Lus Ta Caba cu un Epoca di Scuridad
E MUNDU di Jesucristo i su apostelnan tabata masha diferente for di esun dje tempunan dje Scritura Hebreo. Lectornan di Bijbel cu no ta conciente di esaki por imaginá nan cu den sentido social i religioso cosnan a sigui mescos for di profeta Malakias te n’e escritor di Evangelio, Mateo, teniendo masha poco idea di loke a tuma lugá durante e 400 añanan entre nan.
Malakias, e último buki dje Scritura Hebreo den mayoria Bijbel moderno, ta cera cu e resto di Israel reestablecé na nan patria despues cu nan a ser librá for di cautiverio den Babilonia. (Jeremias 23:3) Hudiunan dedicá a ser animá pa spera riba e dia di huicio di Dios pa deshací dje mundu di maldad i introducí e Era Mesiánico. (Malakías 4:1, 2) Miéntras tantu, Persia tabata na mando. Trupanan pérsico cu tabata keda den Huda a mantené e pas ia sostené decretonan real mediante forsa militar.—Compará cu Esdras 4:23.
Sin embargo, paisnan bÍblico no a keda stabil atrabes dje siguiente cuater siglonan. Scuridad spiritual i confusion a cuminsá haci su entrada. E paisnan di Zuidwest Asia tabata sagudí pa violencia, terorismo, opresion, pensamentu radical religioso, filosofia speculativo i un sintimentu di insiguridad i ansiedad debí na cultura i ambiente diferente.
Mateo, e promé buki dje Scritura Griego Cristian, a ser skirbí den un era distinto. Legionnan romano a imponé e Pax Romana of Pas Romano. Hende reverente a spera ansiosamente riba e binimentu dje Mesías pa abolí sufrimentu, tirania i pobresa i pa tira lus riba bida, prosperidad i trankilidad. (Compara cu Lucas 1:67-79; 24:21; 2 Timoteo 1:10.) Laga nos tira un bista mas djacerca n’e forsanan dinámico cu a cambia e sociedad hudiu den e siglonan promé cu e nacementu di Jesucristo.
Bida Hudiu bou di Mando Pérsico
Despues dje proclamacion di Ciro cu a libra e hudiunan for di cautiverio babilónico, na 537 P.E.C. un grupo di hudiu i socionan no-hudiu a sali for di Babilonia. E resto aki, cu a reaccioná faborablemente na interesnan spiritual, a regresá na un teritorio di stadnan destruí i un tera desolá. Tribunan edomita, fenicio, samaritano, arabir i otronan a reducí e tamaño di Israel su teritorio cu un tempu tabata spacioso. Loke a resta di Huda i Benjamin a bira e provincia di Huda den e hurisdiccion di sátrapa pérsico, cual tabata yamá Abar Nahara (Mas ayá dje Riu).—Esdras 1:1-4; 2:64, 65.
Bou di mando pérsico, Huda a cuminsá experenciá “un periodo di expansion i aumento di poblacion,” segun The Cambridge History of Judaism. E ta bisa mas aleu relacioná cu Jerusalem: “Campesinonan i peregrinonan atrece regalonan, Tempel i stad a bira ricu, i nan rikesa a atraé comerciante i artesanonan stranhero.” Aunke e personan tabata masha tolerante pa cu gobiernunan i religion local, cobramentu di belasting tabata severo i por a ser pagá solamente cu metal precioso.—Compará cu Nehemías 5:1-5, 15; 9:36, 37; 13:15, 16, 20.
E añanan final dje Imperio Pérsico tabata tempunan masha turbulento, marcá pa rebelion dje sátrapanan. Hopi hudiu a haña nan enbolbí den un lantamentu banda di Costa Mediteráneo i a ser deportá leu den parti nort, pa Hyrcania riba Laman Cáspico. Sin embargo, mayoria parti di Huda aparentemente no a ser afectá dor di castigu imponé dor di Persia.
E Periodo Griego
Alehandro e Magno a lansa su mes manera un leopardo den Medio Oriente na 332 P.E.C., pero un preferencia pa importacion griego ya caba tabata promé cuné. (Daniel 7:6) Realisando cu cultura griego tabatin balor político, deliberadamente el a determiná pa ‘helenisá’ su imperio cu tabata expandiendo, esta, a forsa e nacionnan cu a bira parti di su imperio aceptá cultura griego. Griego a bira un idioma internacional. Alehandro su reinado breve a promové amor pa ‘sofistria’ [razonamentu astutamente engañoso], entusiasmo pa deporte i aprecio pa estética. Gradualmente, asta e tradicion hudiu a sucumbí na helenismo.
Despues di Alehandro su morto na 323 P.E.C. su sucesornan na Siria i Egipto tabata e proménan pa cumpli cu e papelnan cu profeta Daniel a yama “e rey di nort” i “e rey di zuid.” (Daniel 11:1-19) Durante e reinado dje “rey di zuid” di Egipto, Ptolemeo II Filadelfus (285-246 P.E.C.), e Scritura Hebreo a cuminsá ser traducí na koine, griego comun. E version aki a yega di ser yamá e Septuagint [Version Setenta]. Hopi versículo dje obra aki a ser citá den e Scritura Griego Cristian. E idioma griego a resultá di ta excelente pa transmití e matisnan informativo di nificacion pa un mundu spiritualmente confuso i scur.
