Tan diad sananey nin inskripsion et sinaglawi nen Arin Gudea na Sumer so impakaawat to na saray angkablin tabla a nanlapud “kapalandeyan na Ibla [Ebla].” Say ngaran ya Ebla so nanengneng met ed Karnak, Ehipto, diad sakey a listaan na saray kadaanan a syudad a sinakop nen Faraon Thutmose III. Kanian, agyo la pankelawan no akin a say Ebla so nanggunaetan ya inanap na saray arkeologo.

Anggaman ontan, maabig met so resulta na sinmaginonor iran impankotkot. Nen 1968 et adiskobre so kabiangan na estatua nen Ibbit-Lim, sakey ya ari ed Ebla. Diad satan et walay akaukit a samba ed lenguahen Akkadian a mangipapabitar a satan so indedika ed diosan Ishtar a “binmantog ed Ebla.” On, lapud saratan a nalmoan et ompaparungtal so “sakey a balon lenguahe, sakey a balon awaran, tan sakey a balon kultura.”

Apekderan nen 1974/75 a say Tell Mardikh et sikato lanlamang imay Ebla, sanen adiskobre iray langan asulatan na cuneiform (sakey a klase na panagsulat nensaman). Diad saratan a langa et aminpigan pinmatnag so ngaran ya Ebla. Imparungtal met na saray akotkot a niwala itan a syudad ed ag-onkulang ed amiduan danay. Diad primero, awalaan itan na maimpluensyan peryodo, balet ta nagba. Insan, say Ebla so nipaalagey lamet, balet ta diad saginonor et aderal lanlamang, kanian alingwanan itan ed dakel a siglo.

Saksakey a Syudad Ingen Daakan ed Awaran

Impaalagey iray sankadaanan a syudad diad mabuna iran patar a balibalin pandalusan, a singa samay walad baetan na Tigris tan saray ilog na Eufrates. Say sankaunaan iran syudad ya abitla ed Biblia et walad Mesopotamia. (Genesis 10:10) Ompatnag a say ngaran ya Ebla et mankabaliksan na “Amputin Bato,” a manutukoy ed baton-dena a walad dalem na dalin ya angipaalageyan ed syudad. Andi-duaruwan apili itan a pasen lapud no walay baton-dena et seguradon walay subol na danum ya importante ed sakey a rehyon ya arawi ed angkabaleg iran ilog.

Saray bukel, wakal, tan kiew na olibo labat so nitanem diad Ebla lapud matalag ya onuran ditan. Marakep met so lugar pian pangomponian na saray ayayep, nagkalautla ed karnero. Say akapasenan na Ebla, diad baetan na Patar na Mesopotamia tan Baybay na Mediteraneo so balibalin pannegosyoan na saray tabla, agtanto angkablin bato, tan metal. Tan saknapen na syudad so sakey a rehyon a panaayaman na manga 200,000 totoo, ngalngali kakaplo na satan so manaayam ed sentro.

Papaneknekan na akeran kabiangan na baleg a palasyo so inkaaligwas na sayan peryodo na sibilisasyon na Ebla. Antis a nasabi so palasyo, walay dalanen a sakey a wangalan a manga 12-15 metro ed katagey. Diad inlabas na panaon et pinabaleg so palasyo pian nataryaan so ondarakel a pankaukolan na ombibiskeg ya administrasyon. Komplikado so sistema na pananguley da. Say ari tan say reyna to so aasistian na “kakatawan” tan “mamasiken.”

Walaray aromog a masulok a 17,000 iran langa a panagsulatan, say arum et limpio ni bangta say arum et kataptapsing. Dati et masulok a 4,000 ed saratan so limpio, a sinimsimpitan ya inlira ed gawa’d-kiew iran istante. Sarayan dokumento so mamapaneknek ed inkalaknab na panagnegosyo ed Ebla. Singa bilang, ipapabitar na simbolo na duaran faraon ya akinegosyo so Ehipto ed sayan syudad. Say klase na panagsulat ya inusar ed maslak ed sarayan langa et cuneiform na Sumer. Balet say arum et diad Eblaite, sakey a dagdaan lan Semitikon lenguahe a nayarin natalosan lapud sarayan dokumento. Asurprisa iray taga-Bukig sanen adiskobre ra iyan daan a Semitikon lenguahe. Nayarin makapainteres ed sikayo ya arum ed saraya so namparan asulatan na Sumerian tan Eblaite. Tinawag iraya na libron Ebla—Alle origini della civiltà urbana (Ebla—At the Origins of Urban Civilization) bilang “say sankadaanan iran diksyonaryo a kabat tayo.”

Mapatnag a say Ebla et sakey a pakayarin militar, lapud walaray akotkot ya ukit a mangililitrato ed saray sundalon taga-Ebla ya akton mamapatey ed saray kalaban da odino mangipaparayag na saray pinugot dan ulo. Ingen, sanen magmamaliw lan makapanyari so Asirya tan Babilonia angangga so karlangan na Ebla. Mairap lan amtaen no panoy eksakton inkagawa na saratan, balet ompatnag a say Ebla so nantumbokan ya inataki nen inmunan Sargon I (aliwan samay Sargon ya abitla ed Isaias 20:1) tan nen Naram-Sin, ya apo to. Ipapanengneng na arkeolohikon ebidensya a saray impanlalaban so maramsak tan saray impanlusob so maruksa.

