Manag-imprintan Angitilak na Marka To

KINALIKTAN mo ta’n anapey sakey a teksto diad Biblia balet ta agmo natandaan no iner itan naromog? Ingen, lapud pakatandam ed sakey lambengat a salita et aromog mo itan diad pangusar na concordance ed Biblia. Odino anganko et akaatendi ka la ed sakey a Kristianon pandaragup a ditan et nilasus, odino nilibo ni ingen, ed saray wadman so akapangibukay ed Biblia ra pian basaen so sakey a teksto pigaran segundo lambengat kayari impanaglawi ed satan.

Balangla, otang a linawam itan ed sakey a toon nayarin agmo kabat. Ginawa toy Bibliam a mas mainomay ya aralen, tan baleg met so intulong to ed impaneguradon nawalaan tayo natan na saray suston Biblia. Naimpluensyaan to ni ingen so inka-uksoy na dakel a Biblia.

Sayan too et si Robert Estienne.a Sikatoy sakey a manag-imprinta, ilalak na sakey a manag-imprinta, ed Paris, Pransya, sakbay ya onggapoy koma-16 a siglo. Saman so panaon na Renaissance tan say Repormasyon. Say makinan panag-imprinta so paraan na panangibalikas ed saratan a panaon. Si Henri Estienne, ama nen Robert, so bantog a manag-imprinta, ya amawala na pigara ed sankaabigan iran edisyon legan na Renaissance. Say trabaho to et inlaktip toray palapagan nipaakar ed akademiko tan manlapud Biblia parad Unibersidad ed Paris tan say eskuelaan to na teolohya​—say Sorbonne.

Balet iyapasakey tayo pay imano tayo’d ilalak a si Robert Estienne. Samet labat so amta nipaakar ed pormal ya edukasyon to. Ingen diad asakbay ya edad et asanay la ed Latin tan ag-abayag et naaralan to so Griego tan ontan met ed Hebreo. Manlapud ama to, naaralan nen Robert so dunong na panag-imprinta. Sanen sinublayan toy ama to bilang manag-imprinta nen 1526, si Robert Estienne so kabkabat la bilang iskolar a walaay atagey ya estandarte ed lenguahe. Anggaman angipalapag na pinarakep iran edisyon na literatura ed Latin tan arum niran palapagan ed akademiko, say unaan tan agnasuppiat ya aro to et say Biblia. Lapud magunaet a gawaen ed Biblian Latin so asumpal la’d klasikon Latin, ginapoan nen Estienne ya iletneg-lamet ed sankaasinggeran no nayari so orihinal a koma-liman siglon teksto na Latin Vulgate Bible nen Jerome.

Sakey a Dinalisay a Vulgate

Angipatalos si Jerome manlapud orihinal a Hebreo tan Griegon Biblia, balet diad agew nen Estienne, wala lay Vulgate ed loob na sanlibon taon. Akasalet iray dakel a lingo tan panagderal bilang nansumpalan na saray kailalakan ya impankopya ed Vulgate. Niarum ni, legan na Kapegleyan a Panaon, say madibinon impuyan iran salita ed Biblia so asakbongan na makawetwet a laktip na saray tongtong-basilyo ed kapegleyan-a-panaon, saray tekston inukeran ed duman balikas, tan pinikewet iran panangisalet. Saraya so nilaok a tuloy ed teksto na Biblia a saratan so ginapoan ya inawat bilang impuyan a sulsulat.

Pian ekalen ya amin so ag-orihinal, inusar nen Estienne iray metodon tekstual a panagsurin inusar ed panagaral ed klasikal a literatura. Inanap toy sankabayagan tan sankaabigan iran manuskriton nausar ed saman. Diad saray librarya ed loob tan kabangibang na Paris tan saray pasen a singa say Évreux tan Soissons, nalmoan toray dakel a kadaanan a manuskrito, a say sakey et singano manpetsa na komanem a siglo. Siaalwar ya inkumpara nen Estienne iray teksto ed Latin a bersikulo por bersikulo, a pipilien lambengat iray bersikulon ompatnag a walaan na autoridad. Say nansumpalan na kimey et say Biblia nen Estienne, ya inmunan impalapag nen 1528 tan nagmaliw a sakey a makatantandan kundang ya amaarap ed inkadalisay na tekstual ya inka-susto na Biblia. Tinmumbok met so pinarakep iran edisyon nen Estienne. Say arum ya inmuna ed sikato so analin mangorihe ed Vulgate, balet say edisyon to so inmunan angitarok na epektibon agamilen ed panagsuri. Diad saray mardyin, impanengneng nen Estienne no dinan iray inekal ton pigaran makapaduaruwan bersikulo odino no iner a posibli a kaukolan ni panbasa. Impabitar to met iray nanlapuan na manuskriton mangiter na autoridad parad sarayan impangorihe.

