Referensia pa Material i Tarea pa Reunion Nos Bida i Sirbishi Kristian
1-7 DI ÒKTOBER
TESORONAN DI E PALABRA DI DIOS | HUAN 9-10
“Hesus Ta Kuida Su Karnénan”
nwtsty medio oudiovisual pa Hua 10:1-3, 11, 14
Kurá di Karné
Un kurá di karné tabata un tereno será kaminda wardadó di karné tabata hinka nan karnénan anochi pa protehá nan di ladron i bestia salbahe. Den tempu bíbliko, tabatin diferente forma i tamaño di kurá di karné, i nan no tabatin dak. Por lo general, un kurá di karné tabatin muraya di piedra i un entrada so. Huan a bisa ku hende mester a drenta un kurá di karné via di e “porta,” ku tabata ser vigilá pa un wardadó di porta. (Hua 10:1, 3) Tabatin kurá di karné ku mas ku un hende por a usa. Pues, mas ku ún tou di karné por a pasa anochi den un kurá di karné, i un wardadó di porta lo a protehá e karnénan. Su manisé, e wardadó di porta lo a habri e porta pa e wardadónan di karné. Kada wardadó tabata yama su tou di karné i su karnénan lo a rekonosé su stèm i lo a siguié. (Hua 10:3-5) Hesus a referí na e kustumber akí pa ilustrá e manera ku e tabata kuida su disipelnan.—Hua 10:7-14.
nwtsty nota di estudio pa Hua 10:16
trese: Òf: “guia.” E verbo griego ágo ku a usa aki por nifiká “trese (paden)” òf “guia” dependiendo di e konteksto. Un manuskrito griego di rònt di aña 200 despues di Kristu a usa un palabra griego (synágo) paresido na ágo ku hopi biaha ta ser tradusí komo “reuní huntu.” Hesus komo e Bon Wardadó ta reuní, guia, protehá i alimentá e karnénan di e kurá akí (òf e “tou chikitu” segun Luk 12:32) i su otro karnénan. E dos gruponan akí ta bira ún tou bou di ún wardadó. E deskripshon akí ta resaltá e union ku tin entre Hesus su siguidónan.
Buska Hoyanan Spiritual
nwtsty nota di estudio pa Hua 9:38
a bùig dilanti di Hesus: Òf: “a bùig pa Hesus; a bùig ku su kara abou te na suela pa Hesus; a rindi homenage na Hesus.” Ora usa e verbo griego proskynéo pa referí na un akto di adorashon na un dios, e verbo ei ta ser tradusí komo “adorá.” (Mat 4:10; Luk 4:8) Pero den e konteksto akí, e hòmber ku a nase siegu a bùig Hesus su dilanti pasobra el a komprondé ku Hesus tabata un representante di Dios. E hòmber no a mira Hesus komo Dios òf un dios, sino komo e “Yu di hende,” esta, e Mesías primintí ku a haña outoridat di Dios. (Hua 9:35) Ora e hòmber a bùig pa Hesus, aparentemente el a hasi esei na mes manera ku hende den e Skritura Hebreo tabata hasi. E hendenan ei tabata bùig ora nan a topa un profeta, rei òf otro representante di Dios. (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Re 1:16; 2Re 4:36, 37) Na hopi okashon, hende tabata bùig dilanti di Hesus òf rindi homenage na dje pa ekspresá nan gratitut pa un revelashon divino òf pasobra nan tabata rekonosé ku e tabatin Dios su aprobashon.
