Say Mishnah tan say Ganggan na Dios ed si Moises

“ONGGAPO tayo tekep na impresyon a mibiang itayo’d abayaglan pantotongtong nipaakar ed saray teman agtin balot natalosan . . . Singa tayo . . . walad kuarton alagaray pasaheros ed arawdawin airport. Natalosan tayo iray ibabaga na totoo, balet ta nakekewkew tayo ed no anton talagay labay dan ibaga tan no antoray panpapagaan da, nagkalalo la ta nabidbir so inkaapurado ed saray bosis da.” Oniay impaneskribe na Judion iskolar a si Jacob Neusner ed nayarin nalikna na saray managbasa no pilpilimero ran basaen so Mishnah. Inyarum ni nen Neusner: “Anggapoy lohikon gapoan na Mishnah. Bigbigla itan a napakset.”

Diad A History of Judaism, say Mishnah so tinawag nen Daniel Jeremy Silver bilang “say makanan teksto na rabinikon Judaismo.” Diad tua, inkomento to ni: “Sinandian na Mishnah so Biblia bilang say pinagkabasiyan ya aaralen ed tuloytuloy ya [Judion] edukasyon.” Akin a nagmaliw ya importantin tuloy iyan libro a walaay ontanlan agnatalosan ya estilo?

Naromog so kabiangan na ebat ed sayan balikas a walad Mishnah: “Inawat nen Moises so Torah diad Sinai tan impasa to itan ed si Josue, impasa nen Josue ed saray matatken, tan saray matatken ed saray propeta. Tan impasa itan na saray propeta ed lalaki ed baleg a pantitipon.” (Avot 1:1) Nikuan a say Mishnah so manasaglawi’d impormasyon a niiter ed si Moises diad Palandey Sinai​—say agnisulat a kabiangay Ganggan na Dios ed Israel. Saray lalaki ed baleg a pantitipon (a tinawag ed saginonor a Sanhedrin) so minoria bilang kabiangan na andukey a pantutumbokanan na saray makabat ya iskolar, odino saray matudio, ya insangin angipatawir ed pigaran bangat diad mantutumbokan a kailalakan anggad sanen diad kaunoran et nirekord iraya ed Mishnah. Balet wala tay katuaan na satan? Siopa so talagan angisulat na Mishnah, tan akin? Kasin saray lugan to so nanlapud si Moises diad Sinai? Wala tay kabaliksan to’d sikatayo natan?

Judaismo ya Andiay Templo

Say sisiaen a walay kaaruman a madibinon insangin ganggan nilikud ed nisulat a Ganggan nen Moises so anggapo ni sanen nisusulat so Kasulatan ed silong na panangipuyan.a (Exodo 34:27) Dakel a siglo ed saginonor saray Fariseo so grupon kabiangan na Judaismo ya anibukel tan angiyalibansa’d sayan ideya. Legan na inmunan siglo K.P., kinontra na saray Saduceo tan arum niran Judio iyan agnibase’d-Biblian bangat. Anggaman ontan, leleg a say templo ed Jerusalem so sentro na Judion panagdayew, segundaryo lambengat so isyu nipaakar ed insangin ganggan. Niletneg tan apaletan na say panagdayew diad templo so kada kabibilay na Judio.

Balet, nen 70 K.P. et nipaarap so Judion nasyon ed agnarandan a laknab na relihyoson krisis. Dineral na Romanon armada so Jerusalem, tan masulok a sakey milyon a Judio so inatey. Naandi lay templo, say sentro a pangiyaapasakeyan day espiritualidad da. Imposibli lay pakapambilay unong ed Mosaikon Ganggan, a kakaukolanen toy panagbagat tan makasaserdoten panaglingkor ed templo. Say baton letnegan na Judaismo so naandi la. Insulat na iskolar ed Talmud a si Adin Steinsaltz: “Say inkaderal . . . nen 70 K.P. so nanggawan kapkapilitan so pangipaalagey lamet ed intiron inkasangal na relihyoson kabibilay.” Tan impaalagey da lamet itan.