Impaarap nen Estienne so dakel niran kualidad a talagan balo parad koma-16 a siglo. Impanbiigan to so Apokripa iran libro tan Salitay Dios. Impasen to so libro na saray Gawa kayari na saray Ebanghelyo tan sakbay na saray sulat nen Pablo. Diad tagey na kada pahina et angiyan na pigaran manunan salita pian tulongan iray managbasa a naromog iray ispisipikon bersikulo. Saya so sankaunaan ya alimbawa na kaslakan a tatawagen natan a running head. Imbes ya usarey makapal a tipon Gothic, odino black letter, a naimbento’d Alemanya, si Estienne so sakey ed sankaunaan ya angimprinta na interon Biblia ed mas maimpis tan mainomay-a-basaen na tipon roman a kaslakan ya uusaren natan. Intarok to met so dakel a cross-reference tan pilohiko iran nota pian makatulong ed pamalinew na pigaran bersikulo.

Inapresya na dakel a dederlengen tan opisyales na simbaan so Biblia nen Estienne, ta magmaong itan nen say dinanman niran inimprintan edisyon na Vulgate. Lapud inkarakep, onsianon inkagawa, tan inkamausar to, say edisyon to so nagmaliw a basiyan tan ag-abayag et inalig ed interon Europa.

Say Maarin Manag-Imprinta

“Akanengneng ka ta la na toon onsiano’d kimey to? Sikatoy onalagey naani ed arap na saray arari,” kuan na Uliran 22:29, NW. Say onsianon inkamaparaan tan abilidad ed lenguahe nen Estienne so naimano nen Francis I, ari na Pransya. Si Estienne so nagmaliw a manag-imprinta na ari ed lenguahen Latin, Hebreo, tan Griego. Lapud saya, apawala nen Estienne so angga ni’d kaplesan iran pigaran obra-maestra na tipograpiyan Pranses. Nen 1539 et ginapoan ton pinawala so unaan tan sankaabigan a kumpleton Hebreon Biblian inimprinta ed Pransya. Nen 1540 et inikdan toray ilustrasyon so Biblia ton Latin. Balet imbes ed gendat ya imahinasyon a panangiretrato ed saray ebento ed Biblia a kaslakan ed Kapegleyan a Panaon, intarok nen Estienne so makaibangat iran drowing a nibased ebidensya na arkeolohya odino ed saray pananukatan tan deskripsyon a naromog ed Biblia a mismo. Detalyadon inretrato na wood-block irayan impalapag ed saray teman singa say kaban na sipanan, kawes na atagey a saserdote, say tabernakulo, tan say templo nen Solomon.

Diad panguusar ed nikadkaduman set na Griegon tipo ya impapedido to parad pangimprinta ed koleskyon a manuskrito na ari, ginapoan a gawaen nen Estienne so inmunan kritikal ya edisyon na Kristianon Griegon Kasulatan. Anggaman say duaran inmunan edisyon na Griegon teksto nen Estienne so agtanton magmaong nen say gawa nen Desiderius Erasmus, ed komatlon edisyon nen 1550, inyarum nen Estienne iray panangipareng tan reperensya manlapud ngalngali 15 manuskrito, pati say koma-liman siglo-K.P. a Codex Bezae tan say Biblian Septuagint. Ontanlan malaknab so impangawat ed sayan edisyon nen Estienne a diad saginonor et nagmaliw itan a basiyan a tatawagen a Textus Receptus, odino Naawat a Teksto, ya inkibasiyan na dakel a saginonor iran patalos, pati say King James Version na 1611.

