Dengue—Un Keintura di un Picá di Sangura
Dje coresponsal di Spierta! na Filipínas
SIN cu ningun hende a ripará, un sangura ta bai para riba brasa dje hobencita. Unbes e insecto ta bora su cueru i ta chupa su sanger. Despues di algun ratu, e mama ta wak su yu i ta mira e sangura. Cu un klap lihé el a mat’é. Esei ta fin di tur cos? Kisas no. Tal bes e sangura a muri, pero su invasion breve den sanger dje mucha a laga organismonan indeseá atras cu por causa malesa.
Den ménos cu dos siman e mucha ta haña calafriu, dolor di cabes, dolor tras di su wowo, hopi dolor mes den su djointnan i keintura haltu. Den transcurso dje malesa, e ta haña uitslag corá i ta sintié completamente agotá. El a haña dengue, un keintura di un picá di sangura.
Sin embargo, foral si e mucha a yega di haña dengue caba, lo e por haña e forma mas grave dje malesa aki, esta keintura di dengue hemorágico (KDH). Esaki ta pone e adernan fini-fini lek sanger i ta hiba na hemoragianan bou di cueru. Lo por tin sangramentu interno. Sin e debido tratamentu, e pashent lo por bai den shok profundo i sufri di mal circulacion, loke ta hiba unbes na morto.
Kico precis ta dengue? E por afectá abo? Con bo por protehá bo mes i bo famia? Laga nos wak e mas djacerca.
Kico Ta Dengue?
Dengue, conocí tambe como keintura cu ta kibra wesu, ta solamente un dje cantidad di malesanan cu por resultá dje picá di un sangura. E berdadero causa dje malesa ta un vírus. Un sangura infectá (esta, un sangura cu ya caba a pica un hende infectá) ta carga e vírus den su klirnan di scupi. Ora e pica un hende pa chupa sanger, e ta manda e vírus den e hende.
Tin cuater tipo di vírus di dengue. Bo no ta bira inmuno pa e otro tres tiponan si bo infectá cu un tipo. Despues cu un víctima haña un tipo, anto un sangura cu ta carga un otro tipo pik’é, lo e por haña KDH.
“Dos Kinta Parti dje Poblacion Mundial” Ta na Rísico
Segun e Organisacion Mundial di Salú (OMS), dengue ta menasá 2,5 mil miyon hende, “dos kinta parti dje poblacion mundial.” Asiaweek a informá: “Mas cu 100 pais den e region tropical i subtropical a raportá epidemianan di dengue, i tin dies di miyones di caso tur aña; di eseinan 95% ta mucha.”
No ta claro na ki tempu a descubrí dengue. Tin un informe di 1779 tocante un “keintura di rudia” na Cairo, cu kisas ta referí na dengue. Desde e tempu ei tin informe di dengue na tur parti di mundu. Foral desde Guera Mundial II, dengue tabatin un impacto grandi riba hende su salú, cuminsando na zuidoost Asia. Diferente tipo dje vírus a cuminsá circulá, i esaki a pone cu e tipo hemorágico mas peligroso a desaroyá. Un publicacion producí dor di OMS ta bisa: “E promé berdadero epidemia di keintura hemorágico na Asia tabata esun na Manila na 1954.” Despues a sigui otro paisnan, den cua esnan mas notabel tabata Tailandia, Vietnam, Malasia i e áreanan bisiña. E epidemianan aki cu a asotá zuidoost Asia e tempu ei, tabatin un tasa di mortalidad entre 10 pa 50 porciento, pero segun hende a haña sa mas dje malesa, e tasanan aki a baha.
Desde añanan ’60, un negligencia den e programanan pa controlá e sangura portadó dje vírus, a hiba na un aumento drástico den dengue. Manera dengue a plama, asina tambe KDH. Promé cu 1970, 9 pais so tabatin epidemia, pero pa 1995 e cantidad aki a aumentá na 41. OMS ta calculá cu tur aña 500.000 caso di KDH ta rekerí hospitalisacion.