Sakbay ni ingen na inkaderal na templo, naawat la nen Yohanan Ben Zakkai, rerespitoen a babangatan nen Hillel a lider na Fariseos, so permiso nen Vespasian (magano lan magmaliw ya imperador) ya iyalis ed Yavneh so espiritual a sentro na Judaismo tan say Sanhedrin a walad Jerusalem. Unong ya ipapaliwawa nen Steinsaltz, kayari na inkaderal na Jerusalem, “inarap [nen Yohanan Ben Zakkai] so angat ya iletneg so sakey a balon pasen parad totoo tan tulongan iran onadapta’d balo iran sirkumstansia a nepeg ya ipaarap day relihyoson inkaseseg da’d sananey a pangiyapasakeyan, natan ta naandi lay Templo.” Satan a balon pangiyapasakeyan et say insangin ganggan.

Diad inkageray lay templo, saray Saduceo tan arum niran Judion sekta et andian lay niyopresin makasagyat a napanpilian. Nagmaliw lan manunan daragsaan na saray Judio iray Fariseos, a mangikakasakey ed saray grupon onsusuppiat. Idadanet so pankakasakey, saray manunaan a rabbi so agla patawag a Fariseos, sakey a terminon napnoy panangisuheri na sektarianismo tan inkabiig-biig. Kabat labat ira bilang saray rabbi, “saray matudio na Israel.” Ipaalagey na sarayan matudio so sakey a sistema na saray sisiaen a pangitekepan day ideya ra nipaakar ed insangin ganggan. Magmaliw itan ya espiritual a paalagey a mabibiskeg nen say templo no kobkoben na too.

Impamaelet ed say Insangin Ganggan

Anggaman say rabinikon eskuelaan ed Yavneh (40 kilometro ed sagur na Jerusalem) so pinagkasentro natan, arum niran eskuelaan a mangibabangat na insangin ganggan so nipalpaalagey ed intiron Israel tan singa kaarawi ni ingen a Babilonia tan Roma. Balet, amalesa iya na problema. Ipapaliwawa nen Steinsaltz: “Anggad mandaragup niray amin a matudio tan say manunaan a kimey na panag-aral so gawaen na sakey a grupo na lalaki [ed Jerusalem], nipreserba so panparpareho na tradisyon. Balet say idarakel na managbangat tan say kileletneg na nitaytayak ya eskuelaan so amalesa . . . na dakerakel a totontonen tan paraan na panangibalikas.”

Tinawag iray managbangat na insangin ganggan bilang Tannaim, sakey a terminon inala ed Aramaikon lamot a kabaliksan toy “pian aralen,” “pian uliten,” odino “pian manbangat.” Mangidanet iya ed paraan na panag-aral tan panangibangat da ed insangin ganggan diad panamegley na pirmin pangulit-ulit tan panagpatlep. Pian napainomay so pangipatlep ed insangi iran tradisyon, kada totontonen odino tradisyon so pinatikeyan tan sinegek. No daiset iray salita, mas magmaong. Nanggunaetan so maestilo, maanlong a porma, tan mabetbet ya ikakantoris, odino ikakansion iray grupo na salita. Balet, masulewet irayan totontonen, tan nagsi-nagsin tuloy iray managbangat.

Say inmunan rabbi ya angiter na espisipikon porma tan inkasangal na dakel a nanduruman insangin tradisyon et si Akiba ben Joseph (c. 50-135 K.P.) Nipaakar ed sikato, oniay insulat nen Steinsaltz: “Say kimey to so inkompara na saray kapanaonan to ed sakey a komikimey a dinmulong ed alog tan impanbubuntonan to’d belyag to so antokaman a naborbor to, insan onsempet a panbibiiganen toy kada klase. Inaral nen Akiba so dakel a masulewet a tema tan inuksoy to iratan ed nanduruman kategorya.”

Nen komaduan siglo K.P.​—masulok a 60 taon kayarin aderal so Jerusalem​—indaulo nen Bar Kokhba so komaduan baleg ya iyaalsa na Judio sumpad Roma. Naulit, angitarok na desyang so panagrebeldi. Diad ngalngalin sakey milyon ya abiktiman Judio et kaiba si Akiba tan dakel ed saray babangatan to. Antokaman ya ilalon kipaalagey lamet na templo so naandi lapud indeklara na Romanon Imperador Hadrian ya agnayarin onloob iray Judio ed Jerusalem, likud ed anibersaryo na inkaderal na templo.