Say Sorbonne Sumpad say Repormasyon

Diad ilalaknab na saray ideya nen Luther tan arum niran Repormador ed interon Europa, nanggunaetan na Iglesia Katolika a kontrolen no antoy isipen na totoo diad pangokontrol ed basaen da. Nen Hunyo 15, 1520, si Papa Leo X so angipakseb na sakey a dekreto, a mangigaganggan ya anggapoy libron mankarga na “saray mansumlangan a pananisia” ya iyimprinta, ilako, odino basaen ed inerman a dalin a Katoliko tan iyiimpuersa na saray sekular ya autoridad ed loob na uuleyan da. Diad Ingglatera, impabtang nen Arin Henry VIII so kimey a panagsuri ed Katolikon obispo a si Cuthbert Tunstall. Anggaman ontan, maslak ed Europa et say talagan autoridad diad pamaakaran na doktrina, onkumadua ed papa et say pakultad (faculty) na saray teologo ed Unibersidad na Paris​—say Sorbonne.

Say Sorbonne so boses na Katolikon ortodoksya. Diad ilalabas na saray siglo et minoria itan bilang pundasyon na Katolikon pananisia. Sinumpa na saray manag-suri ed Sorbonne so amin a kritikal ya edisyon tan saray patalos na Vulgate ed kaslakan a bernakular, a kukunsideraen itan bilang aglambengat “andi kana ed iglesia noagta makaderal.” Ag-iya makasurpresa ed panaon a panduaruwaan na saray Repormador iray doktrinay iglesia, seremonyas, tan saray tradisyon ya agnibased autoridad na Kasulatan. Anggaman ontan, dakel a teologo ed Sorbonne so angipasen ed galgalangen iran doktrina a lalon importanti nen say suston pangipatalos ed Biblia a mismo. Onia so kuan na sakey a teologo: “Bektan saray doktrina so nagamoran, saray Kasulatan so singara andamyo a naekal kayari kipaalagey na sakey a pader.” Maslak ed pakultad so anggapoy amta ed Hebreo tan Griego, ingen binalaw daray impanaral nen Estienne tan arum niran iskolar na Renaissance ya uusisaen iray orihinal a kabaliksan na saray salitan inusar ed Biblia. Makpel ni ingen ya angibaga so sakey a propesor ed Sorbonne a say “pamalaknab ed pikakabat ed Griego tan Hebreo so onsabi’d kaderal na amin a relihyon.”

Nanataki Sorbonne

Anggaman saray inmunan edisyon nen Estienne ed Vulgate so akapasa ed saray manag-suri na pakultad, niwala met so sangsangan. Nen koma-13 siglo ni, lalaniran lay Vulgate bilang say opisyal a Biblia na unibersidad, tan parad dakel a totoo et agnayarin nalingo iyan teksto. Kinondena ni ingen na pakultad so gagalangen ya iskolar a si Erasmus ed kimey to nipaakar ed Vulgate. Say katuaan a say lokal a kabanyakan a manag-imprinta so makpel a mangorihe ed opisyal a teksto so manisigensigen ed pigara.

Anganko nagkalalo nen dinanman, say mardyinal iran nota nen Estienne so sengegay kapagaan na saray teologo. Saray nota so amawala na duaruwa ed inkalehitimo na say teksto na Vulgate. Say pilalek nen Estienne a linewey pigaran bersikulo so nansumpal ed inka-akusa ton misasalet ed lawak na teolohya. Imburi to so akusasyon diad pangibabagan saray nota to so antikey labat iran sumaryo odino nisisiglaot lambengat ed pilohiya. Alimbawa, say nota to nipaakar ed Genesis 37:35 so angisalaysay a say salitan “impierno” [Latin, infernum] so agnayarin talosan itan, a pasen a panusa ed saray marelmeng. Inakusa na pakultad ya imburi toy ag-ipapatey na kamarerwa tan say pakayari na “sasanto.”

Balet si Estienne so walaay abobon tan proteksyon na ari. Impanengneng nen Francis I so baleg ya interes ed saray impanaral nen Renaissance, nagkalautla ed trabaho na maarin manag-imprinta to. Nireport, a binisita ni ingen nen Francis I si Estienne tan aminsan et inanusan toy nanalagar legan a gagawaen nen Estienne iray kaunoran a pananguman ed sakey a teksto. Lapud suporta na ari, atalindegan nen Estienne so Sorbonne.

Insebel na Saray Teologo Iray Biblia To

Anggaman ontan, nen 1545, saray ebento so nansumpal ed sanok na pakultad na Sorbonne a niapasakey ed si Estienne. Diad impakanengneng ed gungguna na nankakasakey ya isusumpad saray Repormador, saray unibersidad na Cologne (Alemanya), Louvain (Belgium), tan Paris so nanpapakna ed asasakbay ni a mantulongan ed panagsuri na aliwan ortudokso iran bangat. Sanen nansulat iray teologo na Unibersidad na Louvain ed Sorbonne pian ibalikas so inka-surpresa ra ed ag-inyapireng na saray Biblia nen Estienne ed listaan na akondenan liblibro ed Paris, say Sorbonne so sititilan inmebat a talagan isebel da iratan no akanengneng ira komon na saratan. Liknaen natan na saray kabusol nen Estienne ed loob na pakultad a matalek a say impankasakey ya autoridad na saray pakultad ed Louvain tan Paris so magenap lan mangumbensi ed si Francis I nipaakar ed saray lingo na manag-imprinta to.

Kaleganan to, lapud apasakbayan la ed saray getma na kakabusol to, inunaan ira nen Estienne diad inyasingger to’d ari. Insuheri nen Estienne a no mamawala iray teologo na listaan na antokaman iran aromog dan lingo to, sikatoy mabulos a mangimprinta ed saraya a katekep na saray panangorehi na saray teologo tan ilaktip iraya ed kada Biblian ilako. Inabobonan na ari iyan solusyon. Kinerew to ed si Pierre du Chastel, say taga-basa na ari, ya asikasoen iyan pamaakaran. Nen Oktubre 1546, nansulat so pakultad ed si Du Chastel a manproprotestan saray Biblia nen Estienne so “tagano parad saramay mangibuburi ed Pananisia tayo tan manusuporta ed kaplesan . . .  iran palson pananisia” tan napnapnoy lingo-lingo a saraya sirin so makanepegan na “interamentin kaekal tan pamaandi.” Ag-akumbensi, personal ya inganggan natan na ari ed pakultad a pawalaen daray impanuri pian niimprinta iratan a kaiba na saray Biblia nen Estienne. Insipan dan gawaen iya, balet diad tua et ginawa ray anggaay nayarian dan paliisan so pamawalay detalyadon listaan na ipapasen daran lingo.

Inatey si Francis I nen Marso 1547, tan kaiba ton naandi so sankabiskegan a kaalyado nen Estienne sumpad pakayari na Sorbonne. Sanen nitrono si Henry II, inulit to so ganggan na ama to a papawayen na pakultad iray impanuri ra. Ingen, diad panmoria no panon ya uusaren na saray prinsipe na Alemanya so Repormasyon parad mapulitikan kalat da, si Henry II so agtanton apagaan ed saray pankaabigan odino agpankaabigan na saray Biblia na maarin manag-imprinta nen say pamasiansiay Katoliko tan mankakasakey so Pransya ed silong na balon ari to. Nen Disyembre 10, 1547, say Konsilyo na saray Managsimbawa na ari so nandesiden isebel so panlako na saray Biblia nen Estienne anggad pangipaway na saray teologo ed listaan na saray impanuri ra.

Naakusa Bilang Erehes

Inanap natan na pakultad iray paraan pian niyalis so kaso nen Estienne ed sakey ya espisyal a korte a kapkapangiletneg pian usayen iray kaso na palson pananisia. Agla kaukolan ya ipaamta ed si Estienne so kapeligroan ya akapasoboan to. Kayari duaran taon manlapud inkaporma na saya, say korte so akabkabat bilang say chambre ardente odino “panagpoolan a kuarto.” Ag-onkulang ed 60 biktima so impasak ed palitek, pati pigaran manag-imprinta tan managlakoy libro a pinapoolan a mabilay diad Place Maubert, a pigaran minuto labat ya akaren manlapud ayaman nen Estienne. Aminpigan sinukimat so abung nen Estienne diad pananap na pigaran samet ya ebidensya sumpad sikato. Masulok a 80 tastasi so tinepetan. Saray manag-dalem so sinipanan a kakapat a kabiangay kayarian nen Estienne so niiter no sikatoy nahusga ed palson pananisia. Siansia, say mogmon ebidensya ra et say parungtalan ya impangimprinta nen Estienne na saray Biblia to.

