(Study Number 3) Ki Ora Susesonan A Tuma Lugá den e Korida di Tempu—Parti 1 [Par. 1 te ku 15]
(Parti 1—kmPA 9/04 pág. 3-6 i Parti 2 kmPA 11/04 pàg. 3-6)
Kon hende tabata konta tempu den era di Beibel, i kronologia di susesonan prinsipal den Skritura Hebreo i Griego.
1 Ora e angel di Yehova a duna Daniel e vishon di “e rei di nort” i e “rei di zùit,” vários bes el a usa e ekspreshon “e tempu stipulá.” (Dan. 11:6, 27, 29, 35) Tin hopi otro pasashi den Beibel ku tambe ta indiká ku Yehova ta tene kuenta ku tempu na un manera hopi eksakto, i ku e ta kumpli ku su propósitonan presis na tempu. (Luk. 21:24; 1 Tes. 5:1, 2) Den su Palabra, Beibel, Yehova a duna nos vários dato ku ta sirbi manera bòrchi di kaminda, pa yuda nos determiná na ki momentu den e korida di tempu sierto susesonan importante a tuma lugá. Awendia hende ta komprondé kronologia bíbliko muchu mas mihó. Investigashon di arkeólogonan i otronan ta sigui tira mas i mas lus riba diferente problema, loke ta permití nos haña sa na ki tempu sierto susesonan klave den Beibel a tuma lugá.—Pro. 4:18.
2 Number Ordinal i Number Kardinal. Den e lès anterior (si-S página 282, paragraf 24 i 25), nos a siña ku tin un diferensia entre number kardinal i number ordinal. Mester tene esaki na mente ora di kalkulá durashon di periodonan menshoná den Beibel segun sistemanan moderno di duna fecha. Por ehèmpel, ora Beibel ta referí na “e di trintishete aña di e eksilio di Joakin, rei di Huda,” e ekspreshon “di trintishete” ta un number ordinal. E ta representá 36 aña kompletu, plùs algun dia, siman òf luna (loke sea ta e tempu ku a pasa for di momentu ku e di 36 aña a keda kompletá).—Jer. 52:31.
3 Añanan di Reinado i Añanan di Subimentu di Trono. Beibel ta hasi referensia na registronan di estado di e gobièrnunan di Huda i Israel, i tambe dokumentonan di estado di Babilonia i Pèrsia. Den tur e kuater reinonan aki, nan tabata fecha datonan kronológiko di estado a base di e periodonan di reinado di nan reinan, i e mesun sistema di duna fecha aki a ser adoptá den Beibel tambe. Den hopi kaso, Beibel ta menshoná nòmber di e dokumento ku e ta sita for di dje, por ehèmpel “e buki di e echonan di Salomon.” (1 Rei. 11:41) E reinado di un rei tabata konsistí di parti di e aña den kua el a subi trono, plùs e kantidat di añanan kompletu di su reinado. E añanan kompletu aki tabata e añanan ofisial di e rei su reinado, i generalmente nan tabata ser kontá di nisan pa nisan, esta, di lènte pa lènte. E tempu ku a transkurí entre e momentu ku un rei a subi trono te na e siguiente luna di nisan den lènte, tabata konosí komo su aña di subimentu di trono, durante kua el a kompletá e último aña di reinado di e rei promé kuné. Sin embargo, su propio periodo di reinado ofisial tabata kuminsá kore te e próksimo dia 1 di nisan.