Saray Tannaim a nambilay kayari nen Akiba et aglan balot akanengneng ed templo’d Jerusalem. Balet say sinangal a padron na panagaral ed saray tradisyon na insangin ganggan so nagmaliw a “templo” ra, odino sentro na panagdayew. Say kimey a ginapoan nen Akiba tan saray babangatan to diad pamaelet ed sayan inkasangal na insangin ganggan so intuloy na nakdaan ed saray Tannaim, si Judah ha-Nasi.

Say Inkagawa na say Mishnah

Si Judah ha-Nasi so kapolian nen Hillel tan si Gamaliel.b Nianak kaleganay peryodo na inyalsa nen Bar Kokhba, sikatoy nagmaliw ya ulo na Judion komunidad diad Israel diad pansamposampot na komaduan siglo tan diad inggapoy komatlon siglo K.P. Say titulon ha-Nasi so mankabaliksan na “say prinsipi,” a mangipapatnag ed posisyon a bebembenan to’d imaton na kaparan ton Judios. Mabetbet a sikatoy tutukoyen bilang Rabbi. Indauloan nen Judah ha-Nasi so dili ton eskuelaan tan say Sanhedrin, unona diad Bet She’arim tan saginonor et diad Sepphoris ed Galilea.

Diad pakakamorian say arapen iran pakapiirangan ed Roma so mameligro’d mismon kipasabi na insangin ganggan, deniside nen Judah ha-Nasi a sangalen itan pian nipaseguro so kipreserba to. Tinipon to’d eskuelaan to iray sankatalonggaringan ya iskolar ed panaon to. Nandedebatian da so kada punto tan tradisyon na insangin ganggan. Say asegek iran punto ed sarayan singbatan so amaelet ed apatikeyan a tuloy iran grupo na salita, a mitutunosan ed istrikton padron na maanlong a Hebreon prose.

Nauksoy irayan asegek a punto ed anemiran manunaan a dibisyon, odino saray Alasir, unong ed manuna iran tema. Inapag-apag iraya nen Judah ed 63 a seksion, odino salaysay. Say espiritual a paalagey so akompleto la natan. Anggad satan a panaon, lawas ya insangin ipapasabi iratan a tradisyon. Balet ginawa so kaunoran a kundang parad pananguman​—ya isulat so amin a bengatla. Sayan makapasagyat a balon insulat ya inkasangal a katiponan na insangin ganggan et tinawag a Mishnah. Say ngaran a Mishnah so nanlapud Hebreon lamot a sha·nahʹ, kabaliksan toy “pian uliten,” “pian aralen,” odino “pian ibangat.” Mipetekan itan ed Aramaikon tena’ʹ, a nanlapuay tan·na·’imʹ, say terminon onaaplika’d saray managbangat na Mishnah.

Say gagala na Mishnah et aliwan say pangiletneg na pihon kodigo. Mas sasaglawien toray ag-aplikaan na satan, ya ipapasen a say managbasa et mikabisado la’d manuna iran prinsipyo. Diad tua, sesegeken toray siningbat tan nibangat ed rabiniko iran eskuelaan kaleganay panaon nen Judah ha-Nasi. Ginetman say Mishnah et sakey a panontonan na say insangin ganggan parad pandebatian ni, sakey a pinagkaporma, odino manunan sangal, a pangipaalageyan.

Imbes ya iparungtal so amin a bengatlan niiter ed si Moises diad Palandey Sinai, itatarya na Mishnah so aralem a pakatalos ed inkatibukel na insangin ganggan, ideyan ginmapo ed saray Fariseo. Say impormasyon a nirekord ed Mishnah so angipalinew ed balbalikas ed Kristianon Griegon Kasulatan tan ed pigaran singbatan ed baetan nen Jesu-Kristo tan saray Fariseo. Balet, kaukolan so panalwar lapud saray ideyan naromog ed Mishnah so mangisindag na Judio iran panmoria nen komaduan siglo K.P. Pinankonektaan na Mishnah so panaon na komaduan templo tan say Talmud.

[Saray paimano ed leksab]

[Kahon ed pahina 26]

Saray dibisyon na say Mishnah

Inapag so Mishnah ed anemiran Alasir. Tugyopen na saraya so 63 ya angkekelag a libro, odino salaysay, a naapag ed saray kapitulo tan mishnayot, odino saray parapo (aliwan bersikulo.)