nwtsty nota di estudio pa Hua 10:22
e Fiesta di Dedikashon: E nòmber hebreo pa e fiesta akí ta Hanuká (chanukkáh), ku ta nifiká “inougurashon” òf “dedikashon.” E fiesta tabata kuminsá dia 25 di kislev, ku tabata kasi na fin di desèmber i tabata dura ocho dia. (Wak sgd Sekshon 19.) E fiesta tabata pa konmemorá e rededikashon di e tèmpel di Herúsalèm na aña 165 promé ku Kristu. Rei Antioko IV (Epifanes) di Siria a mustra falta di rèspèt pa Yehova, Dios di e hudiunan, i a profaná Su tèmpel. Por ehèmpel, el a traha un altar riba e altar grandi, kaminda tabata hasi ofrenda kimá tur dia. Riba 25 di kislev di aña 168 promé ku Kristu, Antioko a sakrifiká porko riba e altar, a laga traha un buyon ku su karni i a sprengu esei tur riba e tèmpel pa mustra aun mas kuantu despresio e tabatin pa e tèmpel di Yehova. E rei a kima e portanan di e tèmpel, a basha e kambernan di e saserdotenan abou i a bai ku e altar di oro, e mesa di pan di presentashon i e kándelarnan di oro. Kaba, el a redediká e tèmpel di Yehova na e dios pagano Zeus di Olimpo. Dos aña despues, Hudas Makabeo a rekonkistá e stat i e tèmpel. Despues di purifiká e tèmpel, a rededik’é dia 25 di kislev di aña 165 promé ku Kristu, nèt tres aña despues ku Antioko a hasi su sakrifisio repugnante riba e altar pa Zeus. Despues e saserdotenan a bolbe kuminsá hasi ofrenda kimá tur dia na Yehova. No tin nada den e Skritura inspirá ku ta indiká spesífikamente ku Yehova a yuda Hudas Makabeo triunfá i ku el a pidi Hudas restorá e tèmpel. Pero, den pasado, Yehova a yega di usa hòmber di otro nashon, manera Siro di Persia, pa kumpli ku sierto propósito relashoná ku adorashon berdadero. (Isa 45:1) Pues, ta rasonabel pa konkluí ku Yehova por a usa un hòmber di Su pueblo, manera Hudas Makabeo, pa kumpli ku Su boluntat. E Skritura ta mustra ku e tèmpel mester tabata eksistí i mester tabata den funshon pa e profesianan relashoná ku e Mesías, su sirbishi i su sakrifisio kumpli. Ademas, e levitanan mester a sigui hasi sakrifisio te na e tempu ku e Mesías lo a presentá su mes komo e sakrifisio di mas grandi, esta, duna su bida na fabor di humanidat. (Dan 9:27; Hua 2:17; Heb 9:11-14) E siguidónan di Kristu no a haña e mandato pa selebrá e Fiesta di Dedikashon. (Kol 2:16, 17) Di otro banda, no tin registro ku ta indiká ku Hesus òf e disipelnan di Hesus a kondená e fiesta akí.
8-14 DI ÒKTOBER
TESORONAN DI E PALABRA DI DIOS | HUAN 11-12
“Imitá e Kompashon di Hesus”
nwtsty nota di estudio pa Hua 11:24, 25
Mi sa ku lo e lanta: Marta a pensa ku Hesus tabata papiando tokante e futuro resurekshon ku lo tuma lugá riba e último dia. (Hua 6:39) Su fe den resurekshon tabata remarkabel. Algun lider religioso hudiu di su tempu, e saduseonan, tabata nenga ku lo bai tin un resurekshon, apesar ku e Skritura inspirá ta bisa esei bon kla. (Dan 12:13; Mar 12:18) I e fariseonan tabata kere ku alma ta inmortal. Pero, Marta tabata sa ku Hesus a siña hende tokante e speransa di resurekshon i ku el a asta resusitá hende, aunke niun di nan no tabata morto pa asina tantu dia manera Lázaro.
Ami ta e resurekshon i e bida: E morto i resurekshon di Hesus ta hasi posibel ku hende ku muri tin e speransa di bolbe biba. Despues ku Yehova a resusitá Hesus, Yehova a dun’é poder pa no solamente resusitá e mortonan sino tambe pa duna nan bida eterno. Na Rev 1:18, Hesus ta yama su mes “esun bibu” ku tin “e yabinan di morto i di Graf.” P’esei, Hesus ta e speransa pa tantu hende bibu komo morto. Hesus a primintí di habri e grafnan i duna e mortonan bida den shelu komo su ko-herederonan òf bida riba tera bou di su gobernashon selestial.—Hua 5:28, 29; 2Pe 3:13.
nwtsty nota di estudio pa Hua 11:33-35
ta yora: E palabra griego pa “yora” hopi biaha ta referí na yoramentu duru. E mes verbo akí ta ser usá pa deskribí kiko Hesus a hasi ora el a profetisá tokante e binidero destrukshon di Herúsalèm.—Luk 19:41.