Despues cu Antiokio IV Epifanes a bira rey di Siria i gobernante di Palestina (175-164 P.E.C.), hudaismo casi a ser eliminá dor di persecucion promové dor di gobiernu. E hudiunan a ser forsá, bou di menasa di morto, pa renunciá Jehova Dios i haci sacrificio solamente na deidadnan (diosnan falsu) griego. Den december di 168 P.E.C., un altar pagano a ser trahá riba e gran altar di Jehova n’e tempel di Jerusalem, i sacrificionan a ser ofrecí riba dje n’e dios olimpio yamá Zeus. Hombernan di cunucu den shok pero balente a agrupá bou dje liderato di Hudas Macabeo i a batayá intensamente te ora nan a gana posesion di Jerusalem. E tempel a ser rededicá na Dios, i exactamente tres aña despues di su profanacion, e sacrificionan diario a cuminsá atrobe.
Den transcurso dje periodo griego cu a resta, esnan dje comunidad di Hudea na un manera agresivo a busca pa engrandecé nan teritorio na su antiguo fronteranan. Nan a usa nan abilidadnan militar recien hañá den un manera malbado pa forsa nan bisiñanan pagano pa combertí na punta di spada. Apesar di esei, teoria político griego a sigui goberná stadnan i pueblonan.
Durante e tempu aki, personanan cu tabata lucha p’e puesto di sumo sacerdote hopi biaha tabata corupto. Complot, asesinato i intriga político a mancha nan funcion. Mas malbado e spiritu entre e hudiunan a bira, mas popular deporte griego a bira. Ki asombroso tabata pa mira sacerdotenan hóben neglishá nan debernan pa por a participá den e weganan! Atletanan hudiu asta a someté nan mes na operacionnan doloroso pa bira “incircuncidá” pa asina evitá bergwensa ora nan tabata competí sunú cu e gentilnan.—Compará cu 1 Corintionan 7:18.
Cambionan Religioso
Den e promé añanan despues di exilio, hudiunan fiel a resistí e mesclamentu di conceptonan i filosofianan pagano cu e religion berdadero revelá den e Scritura Hebreo. E buki di Ester, skirbí despues di mas cu 60 aña di asociacion estrecho cu Persia, no ta contené ni un solo rastro di zoroastrismo. Ademas, ningun influencia dje religion pérsico aki ta ser hañá den e bukinan bíblico di Esdras, Nehemías of Malakías, tur skirbí durante promé parti dje periodo pérsico (537-443 P.E.C.).
Sin embargo, escolásticonan ta kere cu durante e último parti dje periodo pérsico, hopi hudiu a cuminsá adoptá algun dje puntonan di bista dje adoradornan di Ahura Mazda, e principal deidad pérsico. Esaki ta keda bisto den supersticionnan popular i e creencianan dje esenonan. Palabranan hebreo comun pa chacal, otro criaturanan di desierto i paranan djanochi a bira asociá den mentenan hudiu cu e spiritunan malbado i monsternan djanochi di folklor babilónico i pérsico.
E hudiunan a cuminsá mira ideanan pagano den un lus diferente. Conceptonan di cielu, fiernu, alma, e Palabra (Logos), i sabiduria tur a haña nificacion nobo. I si, manera a ser siñá e tempu ei, Dios tabata asina leu cu e no tabata comunicá mas cu hende, e tabatin mester di intermediario. E griegonan a yama e spiritunan mediador i guardiante aki daimon. Despues cu nan a adopta e idea cu daimon (demoñonan) por ta bon of malu, e hudiunan a bira víctimanan fácil pa dominio demoniaco.
Un cambio constructivo a enbolbé adoracion local. Snoanan a lanta lihé como e lugánan unda congregacionnan di hudiunan cu a biba den becindario tabata reuní pa educacion i servicionan religioso. Exactamente ki tempu, unda i con snoanan hudiu a cuminsá no ta conocí. Siendo cu nan tabata yena e necesidadnan pa adoracion dje hudiunan den paisnan lehano ora nan no por a bai n’e tempel, por lo general hende ta kere cu e snoanan a ser establecí den tempunan di exilio of despues di exilio. Den un manera significativo, nan a resultá di ta foronan público excelente pa Jesus i su disipelnan ‘declará na tur parti e excelencianan di Dios, esun cu ta yama hende for di scuridad den su lus maraviyoso.’—1 Pedro 2:9.
Hudaismo A Aceptá Vários Forma di Pensamentu
Den e di dos siglo P.E.C., vários forma di pensamentu a cuminsá surgi. Nan no tabata organisacionnan religioso separá. Mas bien, nan tabata asociacionnan chikitu di cleronan hudiu, filósofonan i activistanan político cu a busca pa influenciá hende i dominá e nacion, tur bou dje capa di hudaismo.