Balet, singa asalambit la, kalabas na pigaran panaon et nipaalagey lamet so syudad tan nagmaliw ni ingen a prominente ed saman a rehyon. Say balon syudad so impaalagey unong ed sakey a detalyadon maong a plano, a lalon amarakep ed satan. Diad niyabeban parte na syudad et walay sagradon pasen ya indedika ed diosan Ishtar, ya impasen met na saray taga-Babilonia a diosa na inkamabuna. Nayarin nadngel yo la so nipaakar ed bantog a Wangalan na Ishtar, a nalmo diad saray geray na Babilonia. Wala met so abalbaleg a paalagey diad Ebla ya ompatnag ya inusar a panayaman na saray leon a panisiaan dan sagrado ed diosan Ishtar. Tan saya so mangipaarap natan ed sikatayo ed relihyon na Ebla.

Say Relihyon ed Ebla

Singa met diad kadaanan a Bukig, say Ebla so walaan na amayamay a dirios. Say arum ed saraya et Baal, Hadad (sakey a ngaran ya ompatnag a nisuldong ed kangaranan na Asiryanon arari), tan Dagan. (1 Arari 11:23; 15:18; 2 Arari 17:16) Dinadayew na saray taga-Ebla irayan amin. Inggalang da ni ingen so dirios na arum a nasyon. Ipapatnag na saray nalmoan na arkeolohya, nagkalautla nen komaduan milenyo B.C.E., a ginawa ra met a dirios iray inmunan atateng dan maharlika.

Agsigpot a nanmatalek iray taga-Ebla ed dirios da. Say nipaalagey lamet a syudad na Ebla so walaan met na doblin ataragey a padir ya akapaliber, a seguradon nandinayewan na siopaman a kalaban. Say paliber a sukat na bandad paway a padir et ngalngali 3 kilometro. Kanian anggad natan et sankabidbir ni iratan.

Balet, anggan satan a nipaalagey lamet ya Ebla so angangga. Sayan datin makapanyarin tuloy a syudad so posiblen tinalo na saray Jetteo nen manga 1600 B.C.E. Unong ed sakey a kadaanan ya anlong, say Ebla so “amisimisin singa sakey a seramikon baseha.” Agnambayag et satan so abalang ed awaran. Sinaglawi na sakey a dokumento ya insulat na saray managkrusada a nanmartsa paonlad Jerusalem nen 1098 so pasen a datin kawalaan na Ebla. Tinukoy itan na dokumento bilang nisulinek a kampo na bansan manngaran na Mardikh. Alingwanan la lawari so Ebla, balet ta adiskobre lamet kayari na dakel a siglo.

[Kahon ed pahina 14]

SAY EBLA TAN SAY BIBLIA

Lapud sakey ya artikulon nipalapag nen 1976 diad magasin a Biblical Archeologist, nagmaliw a maupapet iray iskolar na Biblia. On, ta walay nan-analisa ed saray langan panagsulatan ed Ebla a kuanton diad saratan et walaray niyukit a kangaranan na totoo tan paspasen ya asalambit ed Biblia diad saginonor iran siglo. Anganko et pinadesiran na arum ya iskolar no anto niray arum ya ibabaga na artikulo, kanian insulat da a say Ebla et sakey kunon arkeolohikon prueba ed inkanapanmatalkan na salaysay na Genesis.a Imbaga na Jesuit a si Mitchell Dahood ya “ipapalinew na saray langan panagsulatan [manlapud Ebla] iray mairap a talosan diad Biblia.” Singa bilang, panisiaan to a saratan so makapangipaliwawa ed “isyun no panon kabayag lay pakakausar ed ngaran na Dios na Israel.”

Mas susto la natan so panguusisa ed sarayan akaukit. Lapud say Hebreo tan Eblaite et namparan Semitikon lenguahe, posiblin arum ed saray kangaranan na syudad odino indibidual so miulibayan odino mipareho ed saramay walad Biblia. Ingen, agpapaneknekan na saya a parehon paspasen odino totoo so tutukoyen na satan. Diad arapen ni labat nanengneng no kaunongay kaimpluensya ed panagaral na Biblia iray adiskobre ed Ebla. No nipaakar ed madibinon ngaran, imburi na samay angisulat ed satan ya artikulo a sinalambit ton naromog so “Yahweh” ed saray akaukit ed Ebla. Parad arum, say simbolo na cuneiform ya impatalos bilang ja et sakey labat ed dakel a dirios na Ebla, bangta parad arum niran eksperto et satan so sakey labat a simbolo na gramatika. Ingen, anggapo ed saratan a dua so manutukoy ed saksakey a tuan Dios, si Jehova.—Deuteronomio 4:35; Isaias 45:5.

[Paimano ed leksab]

[Mapa/Litrato ed pahina 12]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

BALEG a DAYAT

CANAAN

Aleppo

SIRYA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Ilog Eufrates

[Credit Line]

Arkeologo: Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Litrato ed pahina 12, 13]

Sakey a balitok a kulintas ya apetsaan na manga 1750 B.C.E.

[Litrato ed pahina 13]

Akeran kabiangan na baleg a palasyo

[Litrato ed pahina 13]

Onia so inisip na sakey ya “artist” ed no panoy impangisimpen na saramay langa a panagsulatan

[Litrato ed pahina 13]

Langan asulatan na “cuneiform”

[Litrato ed pahina 13]

Pekpek a kien na ari Ehipto 1750-1700 B.C.E.

[Litrato ed pahina 13]

Sakey a mibabakal a taga-Ebla a de-awit na kauloan na saray kalaban

[Litrato ed pahina 14]

Sakey ya “stela” ya indedika ed diosan Ishtar

[Credit Line]

Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Picture Credit Line ed pahina 13]

Amin a litrato (nilikud ed saray akeran kabiangan na palasyo): Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’