a suspirá . . . i a keda masha konmoví: E ekspreshon akí ta un kombinashon di dos palabra griego ku ta deskribí e emoshonnan intenso ku Hesus a sinti na e okashon ei. Por lo general, ta usa e verbo griego (embrimáomai) tradusí komo “a suspirá” pa ekspresá sintimentu fuerte. Pero, den e konteksto akí, e ta indiká ku Hesus tabata asina konmoví ku el a suspirá. E palabra griego pa “a keda masha konmoví” (tarásso) literalmente ta referí na un estado di intrankilidat. Segun un eksperto riba tereno di Beibel, den e konteksto akí, e ta nifiká “kousa un konmoshon interno” òf “kousa gran doló òf pena.” Na Hua 13:21, a usa e mes verbo griego pa deskribí kon Hesus a reakshoná ora el a pensa ku Hudas lo a traishon’é.—Wak nota di estudio pa Hua 11:35 “Awa tabata basha for di . . . su wowo.”
Awa tabata basha for di . . . su wowo: E verbo griego (dakrýo) ku a usa aki ta relashoná ku e sustantivo griego pa “lágrima” ku a usa den e tekstonan manera Luk 7:38, Ech 20:19, Heb 5:7, Rev 7:17 i 21:4. Ta parse ku e verbo (dakrýo) ta pone mas énfasis riba e lágrimanan ku riba e yoramentu duru. Den e Skritura Griego Kristian, e verbo griego akí ta aparesé solamente den e teksto akí, i e ta diferente for di e palabra ku a usa na Hua 11:33 (wak nota di estudio “ta yora” i “a suspirá . . . i a keda masha konmoví”) pa deskribí e yoramentu di Maria i di e hudiunan. Hesus tabata sa ku e tabata bai resusitá Lázaro pero el a bira masha tristu mes ora el a mira kon su amigunan stimá tabata sufri. Amor i kompashon profundo pa su amigunan a pone ku el a yora dilanti di tur hende. E relato akí ta laga nos mira ku Hesus tin kompashon pa hende ku a pèrdè nan ser kerí pa motibu di e morto ku hende a heredá for di Adam.
Buska Hoyanan Spiritual
nwtsty nota di estudio pa Hua 11:49
sumo saserdote: Tempu Israel tabata un nashon independiente, un sumo saserdote lo a sigui den su asignashon te dia ku e muri. (Num 35:25) Pero, durante e tempu ku e Imperio Romano tabata goberná Israel, e gobernantenan di Roma tabatin outoridat pa nombra un sumo saserdote i kit’é for di su puesto. (Wak “Sumo saserdote” den “Lista di Aklarashon di Palabra” di Apèndiks 16 di e Tradukshon di Mundu Nobo di e Skritura Griego Kristian.) Kaifas, un sumo saserdote ku e romanonan a nombra, tabata un diplomátiko ábil ku a keda den su asignashon mas largu ku kualke otro sumo saserdote promé kuné. Nan a nombr’é mas o ménos na aña 18 di promé siglo, i el a keda den e asignashon ei te mas o ménos na aña 36. Aparentemente, ora Huan a bisa ku Kaifas tabata sumo saserdote e aña ei, esta, na aña 33 di promé siglo, e kier a enfatisá ku e aña memorabel ku Hesus a ser ehekutá a kai den e periodo ku Kaifas tabata sumo saserdote.—Wak sgd Sekshon 16-A pa mira unda probablemente kas di Kaifas tabata situá.
nwtsty nota di estudio pa Hua 12:42
lider: Aki, e palabra griego tradusí komo “lider” aparentemente ta referí na e miembronan di Sanedrin, e korte supremo hudiu. Na Hua 3:1, a usa e término akí tambe ora di referí na Nikodemo, un miembro di e korte ei.
ekspulsá for di snoa: Òf: “ekskomulgá; prohibí pa drenta snoa.” E athetivo griego aposynágogos ta aparesé solamente na Hua 9:22, 12:42 i 16:2. Komunidat tabata despresiá i rechasá un persona ekspulsá. Komo ku un persona ekspulsá no por a anda ku e otro hudiunan, su famia lo a haña hopi problema finansiero. Snoa tabata prinsipalmente un sentro di edukashon, pero te na sierto grado, nan tabata usa snoa tambe komo un korte lokal ku tabatin outoridat pa kastigá hende ku sota òf ekspulsá hende.—Mat 10:17.