Inganggan lamet na ari a say listaan na saray impanuri na pakultad so iter ed Konsilyo na saray Managsimbawa to. Lapud benger, inmebat so pakultad ya ‘ag-ugali na saray teologo ya isulat iray rason ed pangondena ed sakey a bengatla bilang palson pananisia balet oneebat diad insalita labat, a nepeg mon sisiaen, tano andi et agla nawalaay anggaan na pansulat.’ Inmabuloy si Henry. Say pinal a panameget so nipakseb. Ngalngali amin a trabaho nen Estienne nipaakar ed Biblia ya apawala so insebel. Anggan akaliktar ed saray apuy na Place Maubert, denisidi ton taynan so Pransya ed silong na sigpot a pananebel ed saray Biblia to tan say posibilidad na lalon pakasakitan.

Say Sankailin Manag-imprinta

Nen Nobyembre 1550, inmalis si Estienne ed Geneva, Switzerland. Insebel na pakultad so pangimprinta na antokaman a Biblia ed Pransya nilikud ed Vulgate. Natan ta bulos lan mangipalapag na antokaman a kaliktan to, inimprinta lamet nen Estienne so Griegon “Balon Sipan” to nen 1551, katekep na duaran bersyon ed Latin (say Vulgate tan Erasmus) a manka-egpang. Saya so tinumbukan to, nen 1552, na sakey a patalos a Pranses na Griegon Kasulatan a ka-egpang na tekston Latin nen Erasmus. Diad sarayan duaran edisyon, impaamta nen Estienne so sistema to ed pangapag-apag ed teksto na Biblia ed de-numero iran bersikulo​—singa say sistema na inkalapagan ya uusaren natan. Anggaman say arum so dati lan anali ed nanduruman paraan ed pangapag na saray bersikulo, say porma nen Estienne so malaknab ya inawat a paraan. Say Biblia ton Pranses nen 1553 so inmunan akumpleton Biblia a walaan na onian impangapag-apag.

Say nankaduan bersyon a Biblian Latin nen Estienne nen 1557 so makatantanda met ed impangusar to na ngaran na Dios, a Jehova, ed interon Hebreon Kasulatan. Diad mardyin na komaduan salmo, impainamo to a say nisalat ya ʼAdho·naiʹ parad Hebreon Tetragrammaton (יהוה) so nibased mogmon anito na Judio tan nepeg ya ipulisay. Diad sayan edisyon, inusar nen Estienne iray italiko pian ipanengneng iray salitan Latin a niarum ed pantalos ed Hebreo. Sayan paraan so inadapta ed saginonor na arum niran Biblia, sakey a tawir a mabetbet a pakawetwetan na saray managbasa natan ya asanay ed pangusar na italiko pian ipanengneng so panangidanet.

Determinado pian ipaamtan say naaralan to et nausar na arum, intalaga nen Estienne so bilay to ed pangipalapag na Masanton Kasulatan. Saramay mamapabli natan ed Salitay Dios so walaan na otang a linawa ed saray sagpot to tan say impanbanikel na arum a siaalwar a nanggunaetan dan iparungtal iray salita na Biblia ed orihinal ya inkasulat to. Nantultuloy iyan paraan ya inggapo ra legan a nagagamoran tayo so nagkalalon suston pikakabat ed kadaanan iran lenguahe tan naaalmo so mas daan tan lalon susto iran manuskrito na Salitay Dios. Sakbay na impatey to (1559), gagawaen ed saman nen Estienne so balon patalos a Griegon Kasulatan. Sikatoy tinepetan: “Siopa so manaliw ed satan? Siopa so manbasa ed satan?” Sikatoy sitatalek ya inmebat: “Amin a di-aral a totoon walaay maridios a debosyon.’

[Paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 10]

Saray sagpot nen Robert Estienne so angiwanwan ed saray kailalakan na estudyante na Biblia

[Credit Line]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Litrato ed pahina 12]

Say makaibangat iran ilustrasyon nen Estienne so inalig ed loob na andukey a panaon

[Credit Line]

Bibliothèque Nationale, Paris