Un Bistaso na Algun Hardin Famoso
HENDE su experencia cu Paradijs a cuminsá den un hardin situá den un área yamá Eden, posiblemente cerca di Lago Van, dje Turkia actual. Un riu cu tabata parti bira cuater tabata muha e hardin pa Adam cu Eva, kendenan mester a “cultiv’é i cuid’é.” Ki un deleite lo e tabata pa manehá un hardin den cua tabatin un abundancia di “tur palu deseabel pa bista di hende i bon pa cuminda”!—Génesis 2:8-15.
Eden tabata un hogar perfecto. Adam cu Eva i nan desendientenan mester a extendé su fronteranan, sin duda usando Dios su diseño original exkisito como nan modelo. Cu tempu, henter e tera lo a bira un paradijs yená confortablemente cu hende. Pero dor dje desobedencia deliberá di nos promé mayornan, nan a ser sacá for dje santuario aki. Desafortunadamente, tur otro miembro dje famia humano a nace pafó dje hogar aki den Eden.
No obstante, humanidad a ser diseñá dor dje Creador pa biba den Paradijs. Di manera cu tabata natural cu futuro generacionnan lo a purba rondoná nan mes cu imitacionnan dje Paradijs.
Hardinnan di Pasado
E Hardinnan Cologante di Babilonia a ser aclamá como un dje maraviyanan dje mundu di antigwedad. Rey Nabucodonosor a traha nan mas cu 2.500 aña pasá pa su esposa di Media, kende a anhelá e selva i cerunan di su patria natal. E structura trapi-trapi di boog aki di 22 meter haltu, tur yená cu mata, a contené suficiente tera pa nutri palunan grandi. E reina cu heimwee probablemente a haña consuelo segun cu el a keiru dor dje área aki parecido na Eden yen di terasa.
Embeyecementu di paisahe cu hardin tabata prominente den e Vaye Nilo fértil na Egipto. The Oxford Companion to Gardens ta bisa: “Egipto ta e fuente dje pinturanan di hardin mas bieu na mundu i e sitio di un tradicion excepcionalmente largu . . . di cultivá hardin.” Un mapa pa embeyecé un paisahe cu hardin cu a pertenecé na un funcionario egipcio na Tebas, cu ta data for di rond di 1400 P.E.C., ta mustra damnan, avenidanan cu palunan na banda i paviliun. Banda dje hardinnan real, e hardinnan di tempel tabata esnan mas berde i fértil, cu nan hofinan, flornan i yerbanan muhá dor dje canalnan cu ta sali for dje damnan i lagonan cu ta abundá cu paranan di awa, piscá i lelinan di awa.—Compará cu Exodo 7:19.
E personan tambe a marca pouta trempan den e mundu di hardin. E hardinnan di Persia i Egipto tabata asina cautivador, cu ora e ehércitonan conkistador di Alexander de Grote a bolbe Grecia den e siglo cuater P.E.C., nan a trece un bon stock di simia, mata i idea. Na Aténas, Aristóteles i su alumno Teofrasto a reuní cantidadnan aumentante di flora i a funda un hardin botánico, pa studia i clasificá matanan. Hopi griego ricu, mescos cu e egipcio i personan promé cu nan, tabatin hardinnan masha elaborá.
Ciudadanonan romano a combiná cas cu hardin den e espacio limitá dje stad. E ricunan a crea parkenan di placer espectacular na nan vilanan den cunucu. Asta e tirano Nero tabata kier su Eden, di manera cu el a saca cientos di famia afó den un manera inhumano, a basha nan cas abou, i a crea un parke privá di mas cu 50 hectar rond di su palacio. Mas despues, rond di 138 E.C., n’e vila di Emperador Adriano na Tivoli, embeyecementu di paisahe efectuá dor dje romanonan a alcansá su punto culminante. E vila tabatin 243 hectar di parke, vijver, lago i fontein.
E israelitanan di antigwedad tambe tabatin hardin i parkenan. E historiador hudiu Josefo ta skirbi di parkenan deleitabel cu a abundá cu corientenan di awa na un lugá cu yama Etam, un 13 pa 16 kilometer for di Jerusalem. E parkenan di Etam por tabata entre e ‘hardinnan, parkenan, vijvernan i selva’ cu, segun Bijbel, Sálomon ‘a traha pa su mes.’ (Eclesiástes 2:5, 6) Net pafó di Jerusalem riba e Ceru di Olijfi tabatin e Hofi di Getsémani, cu Jesucristo a haci famoso. Aki, Jesus a haña un refugio caminda e por a siña su disipelnan trankilamente.—Mateo 26:36; Juan 18:1, 2.
For di Hardinnan Arabir te na Hardinnan Ingles
Ora ehércitonan arabir a plama bai oost cu west den siglo shete E.C., nan, mescos cu Alexander, a topa cu e hardinnan di Persia. (Compará cu Ester 1:5.) Howard Loxton ta skirbi: “E arabirnan a haña cu e hardinnan di Persia tabata parce hopi e paradijs cu a ser primintí den e Koran na esnan fiel.” Mescos cu su modelo perso, e típico hardin arabir, for dje regionnan di Spaña, conkistá dor dje moronan, te na Kashmir, tabata partí den cuater seccion dor di cuater coriente di awa cu ta uni meimei den un vijver of un fontein, locual ta pone hende corda e cuater riunan di Eden.
Den nort di India, cerca dje Lago Dal den e bunita Vaye di Kashmir, gobernantenan di Mongolia di siglo 17 a planta mas cu 700 hardin paradísico. Esakinan a forma un palèt deslumbrante di color, cu aki-aya cientos di fontein, terasa i waterval. E paviliun di marmer pretu trahá na oriya dje Lago Dal dor di Shah Jahan (constructor di Taj Mahal) ainda ta carga e inscripcion: “Si ta existí un paradijs riba cara dje tera, anto ta aki e ta, ta aki e ta, ta aki e ta.”