4 Por ehèmpel, aparentemente Salomon a kuminsá reina algu promé ku nisan di aña 1037 promé ku nos era, tempu ku David tabata na bida ainda. Poko despues di esei, David a fayesé. (1 Rei. 1:39, 40; 2:10) Sin embargo, e último aña di reinado di David a kore te na lènte di aña 1037 promé ku nos era, i e ta ser kontá den e 40 añanan di e periodo di su gobernashon. E pida aña ku a kore di ora Salomon a kuminsá goberná te na lènte di aña 1037 promé ku nos era, ta ser yamá Salomon su aña di subimentu di trono. No por kont’é komo un di su añanan di reinado, pasobra durante e periodo ei ainda e tabata terminando e periodo di gobernashon di su tata. P’esei, e promé aña kompletu di reinado di Salomon a kuminsá te na nisan di aña 1037 promé ku nos era. (1 Rei. 2:12) En total, 40 aña di reinado kompletu ta ser kontá komo Salomon su periodo di gobernashon komo rei. (1 Rei. 11:42) Dor di hasi un distinshon entre añanan di subimentu di trono i añanan di reinado, nos ta den posishon pa kalkulá kronologia bíbliko ku eksaktitut.a
KONTA BAI BÈK TE NA KREASHON DI ADAM
5 Nos Ta Kuminsá na e Fecha Klave. E fecha klave ku nos ta usa pa konta bèk te na kreashon di Adam ta e fecha ku Siro a tumba e dinastia di Babilonia, na aña 539 promé ku nos era.b Siro a saka e dekreto pa liberá e hudiunan den su promé aña, promé ku lènte di 537 promé ku nos era. Esdras 3:1 ta informá nos ku den e di shete luna, Tishri, ku ta korespondé ku parti di sèptèmber i parti di òktober, ya e yunan di Israel tabata bèk na Yerusalèm. P’esei hèrfst di aña 537 promé ku nos era ta ser kontá komo e fecha ku e adorashon di Yehova a ser restorá na Yerusalèm.
6 Restorashon di Yehova su adorashon na hèrfst di aña 537 a marka e fin di un periodo menshoná den profesia. Kua periodo esaki ta? E periodo di “setenta aña” durante kua e Tera Primintí mester a “keda un desolashon.” Tokante e periodo aki Yehova a bisa tambe: “Despues ku setenta aña wòrdu kumplí pa Babilonia, lo mi bishitá boso i kumpli ku mi bon palabra pa ku boso, pa trese boso bèk na e lugá aki.” (Jer. 25:11, 12; 29:10) Daniel, kende tabata bon na altura di e profesia aki, a aktua na armonia kuné ora e ‘setenta añanan’ tabata yegando nan fin. (Dan. 9:1-3) Ya ku e ‘setenta añanan’ a terminá den hèrfst di aña 537 promé ku nos era, nan lo mester a kuminsá den hèrfst di aña 607 promé ku nos era. Echonan komprobá ta apoyá esaki. Jeremias kapítulo 52 ta deskribí susesonan di gran magnitut: e sitiamentu di Yerusalèm, e momentu ora e babilonionan a logra kibra e muraya, i e kaptura di rei Sedekías na 607 promé ku nos era. Siguientemente, manera Jeremias 52 versíkulo 12 ta deklará, “riba e di dies dia di e di sinku luna,” esta dia 10 di Ab (ku ta korespondé ku parti di yüli i parti di ougùstùs), e babilonionan a kima e tèmpel i e stat. Sin embargo, ainda esaki no tabata e kuminsamentu di e ‘setenta añanan.’ Ainda a sobra un rastro di soberania hudiu den persona di Gedalias, kende e rei di Babilonia a nombra komo gobernadó di e gruponan di hudiu ku a sobra den e tera. “Den e di shete luna” Gedalias i algun otro persona a ser asesiná, i miedu a pone e hudiunan ku a resta hui bai Egipto. Ta na e momentu ei, rònt di 1 di òktober di 607 promé ku nos era, e tera a keda ‘desolá,’ “te ora setenta aña a wòrdu kompletá.”—2 Rei. 25:22-26; 2 Kró. 36:20, 21.