Aunke e malesa ta ménos conocí pafó di áreanan tropical, den algun caso personanan cu a biaha pa regionnan unda ta existí un rísico pa contraé dengue, a ser infectá i a bai cas cu e malesa. Por ehempel, na cabamentu di 1996, The New York Times a conta di vários caso di dengue na Merca: na Massachusetts, New York, Oregon i Texas.
E Peligernan Specífico di KDH
Manera a ser mencioná caba, KDH ta un forma mortífero di dengue. Un dje peligernan di KDH ta cu hende ta kere cu no ta nada serio. Hopi hende ta tum’é pa un griep. Sin embargo, si posponé accion, e malesa ta haña chens di desaroyá n’e fase mas serio den cua e hemoglobina ta baha drásticamente, hemoragia ta cuminsá (sea internamente of via carn’i djente, nanishi of cueru) i e presion di sanger ta baha. Kisas e pashent ta bai flou. Pa ora e famia realisá cu e ta hopi malu, el a cuminsá bai den shok caba. Nan ta core hib’é hospital. Ei, dokternan ta constatá cu ya caba e circulacion a cuminsá faya. Debí na e situacion crítico, ta manda pa duna líkido via infuus.
Con pa Protehá Bo Famia
Kico por haci pa minimisá e efectonan dje malesa aki? Si e famia ta biba unda tin hopi dengue, anto un miembro di famia tin un keintura haltu pa mas cu un dia, ta sabí pa e famia bai dokter. Esaki ta foral importante si esun malu tin otro síntomanan di dengue, manera uitslag of dolor di músculo i djoint of dolor tras di wowo.
Kisas dokter lo haci un test di sanger. Si ta dengue no-hemorágico, un tratamentu simpel so ta suficiente. Pero si e test indicá cu ta KDH, probablemente dokter lo recomendá dunamentu cuidadoso di líkido. Esaki por encerá líkido di rehidratacion oral, manera esnan usá pa casonan di diarea, of, den situacionnan mas crítico, dunamentu di líkido via infuus usando solucion di Ringer, líkidonan di salu, etcétera. Pa trata casonan di shok, e dokter lo por prescribí cierto remedinan pa yuda subi e presion di sanger i manda e nivel di hemoglobina bek na normalidad.
Si tin hopi sangramentu, dokternan por ta incliná na recomendá transfusion di sanger. Algun kisas ta recomendá esaki mesora, sin considerá e alternativanan. Sin embargo, ademas cu e ta contra Dios su ley, generalmente esaki no ta necesario. (Echonan 15:29) Experencia a mustra cu e cos mas importante pa haci den e tratamentu ta pa soru pa manda líkidonan den e curpa for di ora cu e malesa cuminsá manifestá su mes. Cooperacion entre pashent i dokter den esaki por yuda prevení confrontacion riba e cuestion di transfusion di sanger. Tur esaki ta mustra con importante ta pa tuma accion unbes ora un persona ta sospechá cu e tin KDH.—Mira e cuadro “Cua Ta e Síntomanan?”
Medidanan Preventivo
Un dje portadónan principal dje vírus di dengue ta e sangura pata blancu Aedes aegypti. E especie aki ta comun den e áreanan tropical i subtropical rond mundu. (Mira mapa ariba.) Sanguranan Aedes aegypti ta bona den áreanan hopi poblá. Un dje clavenan pa controlá e malesa ta controlá e sangura.