15-21 DI ÒKTOBER
TESORONAN DI E PALABRA DI DIOS | HUAN 13-14
“Mi A Duna Boso un Ehèmpel”
nwtsty nota di estudio pa Hua 13:5
laba pia di su disipelnan: Den Israel di antigwedat, sandalia tabata e tipo di sapatu mas usá. Komo ku sandalia tabata básikamente un suela di sapatu mará na un hende su pia i ènkel, ta normal ku pia di un biahero lo a susha debí ku e tabata pasa den kaminda i kunuku yen di tera i lodo. P’esei, hende tabatin kustumber di kita sandalia promé ku drenta kas, i un anfitrion hospitalario lo a laba pia di su bishitantenan. Beibel ta menshoná e kustumber akí vários biaha. (Gén 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Luk 7:37, 38, 44) Ora Hesus a laba pia di su disipelnan, el a usa e kustumber akí komo ehèmpel pa siña su disipelnan un lès importante tokante humildat i pa nan ta dispuesto pa sirbi otro hende.
nwtsty nota di estudio pa Hua 13:12-14
mester: Òf: “tin e obligashon di; ta obligá di.” Hopi bes e verbo griego usá aki ta relashoná ku asuntu finansiero i básikamente ta nifiká “debe hende plaka” òf “debe hende algu.” (Mat 18:28, 30, 34; Luk 16:5, 7) Tantu aki komo den otro konteksto, e verbo griego tin un nifikashon mas amplio, esta, ora un persona ta obligá di hasi algu òf tin e obligashon di hasi algu.—1Hn 3:16; 4:11; 3Hn 8.
Buska Hoyanan Spiritual
nwtsty nota di estudio pa Hua 14:6
Ami ta e kaminda, e bèrdat i e bida: Hesus ta e kaminda pasobra ta pa medio di dje so hende por aserká Dios den orashon. Es mas, Hesus ta “e kaminda” pasobra mediante dje hende por rekonsiliá ku Dios. (Hua 16:23; Rom 5:8) Hesus ta e bèrdat pasobra semper el a papia e bèrdat i a biba na armonia ku e bèrdat. Ademas, Hesus a kumpli ku hopi profesia ku ta mustra e papel importante ku e ta hunga den kumplimentu di Dios su propósito. (Hua 1:14; Rev 19:10) E profesianan akí a bira “‘Sí’ [òf a kumpli] pa medio di dje.” (2Ko 1:20) Hesus ta e bida pasobra e reskate a hasi posibel ku humanidat por haña “loke realmente ta bida,” esta, “bida eterno.” (1Ti 6:12, 19; Efe 1:7; 1Hn 1:7) Ademas, Hesus lo ta “e bida” pa miónes di hende ku lo resusitá ku e speransa di biba pa semper den Paradeis.—Hua 5:28, 29.
nwtsty nota di estudio pa Hua 14:12
obranan mas grandi ku esakinan: Hesus no tabata ke men ku su disipelnan lo a hasi milager mas impreshonante ku esnan ku e mes a hasi. Mas bien, humildemente Hesus a rekonosé ku nan trabou di prediká i di siña hende lo ta na un eskala muchu mas grandi ku esun di dje. Su siguidónan lo kubri mas teritorio, alkansá mas hende i prediká pa un periodo mas largu. Hesus su palabranan ta mustra klaramente ku el a ferwagt pa su siguidónan sigui ku su trabou.
22-28 DI ÒKTOBER
TESORONAN DI E PALABRA DI DIOS | HUAN 15-17
“Boso No Ta Parti di Mundu”
nwtsty nota di estudio pa Hua 15:19
mundu: Den e konteksto akí, e palabra griego kósmos ta referí na e sosiedat humano inhustu alehá for di Dios, esta, hende ku no ta sirbi Dios. Huan ta e úniko eskritor di Evangelio ku a skirbi tokante e okashon kaminda Hesus a bisa ku su disipelnan no ta parti di mundu, òf no ta pertenesé na mundu. Hesus a menshoná e mes pensamentu akí dos biaha mas den su último orashon ku su fiel apòstelnan.—Hua 17:14, 16.