7 Di 607 pa 997 Promé ku Nos Era. Hopi faktor ta kompliká kalkulashon di e periodo ku ta kore for di kaida di Yerusalèm bai bèk te n’e tempu ku e reino a parti despues di morto di Salomon. Sin embargo, si nos hasi un komparashon entre e reinadonan di e reinan di Israel i Huda, registrá den 1 Reinan i 2 Reinan, e resultado ta indiká ku e periodo aki a dura 390 aña. E profesia na Ezekiel 4:1-13 ta duna prueba konvinsente ku e sifra aki ta korekto. E profesia aki ta mustra ku e ta papiando di e tempu ora ku e nashonnan lo a sitia Yerusalèm i hiba su habitantenan den koutiverio. Esaki a sosodé na aña 607 promé ku nos era. P’esei, e 40 añanan ku e profesia ta menshoná tokante Huda a terminá ora Yerusalèm a keda desolá. E 390 añanan menshoná tokante Israel no a terminá na destrukshon di Samaria pasobra, ora Ezekiel a profetisá, e suseso ei a tuma lugá kaba for di hopi tempu pasá, i e profesia ta mustra bon kla ku ta na e sitiamentu i destrukshon di Yerusalèm e ta referí. Pues, “e inikidat di e kas di Israel” tambe a bin terminá na 607 promé ku nos era. Si nos konta bai patras for di e punto ei, nos ta mira ku e periodo di 390 aña ei a kuminsá na aña 997 promé ku nos era. Den e aña ei, despues di morto di Salomon, Jeroboam a kibra ku e kas di David i a “hala Israel for di SEÑOR pa no siguié i a hasi nan kometé un piká grandi.” —2 Rei. 17:21.
8 Di 997 pa 1513 Promé ku Nos Era. Ya ku Salomon su di 40 aña di reinado a terminá na lènte di aña 997 promé ku nos era, e konklushon lógiko ta ku su promé aña di reinado mester a kuminsá na lènte di aña 1037 promé ku nos era. (1 Rei. 11:42) E registro di Beibel na 1 Reinan 6:1 ta bisa ku Salomon a kuminsá konstruí e kas di Yehova na Yerusalèm den e di dos luna di e di kuater aña di su reinado. Esei kier men ku tres aña kompletu i un luna kompletu di su reinado a pasa entre tantu, i esei ta hiba nos na aprel-mei di aña 1034 promé ku nos era komo e fecha di komienso di konstrukshon di e tèmpel. Sin embargo, e mesun teksto ta deklará ku esaki a tuma lugá “den e di kuatershent’i ochenta aña despues ku e yunan di Israel a sali for di tera di Egipto.” Aki atrobe, e di 480 ta un number ordinal; pues, e ta representá 479 aña kompletu. P’esei, si nos agregá 479 na 1034, nos ta yega na 1513 promé ku nos era komo e aña ku Israel a sali for di Egipto. Paragraf 19 di Estudio 2 (si-S página 281) ta splika ku for di aña 1513 padilanti, nan mester a konta abib (nisan) komo “e promé luna di aña” pa Israel, (Eks. 12:2) i ku promé ku esei nan tabata laga aña kuminsá den hèrfst, ku e luna tishri. The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1957, Vol. 12, página 474 ta remarká: “E konteo di añanan di reinado di reinan tabata basá riba e sistema di añanan ku ta kuminsá den lènte, i e ta kuadra ku e sistema ku babilonionan tabata usa den mayoria kaso.” Sea kual sea e momentu ku a nan kuminsá apliká e komienso nobo di aña na periodonan di tempu den Beibel, esaki lo a trese kuné ku seis luna a sea bai pèrdí òf bini aserka den konteo di tempu.