E saduceonan cu a entremeté den política tabata principalmente aristocratnan ricu, conocí pa nan diplomacia ábil desde e lantamentu hasmonaeano meimei dje segundo siglo P.E.C. Mayoria di nan tabata sacerdotenan, aunke algun tabata comerciantenan i doñonan di tereno. P’e tempu cu Jesus a nace, mayoria saduceo a faborecé gobernacion romano di Palestina pasobra nan a pensa cu e tabata mas stabil i tabatin mas chens di mantené e estado existente di cosnan. (Compará cu Juan 11:47, 48.) Un minoria (herodianonan) tabata di opinion cu gobernacion di parti dje famia di Herodes lo a acomodá mihó e sintimentu nacional. Di tur manera, e saduceonan no tabata kier p’e nacion cai den man di fanáticonan hudiu of haña cualkier otro hende cu no tabata sacerdote na mando den e tempel. Creencianan saduceo tabata conservativo, principalmente basá riba nan interpretacion di Moises su skirbimentunan, i a reflehá nan oposicion contra e secta poderoso dje fariseonan. (Echonan 23:6-8) E saduceonan a rechasá e profecianan dje Scritura Hebreo como speculacion. Nan a siña cu e bukinan histórico, poético i proverbial di Bijbel tabata no-inspirá i no-esencial.
E fariseonan a originá durante e periodo griego como un reaccion vigoroso riba helenismo anti-hudiu. Sin embargo, p’e tempu di Jesus, nan tabata buscadornan di prosélito i maestronan rígido, pegá na tradicion, legalista, orguyoso, hustu den nan mes bista kendenan a busca pa controlá e nacion mediante instruccion den snoa. Nan a bini principalmente for dje clase medio i a menospreciá e pueblo comun. Jesus a considerá mayoria fariseo como hende cu ta busca nan propio interes, cruel stimadornan di placa cu tabata yen di hipocresia. (Mateo, capítulo 23) Nan a aceptá henter e Scritura Hebreo den lus di nan propio splicacionnan pero a duna balor igual of mayor na nan tradicionnan oral. Nan a bisa cu nan tradicionnan tabata “un tranké rond di e Ley.” Sin embargo, en bes di ta un tranké, nan tradicionnan a invalidá e Palabra di Dios i a confundí e público.—Mateo 23:2-4; Marco 7:1, 9-13.
E esenonan tabata místiconan cu aparentemente tabata biba den algun comunidad isolá. Nan a considerá nan mes como e berdadero resto di Israel, sperando den puresa pa ricibí e Mesías primintí. E esenonan a hiba un bida di contemplacion i di austeridad deboto, i hopi di nan creencianan tabata reflehá conceptonan pérsico i griego.
Diferente variedad dje secta dje zelotenan cu tabata motivá religiosamente i fanáticamente patriótico, di un manera cruel a considerá tur hende cu a interferí cu e estado hudiu independiente como enemigu. Nan a ser compará cu e hasmonaeanonan i a atraé principalmente hombernan hóben idealístico i aventurero. Considerá como asesinonan bandidu of como luchadornan den resistencia, nan a usa tácticanan di gueriya cu a haci e camindanan di cunucu i plasanan público peligroso i a agregá n’e tensionnan dje tempu.
Na Egipto, filosofia griego a florecé entre e hudiunan alehandrino. For di ei el a plama pa Palestina i p’e hudiunan ampliamente plamá dje área di Diaspora. Teoristanan hudiu cu a skirbi e Scrituranan Apócrifo i e Pseudepígrafo a interpretá Moises su skirbimentunan como historianan vago i sin smak.
P’e tempu cu e era romano a yega, helenisacion a transformá Palestina permanentemente den sentido social, político i filosófico. E religion bíblico dje hudiunan a ser reemplasá pa hudaismo, un mescla di conceptonan babilónico, pérsico i griego bruhá cu un cierto cantidad di berdad bíblico. Sin embargo, nan tur huntu, saduceonan, fariseonan i esenonan a constituí ménos cu 7 porciento dje nacion. E masanan dje pueblo hudiu tabata cogí den e remolino aki di forsanan conflictivo, nan tabata “soyá i plamá rond manera carné sin wardador.”—Mateo 9:36.
Den e mundu scur ei Jesucristo a haci su entrada. Su invitacion trankilisante tabata consolador: “Bini cerca mi, boso tur cu ta afaná i cargá, i lo mi refrescá boso.” (Mateo 11:28) Ta ki emocionante pa tend’é bisa: “Ami ta e lus dje mundu”! (Juan 8:12) I deleitabel, en berdad, tabata su promesa alentador: “Esun cu ta siguí mi di ningun manera lo cana den scuridad, sino lo poseé e lus di bida.”—Juan 8:12.
[Plachi na página 26]
Jesus a mustra cu e lidernan religioso hudiu tabata den scuridad spiritual
[Plachi na página 28]
Moneda cu tin e cara di Antiokio IV (Epifanes)
[Rekonosementu]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.