nwtsty nota di estudio pa Hua 15:21
pa motibu di mi nòmber: Den Beibel, e palabra “nòmber” tin biaha ta referí na e persona ku ta karga e nòmber ei, su reputashon i tur loke e persona ei ta para p’e. Den e kaso di Hesus, su nòmber ta representá tambe e outoridat i posishon ku su Tata a dun’é. (Mat 28:18; Flp 2:9, 10; Heb 1:3, 4) Den e teksto di Hua 15:21, Hesus ta splika dikon hende ku no ta sirbi Dios lo ta kontra di su disipelnan: nan no konosé esun ku a mand’é. Si nan lo a konosé Dios, nan lo a komprondé i rekonosé kiko Hesus su nòmber ta representá. (Ech 4:12) Esei ta inkluí Hesus su posishon komo e Gobernante ku Dios a nombra, e Rei di reinan, na ken tur hende mester someté nan mes pa haña bida.—Hua 17:3; Rev 19:11-16; kompará ku Sl 2:7-12.
it-1-S 143
Kurashi
Un kristian mester tin kurashi pa e no adoptá aktitut i kondukta di hende ku no ta sirbi Yehova i pa keda fiel na Yehova apesar di mundu su odio. Hesukristu a bisa su disipelnan: “Den mundu boso ta pasa tribulashon, ma tene kurashi! Mi a vense mundu.” (Hua 16:33) E Yu di Dios nunka a laga mundu su aktitut influensi’é; mas bien, el a vense mundu pasobra e no a laga mundu moldi’é di ningun manera. E ehèmpel ekselente ku Hesukristu a pone komo un persona ku a vense mundu i e bida sin piká ku el a hiba ta duna nos kurashi pa imit’é kedando separá i sin mancha di mundu.—Hua 17:16.
Buska Hoyanan Spiritual
nwtsty nota di estudio pa Hua 17:21-23
ún: Òf: “ta den union.” Hesus a pidi den orashon pa su berdadero siguidónan ta “ún,” esta, pa nan traha huntu den union pa logra e mes propósito. Di e manera ei, nan lo ta ún meskos ku Hesus i su Tata ta “ún” den nan manera di pensa i di kooperá ku otro. (Hua 17:22) Na 1Ko 3:6-9, Pablo ta mustra ku e mes tipo di union akí mester reina entre e kristiannan segun ku nan ta traha huntu ku otro i ku Dios.—1Ko 3:8.
ta realmente uní: Òf: “ta kompletamente (perfektamente) uní.” Den e versíkulo akí, Hesus ta relashoná union perfekto ku e amor di Dios. Esaki ta na armonia ku Kol 3:14 ku ta bisa: “Amor . . . ta e laso perfekto di union.” E union perfekto akí ta den sentido relativo, pasobra e no ta nifiká ku e siguidónan di Hesus no por tin diferente personalidat, abilidat, kustumber i konsenshi. Mas bien, e ta nifiká ku e siguidónan di Hesus ta uní den nan trabou, kreensia i siñansa.—Rom 15:5, 6; 1Ko 1:10; Efe 4:3; Flp 1:27.
nwtsty nota di estudio pa Hua 17:24
a funda mundu: E palabra griego ku a tradusí komo “funda” ta ser usá tambe na Heb 11:11, kaminda a tradusié komo “konsebí” pasobra a us’é huntu ku e palabra “desendiente.” E ekspreshon “a funda mundu” ku a usa na Hua 17:24 aparentemente ta referí na e momento ku Adam ku Eva a haña yu. Hesus ta relashoná e fundamentu di mundu ku Abel, probablemente e promé hende digno di benefisiá di e reskate i di tin su nòmber “skirbí den e buki di bida desde ku a funda mundu.” (Luk 11:50, 51; Rev 17:8) Ademas, e palabranan akí ku Hesus a bisa su Tata den orashon ta konfirmá ku for di hopi tempu pasá, promé ku Adam ku Eva a haña yu, ya Dios tabata stima su Yu unigénito.