9 Di 1513 te 1943 Promé ku Nos Era. Na Eksodo 12:40 i 41 (NW) Moisés a registrá ku “e estadia di e yunan di Israel, kendenan a biba na Egipto, tabata kuatershentitrinta aña.” E manera ku esaki ta ser ekspresá ta duna di komprondé ku no ta henter nan “estadia” nan a pasa na Egipto. E periodo di tempu aki a kuminsá ora Abraham a krusa riu Eufrates riba kaminda pa Kánaan, ora ku Yehova su pakto ku Abraham a drenta na vigor. E promé 215 añanan di e “estadia” aki tabata na Kánaan, i nan a pasa un periodo igualmente largu na Egipto, te ora ku Israel a bira kompletamente independiente di tur kontròl i dependensia di Egipto na aña 1513 promé ku nos era.c E nota na pia di página den Tradukshon di Mundu Nobo na Eksodo 12:40 ta mustra ku e tradukshon griego Septuaginta, ku ta basá riba un teksto hebreo mas antiguo ku e teksto masorétiko, ta agregá “i den e tera di Kánaan,” tras di e palabra “Egipto.” E Pentateuko Samaritano tambe tin algu similar. Galationan 3:17, ku tambe ta menshoná e 430 añanan, ta konfirmá ku e periodo aki a kuminsá na momentu ku e pakto ku Abraham a ser ratifiká, ora Abraham a krusa Eufrates riba kaminda pa Kánaan. Pues, esaki a sosodé na aña 1943 promé ku nos era, tempu ku Abraham tabatin 75 aña di edat.—Gén. 12:4.
10 Tin evidensia di un otro fuente ku tambe ta apoyá e kalkulashon menshoná aki riba: Echonan 7:6 ta mustra ku e simia di Abraham a ser maltratá 400 aña largu. Ya ku Yehova a kaba ku e maltrato ei na man di Egipto na aña 1513 promé ku nos era, e maltrato lo mester a kuminsá na 1913 promé ku nos era. Esei ta kai sinku aña despues ku Isaak a nase, i pues e ta e aña ora ku Ismael a “hasi bofon” di Isaak riba e dia ku nan a kit’é for di pechu.—Gén. 15:13; 21:8, 9.
11 Di 1943 te 2370 Promé ku Nos Era. Manera nos a mira, Abraham tabatin 75 aña ora el a drenta e tera di Kánaan na aña 1943 promé ku nos era. Awor nos por sigui midi tempu bai patras te na tempu di Noe. Nos ta hasi esaki dor di usa e periodonan di tempu ku nos por haña den Génesis 11:10 te 12:4. E kalkulashon aki ta hiba na un total di 427 aña, i ta ser hasí na e siguiente manera:
Di kuminsamentu di e Diluvio
te na nasementu di Arfaksad 2 aña
Djei te na nasementu di Sala 35 ”
Te na nasementu di Heber 30 ”
Te na nasementu di Peleg 34 ”
Te na nasementu di Reu 30 ”
Te na nasementu di Serug 32 ”
Te na nasementu di Nakor 30 ”
Te na nasementu di Taré 29 ”
Te na morto di Taré, tempu
ku Abraham tabatin 75 aña 205 ”
Total427 aña
Si nos konta 427 aña bai patras for di 1943 promé ku nos era, esei ta hiba nos na 2370 promé ku nos era. Pues, Beibel su registro di tempu ta mustra ku e Diluvio den tempu di Noe a kuminsá na aña 2370 promé ku nos era.
12 Di 2370 te 4026 Promé ku Nos Era. Si nos sigui bai bèk den tempu nos ta mira ku Beibel su registro di tempu ta sigui bai patras te na e kreashon di Adam. Nos por determiná esaki a base di Génesis 5:3-29 i 7:6, 11. Aki ta sigui un resúmen di e kalkulashon di tempu:
Di kreashon di Adam te na
nasementu di Sèt 130 aña
Djei te na nasementu di Enos 105 ”
Te na nasementu di Kainán 90 ”
Te na nasementu di Mahalaleel 70 ”
Te na nasementu di Jared 65 ”
Te na nasementu di Enok 162 ”
Te na nasementu di Matusalen 65 ”
Te na nasementu di Lamek 187 ”
Te na nasementu di Noe1 82 ”
Te na e Diluvio 600 ”
Total 1.656 aña
Dor di konta 1.656 aña bai patras for di nos fecha anterior, esta, 2370 promé ku nos era, nos ta yega na 4026 promé ku nos era komo e aña den kua Adam a ser kreá, kisas den hèrfst, ya ku e kalèndernan di mas antiguo tabata laga aña kuminsá den e temporada ei.