Algun siglo promé, Europa a sali for dje Edad Medio i a drenta e Renaissance di siglo 14. Roma su tradicion di cultivá hardin, pisoteá ora Edad Medio a cuminsá den siglo 5 E.C., a cuminsá florecé atrobe—e biaha aki bou dje mando di iglesia. Cristiandad a mira e hardin como un ‘paradijs provisional.’ Un mapa pa un monasterio cu ta data di siglo 9 ta mustra dos hardin cu nan a yama “Paradijs.” Pronto e hardinnan di cristiandad a bira mas grandi i mas mahestuoso, pero en bes di reflehá idealnan spiritual, hopi di nan a bira símbolo di poder i rikesa.
Ora Karel VIII di Francia a conkistá Napoli, Italia, na 1495, el a skirbi un carta pa su famia na cas: “Boso lo no kere e bunita hardinnan cu mi tin den e stad aki . . . Ta parce cu ta solamente Adam cu Eva ta falta pa hacié un paradijs terenal.” Pero si Karel a sigui biba te den siglo 17, lo el a mira riba suela frances e hardinnan inmenso di Rey Louis XIV. E buki The Garden ta duna e siguransa cu e hardinnan n’e Palacio di Versailles “ainda por duna e afirmacion di ta esnan di mas grandi i mas mahestuoso di mundu.”
Sin embargo, e Renaissance tabatin un definicion nobo pa paradijs: naturalesa mester ta subordiná na hende iluminá kende mester imponé ordu den e hardin dor di saca tur loke ta salbahe for di dje. A pone palu i flor den un areglo di configuracion geométrico exacto. Asina, e vormsnoei romano di promé—e arte di forma palu i matanan dor di snui i dirigí nan takinan—a disfrutá di un tremendo rebibamentu.
Anto, den siglonan 18 i 19, exploracion i comercio marítimo a revelá matanan i conceptonan nobo di cultivá hardin pa e mundu occidente. Tabata e turno di Inglatera awor pa mustra su diseño di hardin. “Den e Inglatera di siglo 18,” segun The New Encyclopædia Britannica, “hende a bira cada bes mas conciente dje mundu di naturalesa di cua e tabata parti. En bes di imponé su ordu geométrico trahá dor di hende, el a cuminsá pensa pa ahustá su mes bida na e naturalesa.” Hombernan manera William Kent i Lancelot Brown a sobresalí den embeyecimentu di paisahe cu hardin. Brown a diseñá mas cu doshen tereno na Inglatera. Dos homber cu a bira presidente di Merca, Thomas Jefferson i John Adams, a keiru dor di Inglatera na 1786 pa studia e hardinnan ingles.
Paisahenan di Oriente
China su tradicion di cultivá hardin ta pa e civilisacion oriental loke e tradicionnan di Egipto, Grecia i Roma ta pa esun occidental. Originalmente e chinesnan a practicá un religion animista, den cua riunan, barancanan i cerunan a ser considerá como spiritunan materialisá i como tal mester a ser respetá. Despues di esei, taoismo, confucianismo i budismo a plama dor di henter e pais i a producí nan mes formanan di hardin.
N’e otro banda dje Laman di Hapon, hardinnan hapones a desaroyá nan mes estilo, caminda forma tin prioridad riba color i cada obheto tin su propio lugá exacto. Den un esfuerso pa capturá, den un área limitá, e beyesa i diversidad dje naturalesa, e hardinero ta pone su barancanan cu cuidou i ta planta i dirigí e takinan dje matanan den su hardin meticulosamente. Esaki ta evidente den bonsai (nificando “mata den pochi”), e arte di dirigí e takinan di un palu miniatura of kisas di un boshi di palunan den e forma i proporcion exacto.
Aunke su estilo por varia di su semehante occidental, e hardin oriental tambe ta reflehá un anhelo pa Paradijs. Por ehempel, durante e periodo heyan na Hapon (794-1185), segun historiador di hardinnan hapones Wybe Kuitert, hardineronan a haci un intento pa reflehá e atmósfera di un “paradijs riba tera.”
Un Stimacion Universal
Incluyendo asta tribunan yagdor, cu a biba den hardinnan “natural”—selva, mondi i sabananan—por bisa cu e stimacion pa hardin ta universal. En cuanto “e aztecanan di México i e incanan di Perú,” Britannica ta bisa, “e conkistadornan a informá di hardinnan masha elaborá cu terasanan riba ceru, hofinan, fonteinnan i damnan pa decoracion . . . no hopi diferente for dje hardinnan contemporáneo den Occidente.”
Sí, hofinan antiguo cantu di Nilo, paisahenan di Oriente, parkenan municipal moderno i hardinnan botánico—kico esakinan ta revelá? Humanidad su anhelo pa Paradijs. Comentando tocante e perpetuo “nostalgia pa Paradijs” aki, escritor Terry Comito a declará: “Hardinnan ta lugánan den cua hende ta sinti nan na cas atrobe.” I cua humano lo no gusta pa bisa, ‘Mi cas ta manera e Hardin di Eden’? Pero un Eden mundial—i no solamente pa esnan ricu—ta djis un soño? Of e ta un echo sigur di futuro?
[Plachi na página 7]
Un artista su concepto dje Hardinnan Cologante di Babilonia
[Plachi na página 7]
Un hardin clásico na Hapon
[Plachi na página 7]
Versailles, Francia
Atrabes di henter e historia, hende a anhelá pa Paradijs
[Rekonosementu]
French Government Tourist Office/Rosine Mazin