29 DI ÒKTOBER–4 DI NOVÈMBER
TESORONAN DI E PALABRA DI DIOS | HUAN 18-19
“Hesus A Duna Testimonio di e Bèrdat”
nwtsty nota di estudio pa Hua 18:37
duna testimonio di: Den e Skritura Griego Kristian, e palabranan griego ku a tradusí komo “duna testimonio” (martyréo), “testimonio” (martyría) i “testigu” (mártys) tin un nifikashon amplio. E nifikashon básiko di e palabranan akí tin di haber ku testimonio ku un persona ta duna a base di e echonan ku e mes a eksperensiá òf sa bon di dje. Pero nan por duna e idea tambe di “deklará,” “konfirmá” òf “papia bon di” un asuntu. Hesus no solamente a proklamá i duna testimonio di e bèrdatnan ku e tabata konvensí di dje; ku su manera di biba, el a konfirmá tambe ku e profesianan i promesanan di su Tata ta bèrdat. (2Ko 1:20) Dios a profetisá en detaye tokante su propósito relashoná ku e Reino i su Rei Mesiániko. Hesus a kumpli ku e profesianan tokante su mes durante henter su bida riba tera, for di su nasementu te na su morto sakrifisial. E profesianan akí a inkluí e sombranan, òf e patronchinan, ku tin den e pakto di Lei. (Kol 2:16, 17; Heb 10:1) Pues, por bisa ku Hesus a “duna testimonio di e bèrdat” ku echo i palabra.
e bèrdat: Hesus no tabata referí na bèrdat en general, mas bien na e bèrdat tokante e propósitonan di Dios. Un parti importante di Dios su propósito ta ku Hesus, e “yu di David,” mester sirbi komo Sumo Saserdote i Gobernante di e Reino di Dios. (Mat 1:1) Hesus a bisa ku un motibu prinsipal pakiko el a bini na mundu, a biba komo hende riba tera i a kumpli ku su sirbishi ta pa deklará e bèrdat tokante e Reino ei. E angelnan a deklará un mensahe similar tantu promé ku komo despues di Hesus su nasementu na Bètlehèm di Hudea, e stat kaminda David a nase.—Luk 1:32, 33; 2:10-14.
nwtsty nota di estudio pa Hua 18:38a
Kiko ta bèrdat?: Aparentemente, e pregunta di Pilato tabata referí na bèrdat en general i no spesífikamente na “e bèrdat” ku Hesus a kaba di papia di dje. (Hua 18:37) Si Pilato su pregunta tabata sinsero, Hesus sin duda lo a kontest’é. Pero, probablemente Pilato a hasi e pregunta retóriko akí pa demostrá ku e tabata duda ku ta eksistí un bèrdat. Ta komo si fuera e kier a bisa: “Kiko ta bèrdat? E kos ei no ta eksistí!” De echo, Pilato no a ni warda pa Hesus kontest’é; mas bien, el a sali bai pafó serka e hudiunan.
Buska Hoyanan Spiritual
nwtsty nota di estudio pa Hua 19:30
el a entregá su spiritu: Òf: “el a hala su último rosea; el a stòp di hala rosea.” Aki, por komprondé e palabra “spiritu” (na griego, pneúma) komo “rosea” òf “forsa di bida.” Esaki ta pasobra e relatonan paralelo na Mar 15:37 i Luk 23:46 ta usa e verbo griego ekpnéo (lit.: “hala rosea afó”) ku a tradusí komo “hala su último rosea.” Algun eksperto riba tereno di Beibel ta sugerí ku e palabra griego tradusí komo “entregá” ta indiká ku Hesus mes a disidí pa stòp di lucha pa keda na bida, komo ku tur kos a kumpli. Boluntariamente el a “drama su bida te na morto.”—Isa 53:12; Hua 10:11.
nwtsty nota di estudio pa Hua 19:31
e sabat ei tabata un dòbel sabat: Dia 15 di nisan, e dia despues di Pasku Hudiu, semper tabata un sabat sin importá riba ki dia di siman e kai. (Lev 23:5-7) Ora ku e sabat spesial akí a kai pareu ku e sabat normal (e di shete dia di e siman hudiu, ku a kuminsá djabièrnè ora solo baha i a kaba djasabra ora solo baha), e tabata un “dòbel,” òf “gran,” sabat. Komo ku e dia despues di Hesus su morto tabata un dòbel sabat, nos sa e ora ei ku Hesus a muri riba djabièrnè. Entre aña 31 i 33 di promé siglo, aña 33 tabata e úniko aña den kua 14 di nisan a kai riba un djabièrnè. Pues, esaki ta prueba ku Hesus a muri 14 di nisan di aña 33 di promé siglo.