1. ZERAIM (Ganggan ed Panagdalos)

Laktipen na sarayan salaysay iray singbatan nipaakar ed mangipikasi’d tagano tan pamaakaran a mangilalanor ed panagdalos. Laktipen met na saraya so totontonen ed panagsingil na kakaplo, apag na saray saserdote, panagtodtor, tan saray taon a Sabaton.

2. MOED (Masanto iran Okasyon, Piespiesta)

Singbaten na saray salaysay ed sayan Alasir iray ganggan a misiglaotan ed Sabaton, say Agew na Pananakbong, tan arum niran piesta.

3. NASHIM (Bibii, Ganggan ed Panangasawa)

Sisingbaten na sarayan salaysay so panangasawa tan diborsio, saray samba, saray Nazareo, tan saray kaso ed inap a pikakalugoran.

4. NEZIKIN (Ganggan nipaakar ed saray Panagderal tan Sibil)

Kobrian na saray salaysay ed sayan Alasir iray teman misiglaotan ed ganggan nipaakar ed sibil tan kayarian, saray korte tan multa, say usar na Sanhedrin, panagtalintao, saray pansamba, tan saray Etika na saray Manunaan a Kaamaan (Avot).

5. KODASHIM (Bagbagat)

Singbaten na sarayan salaysay iray regulasyon a misiglaotan ed bagat ya ayep tan butil ontan met ed inkasukat na templo.

6. TOHAROT (Ritual Iran Panaglinis)

Tugyopen na sayan Alasir iray salaysay a manisingbat ed ritual a panaglinis, panag-ames, panag-uras na lima, sakisakit ed baog, tan karutakan ed nanduruman bengatla.

[Kahon ed pahina 28]

Say Mishnah tan say Kristianon Griegon Kasulatan

Mateo 12:1, 2: “Nensaman a panaon si Jesus linma, ed agew a sabaton a binmatak ed saray kaumaan ya atanemay mais; et saray babangatan to nadnarasan ira, et ginapoan day manbodbor na balibal tan mangan. Saray Fariseos balet, nen anengneng da ya, inkuanda’d sikato: ‘Nia! Saray babangatan mo gawaen day agmatunong a gawaen ed sabaton.’” Ag-isesebel na Hebreon Kasulatan so ginawa na saray babangatan nen Jesus. Balet ta naromog tayo’d Mishnah so listaay 39 a kimey ya insebel na saray rabbi no Sabaton.​—Shabbat 7:2.

Mateo 15:3: “Sikato [Jesus] inmebat tan inkuanto’d sikara: ‘Akin ya agyo met sumpalen so ganggan na Dios nisengeg ed ugali [tradisyon, NW] yo?’” Pepekderan na Mishnah iyan awawey. (Sanhedrin 11:3) Nabasa tayo: “Mapeget a maong so [panag-ngilin ed] saray salita na saray Eskriba nen say [panag-ngilin] ed saray salita na say [insulat] a Ganggan. No inkuan na sakey a too, ‘Anggapoy obligasyon ya isulong iray phylactery’ a pakaluksoan to ed saray salita na Ganggan, sikatoy agmankasalanan; [balet no ikuanton], ‘Kaukolan ya akatekep ed saratan so limaran seksion’, ta pian naaruman toray salita na saray Eskriba, sikatoy mankasalanan.”​—The Mishnah, nen Herbert Danby, pahina 400.

Efeso 2:14: “Sikato [Jesus] so kareenan tayo, a sikato so amakasakey ed saray duara, tan tinebag to so pader a nileet a managpasian nensaman ed sikara.” Ibabaga na Mishnah: “Diad loob na Letnegan na Templo et walaray barandilyas (say Soreg), a samploran dangan a kaatagey.” (Middot 2:3) Asebelan iray Gentil ya onlampas ed sayan ketegan tan onloob ed akindalem a lolooban. Nayarin tinukoy nen apostol Pablo iyan pader ed piguratibon dalan sanen sinulatan toray taga-Efeso nen 60 odino 61 K.P., sanen manalalagey ni iya. Say simbolikon pader et say Ganggan a sipanan, ya abayaglan mangibibiig ed saray Judio tan saray Gentil. Balet, diad basiyan na impatey nen Kristo nen 33 K.P., nakal la itan a pader.