13 Dikon e informashon aki ta relevante pa nos awendia? E promé edishon di e buki aki, publiká na 1963, a deklará: “Akaso esei kier men ku na 1963 ya 5.988 aña a pasa for di komienso di e ‘dia’ riba kua Yehova ta ‘sosegá di tur su trabou’? (Gén. 2:3) Nò, pasobra Yehova su dia di deskanso no a kuminsá asina ku el a kaba di krea Adam. Aparentemente, despues ku Dios a krea Adam, ainda e di seis dia di kreashon a sigui kore, i Yehova a sigui krea bestia i para. Ademas, el a laga Adam duna e bestianan nòmber, loke lo a tuma sierto tempu, i despues el a krea Eva. (Gén. 2:18-22; mira tambe NW, nota na pia di página di Gén. 2:19) E kantidat di aña deskonosí ku a pasa for di kreashon di Adam te na fin di e ‘di seis dia’ mester ser kitá for di e 5.988 añanan pa nos por sa presis kuantu aña a pasa for di ora e ‘di shete dia’ a kuminsá. No ta bon pa usa kronologia bíbliko pa spekulá riba fechanan ku ta den futuro ainda.—Mat. 24:36.”d
14 Kiko nos por bisa tokante loke sientífikonan ta pretendé, esta, ku hende tin vários shen mil aña, i kisas miónes di aña, riba tera? Na kontraste ku susesonan deskribí den Beibel, no tin ningun registro skirbí for di e tempunan leu den pasado ei pa apoyá e idea aki. E fechanan ekstraordinariamente leu ku nan ta pone pa “hende pre-históriko” ta basá riba suposishonnan ku no por ser probá. Echo ta ku niun registro históriko ni kronologia seglar konfiabel no ta bai mas ku un par di mil aña den pasado. Tera a pasa dor di hopi kambio grandi, por ehèmpel e diluvio mundial den tempu di Noe, i e kambionan aki tabatin efekto grandi riba e kapanan di piedra i e fosilnan ku tin den nan. Komo konsekuensia, kualke deklarashon ku sientífikonan hasi tokante fechanan di promé ku diluvio ta puru spekulashon.e Kontrali ku tur e hipótesis- i teorianan kontradiktorio di hende, e relato di Beibel sí ta zona lógiko, pasobra su registro di orígen di humanidat i su historia kuidadosamente dokumentá di e pueblo skohí di Dios ta spesífiko i armonioso.
15 Ora nos studia Beibel i meditá riba e obranan di Yehova Dios e Gran Kronólogo, esei mester pone nos sinti hopi humilde. Hende mortal ta berdaderamente insignifikante na komparashon ku e Dios omnipotente ku míles i míles di aña pasá a efektuá e mahestuoso akto di kreashon ku ta ser deskribí asina simpel den Beibel: “Na prinsipio Dios a krea e shelunan i tera.”—Gén. 1:1.
[Footnotes]
a Ora di studia e kapítulo aki por ta útil pa referí na Perspikasia pa Komprondé e Skritura (na spañó), Vol. 1, página 594-604.
b si-S Estudio 2, paragraf 28 i 29.
c Di dia ku Abraham a krusa Eufrates pa dia ku Isaak a nase, 25 aña a pasa; i 60 aña mas a pasa te na nasementu di Jakòb; Jakòb tabatin 130 aña ora el a baha bai biba na Egipto.—Gén. 12:4; 21:5; 25:26; 47:9.
d Na 1990, mester kita e tempu ku a pasa aki for di 6.015 aña.
e Spièrta! (na spañó), 22 di sèptèmber 1986, página 17-27; 8 di yüli 1972, página 5-20.