Unda e Pais Liber di Crimen Ta?
Su entiero tabata un di esnan mas grandi cu Moscú a mira den hopi aña. Miles di hende a cana tras di otro den e cayanan pa rindi nan último tributo n’e hóben ruso kende su bida a yega na un fin abrupto dia 1 di mart, 1995, dor dje balanan di asesinonan. Vladislav Listyev, kende a ser tirá mata prácticamente den porta di su cas, i nombrá reportero di aña na 1994, tabata un personahe di television masha popular.
MENOS cu tres siman despues, dia 20 di mart, Tokio su sistema di metro tabatin su ‘spitsuur’ di mainta trempan, ora un atake di gas venenoso a dal e. Vários hende a muri; hopi otro a ser heridá gravemente.
Anto dia 19 di april, Oklahoma City a bira e punto di atencion di televidentenan rond mundu. Hororisá nan a mira con rescatadornan tabata saca curpanan aplastá for dje ruinanan di un edificio federal cu un bom terorista a caba di basha abou. E cantidad di morto tabata 168.
Na fin di juni dje aña aki, un otro atake asina, cerca di Dhahran, Saudi Arabia, a mata 19 mericano i a heridá un 400.
E cuater sucesonan aki ta ilustrá cu crímen ta tumando dimensionnan nobo. Mas i mas actonan brutal di terorismo ta ser agregá na crímen “normal.” I tur cuater suceso—cada un den su mes manera particular—ta mustra con vulnerabel tur hende a bira pa atake criminal. Sea cu bo ta na cas, na trabou of riba caya, bo por bira un víctima di crímen. En berdad, un encuesta británico a mustra cu casi tres-cuart dje britániconan ta pensa cu tin mas probabilidad cu nan lo bira víctima di un crímen awor cu nan lo tabatin dies aña pasá. E situacion caminda bo ta biba por ta similar.
Ciudadanonan cu ta obedecé ley ta anhelá pa un gobiernu cu lo haci mas cu djis controlá crímen. Nan kier un gobiernu cu realmente lo pone un fin na dje. I aunke un comparacion dje grado di criminalidad lo por parce di indicá cu algun gobiernu ta mas eficas den prevení crímen cu otronan, e cuadro total ta mustra cu gobiernu humano ta perdiendo su lucha contra crímen. Tog, no ta irealístico ni un utopia pa kere cu pronto gobiernu lo pone fin na crímen. Pero cua gobiernu? I na ki tempu?
[Kuadro/Mapa na página 4]
UN MUNDU YEN DI CRIMEN
EUROPA: Un buki italiano (“E Ocasion i e Ladron”) a bisa cu den un periodo di tempu corticu, e cantidad di crímen contra propiedad na Italia a “alcansá máximonan cu un tempu a ser considerá imposibel.” Na Ucrania, un república di ex-Union Soviético, a informá 490 crímen pa cada 100.000 habitante na 1985 i 922 na 1992. E cantidad ta sigui aumentá. Nada straño cu un corant ruso (“Argumentonan i Echonan”) a skirbi: “Nos ta soña di biba—di keda na bida—di sobrebibí e periodo di tempu spantoso aki . . . nos tin miedu di coge trein—e por ser sacá for di su rail of vandalisá; miedu di bula—tin hopi secuestro di avion of e avion por cai; miedu di core den metro—debí na choke of explosionnan; miedu di cana riba caya—bo por hañá bo meimei di un tiroteo of bo por ser atracá, violá, batí of matá; miedu di core den auto—e por ser pegá na candela, bulá of hortá; miedu di drenta gangnan di edificionan di apartamento, restaurant of tiendanan—bo por ser heridá of matá den cualkier un di nan.” E revista húngaro HVG a compará un ciudad na Hungria caminda tin hopi solo, cu “e sedenan di mafia,” bisando cu den e último tres añanan, e tabata “e comienso pa tur tipo di crímen nobo . . . E reaccion en cadena di miedu ta creciendo segun cu hende ta mira cu polis no ta prepará pa combatí mafia.”
AFRICA: Daily Times di Nigeria a informá cu e “institucionnan di educacion haltu” den un nacion di West Africa tabata pasando dor di “un ola di teror, desencadená dor di miembronan di cultonan secreto: casi te n’e punto di detené cualkier ehercisio académico significante.” E informe a sigui bisa: “E ola ta plamando cada bes mas i mas, compañá pa e pérdida di bida i propiedadnan.” Di un otro pais africano, The Star di Sur Africa ta informá: “Tin dos tipo di violencia: conflicto inter-comunal i e gewoon violencia criminal. E promé a baha remarcablemente, e di dos a aumentá mashá.”
OCEANIA: E Instituto di Criminologia di Australia a calculá cu einan crímen ta costa “por lo ménos 27 mil miyon dollar [australiano] tur aña, of casi 1.600 dollar [australiano] pa cada homber, muher i mucha.” Esaki ta “rond di 7,2 porciento dje producto nacional bruto.”
E CONTINENTE DI AMERICA: The Globe and Mail di Cánada a informá un aumento den crímen violento na Cánada durante un periodo recien di 12 aña consecutivo, tur siendo “parti di un tendencia cu a producí un aumento di 50 porciento den violencia den e último década.” Miéntras tantu, El Tiempo di Colombia a informá cu na Colombia, 1.714 secuestro a tuma lugá den un aña recien, “un cantidad cu ta superá, mas cu dos bes, tur e secuestronan registrá den e resto di mundu durante e mésun periodo contá huntu.” Segun e Departamento di Husticia di México, un crímen sexual a ser cometé den su capital cada cuater ora durante un aña recien. Un bocero a resaltá cu e siglo 20 a ser caracterisá pa e echo cu bida di hende a perde balor. “Nos ta biba den un generacion di us’é caba tir’é afó,” el a concluí.
MUNDIALMENTE: E buki The United Nations and Crime Prevention (Nacionnan Uní i Prevencion di Crímen) ta nota “un aumento mundial constante den actividad criminal den e añanan ’70 i ’80.” E ta bisa: “E cantidad di crímennan registrá a aumentá for di rond di 330 miyon na 1975 te na casi 400 miyon na 1980 i ta ser calculá cu el a alcansá 500 miyon na 1990.”
[Plachi Rekonosementu na página 5]
Mapa i globo: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.
[Plachi Rekonosementu na página 3]
Tera riba páginanan 3, 6, i 9: NASA photo