No ta fácil pa controlá sangura na un escala mundial. Sin embargo, tin algun cos cu abo por haci pa yuda reducí e rísico rond di bo cas. E sangura hembra ta pone webu den awa. E bichinan por crece den cualkier cos cu ta wanta awa pa mas of ménos un siman, manera tayer bentá afó, bleki cu botter tirá abou of casca di coco. Dor di deshací dje cosnan aki, bo ta eliminá e lugánan unda e sangura ta brui. Ademas, ta recomendabel pa bira hember i boto boca abou. Ta bon tambe pa basha e awa pará den goot afó. Un cos interesante ta cu na cuminsamentu di aña escolar 1997/98, e departamento di salubridad público na Filipínas a desrecomendá pa usa pochi di mata den klas di scol pa e motibu aki.
Si un hende na cas haña dengue, tuma medida pa wak pa otro sanguranan no pik’é, loke, na su turno, lo por pasa e infeccion na otro hende. Un lugá airecondicioná of cu bon screen n’e bentananan por ta un proteccion.
Kico di vacunacion? Actualmente no tin un bon vacuna disponibel. Tin investigacion ta tumando lugá pa desaroyá unu, pero esaki ta ser complicá dor dje echo cu un proteccion completo lo rekerí inmunisacion contra tur e cuater tiponan di dengue. Vacunacion pa un so lo por net aumentá e rísico di KDH. Investigadónan ta spera cu aki cincu pa dies aña lo por tin un vacuna eficas disponibel.
Algun investigadó ta purbando un otro método. Usando ingenieria genético, nan ta spera di stroba e vírus di dengue di aumentá den e scupi dje sangura. Si esaki resultá manera nan ta planea, e sanguranan genéticamente cambiá aki lo pasa resistencia contra dengue over na nan desendencia. A haci algun progreso den esaki, pero ainda mester wak ta con exitoso esaki lo ta.
Actualmente, no ta parce posibel pa eradicá dengue completamente. Pero precaucionnan práctico por yuda abo i bo sernan kerí evitá e complicacionnan mortífero di dengue, un keintura di un picá di sangura.
[Kuadro na página 22]
Cua Ta e Síntomanan?
Síntomanan di tantu keintura di dengue como keintura di dengue hemorágico (KDH)
• Keintura haltu repentino
• Dolor di cabes fuertea
• Dolor tras di wowo
• Dolor di djoint i músculo
• Klirnan hinchá
• Uitslag
• Agotamentu
Síntomanan mas specífico di KDH
• Bai flou di ripiente
• Hemoragia via cueru
• Sangramentu general
• Sodamentu friu
• Pashent ta inkieto
• Shok cu pulso débil (síndrome di shok di dengue)
Si mira e síntomanan aki, no tarda pa bai dokter. Foral mucha ta na peliger
[Nota]
a Autoridadnan médico ta bisa cu mester evitá di usa aspirin, pasobra lo e por empeorá sangramentu.
[Kuadro na página 23]
Tipnan pa Biahero
De bes en cuando, algun persona cu a biaha pa zonanan tropical a keda infectá cu dengue, pero keintura hemorágico di dengue ta hopi mas raro, ya cu normalmente bo ta haña e forma mas grave aki despues cu bo a pega cu dengue pa di dos biaha. Ata aki algun sugerencia pa biaheronan:
• Bisti camisa manga largu i carson largu
• Hunta cos contra sangura
• Keda leu di áreanan hopi poblá
• Keda den acomodacionnan unda bo por cera e bentananan pa mantené e sanguranan pafó
• Si bo haña keintura haltu ora bo bolbe cas bek, bisa dokter na unda bo a bai di biahe
[Map/Plachi na página 23]
Areanan unda recientemente tabatin hopi dengue
Areanan unda tin rísico pa epidemia di dengue
Teritorio di “Aedes aegypti,” un sangura portadó di dengue
[Rekonosementu]
Fuente: Centers for Disease Control and Prevention, 1997
© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC
[Plachinan na página 24]
Posibel lugánan di brui ta (1) tayer bentá, (2) goot pa awaceru, (3) pochi di mata, (4) hember i otro cosnan cu ta tene awa, (5) bleki tirá abou, (6) barí
[Plachi Rekonosementu na página 21]
© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC