Con Crímen Organisá Ta Afectá Bo
DJE CORESPONSAL DI SPIERTA! NA HAPON
E don (lider) di un famia di Mafia ta prik un dede dje miembro nobo. Sanger ta lèk riba e plachi di un “santu.” Siguientemente, candela ta consumí e plachi. ‘Si bo divulgá cualkier secreto dje organisacion, bo alma lo kima mescos cu e santu aki,’ e don ta bisa e yoncuman.
E PROMESA di mantené silencio—na italiano, omertà—a pone cu crímen organisá a keda casi henteramente clandestino pa hopi aña. Sin embargo, awe gèngnan criminal ta noticia di primer plano na tur parti segun cu algun mafioso ta bira informante. E figura mas prominente acusá dor dje “penitentenan” aki, na italiano pentiti, esta desertornan di Mafia, tabata Giulio Andreotti, kende tabata promé minister di Italia shete biaha i contra ken tin awor un caso hudicial andando pa su coneccionnan cu Mafia.
Organisacionnan criminal na tur parti a expandé nan tenglanan den tur nivel social: e Mafia na Italia i Merca, caminda e ta ser yamá tambe Cosa Nostra; e cartelnan di droga na Sur América; e Triadanan di China; e yakuza na Hapon. Nan actividadnan malbado ta afectá nos tur i ta haci bida mas caru.
Ta ser bisá cu na Merca e Mafia ta parti e stad di New York entre cincu famia, ganando miles di miyones di dollar cu extorsion, rancamentu di placa a cambio di proteccion, fiamentu di placa na interesnan exorbitante, wega di placa, narcotráfico i prostitucion. Ta ser alegá cu e famianan di Mafia tin un gara firme riba e sindicatonan di negoshinan di recogé sushi, di transportacion cu truck, di construccion, di entrega di cuminda i dje industria di textil. Cu e poder cu nan tin riba e sindicatonan, nan por resolvé pleitunan sindical of nan por saboteá un proyecto. Por ehempel, na un sitio di construccion, un dia un catapila lo no move, un otro dia e breknan di un loader ta faya, i e ingenieronan den operacion ta tarda e proyecto—e incidentenan aki, i mas, ta sigui persistí te ora cu e constructor bai di acuerdo cu e demandanan dje mafia, sea cu eseinan ta soborno of contractnan di trabou. De echo, “soborno pagá na e Mafia por garantisá negoshantenan entreganan inmediato, pas laboral i e posibilidad di usa trahadornan mas barata,” e revista Time ta informá.
Na Colombia dos cartel di droga tabata competí cu otro te ora Pablo Escobar, e lider dje cartel di Medellín, a ser tirá mata na 1993. Despues di esei, e cartel di Cali a monopolisá e traficacion di cocaina na mundu. Cu un ganashi di 7 mil miyon dollar mericano na 1994 na Merca so, el a bira probablemente e asociacion mas grandi di crímen organisá na mundu. Pero e aresto na 1995 dje celebro tras di dje, José Santacruz Londoño, a dal e cartel un sla duru. Sin embargo, semper tin un sucesor ansioso, wardando pa tuma over como e próximo lider.
Despues dje colapso dje Cortina di Heru, e Mafia ruso a haci su debut riba e esena internacional. Como resultado, “tur negoshi na Rusia tin cu atendé cu e mafia,” un bankero citá den Newsweek a bisa. Segun informe, asta na Brighton Beach, New York, e Mafia ruso ta haciendo masha hopi ganashi cu complotnan complicá di estafa enbolbiendo distribucion ilegal di gasolin. Doñonan di auto ta haña nan ta paga mas p’e gasolin, i e gobiernu ta perde belasting. E gèngnan ruso ta manehá tambe e círculonan di prostitucion na Oost Europa. For di mayoria di nan crímennan nan ta scapa sin ningun rascá. Ken ta tribi enfrentá ex-atletanan i veteranonan dje guera di Afganistan fuertemente armá?
E situacion no ta diferente den Oriente. Na Hapon esnan den e negoshi di espectáculo tin cu spera tur sorto di problema, a ménos cu nan onra e grupo local di yakuza i paga un suma exorbitante na nan. Aki tambe e yakuza ta exigí placa a cambio di proteccion for di barnan i asta for di prostitutanan. Ademas, e yakuza a penetrá profundamente den e economia hapones dor di organisá nan mes companianan, extorsionando placa for di comercionan grandi, i uniendo cu asociacionnan di crímen organisá den exterior.
Organisacionnan criminal cu nan sede na Hong Kong i Taiwan tambe ta extendiendo un netwerk riba henter e mundu. Cu excepcion di nan nomber, Triadanan, poco ta conocí tocante con nan ta organisá. Nan historia ta bai bek te na siglo 17, ora cu mòniknan chines a uni huntu den un banda contra e manchurianonan kendenan a tuma China over. Maske nan tin dies di miles di miembro, ta ser bisá cu e Triadanan na Hong Kong ta forma asociacionnan temporal pa un crímen of un seri di crímen specífico, haciendo e difícil pa polis averiguá nan identidad. Nan ta gana miles di miyones di dollar traficando heroina i a combertí Hong Kong den un centro pa falsificá credit-card.
Den su buki The New Ethnic Mobs (E Gèngnan Etnico Nobo), William Kleinknecht ta skirbi tocante crímen na Merca: “Den e mundu nobo di crímen organisá, ningun gèngster étnico tin un mihó futuro cu e chinesnan. . . . Gruponan criminal chines ta ganando poder rápidamente den stadnan den henter e pais. . . . Nan ta bin na segundo lugá djis despues dje Mafia di New York.”
En cuanto un otro forma di traficacion ilegal cu a procedé for di Hong Kong, un funcionario dje Departamento di Husticia di Merca ta bisa: “Contrabanda di stranhero ta un manifestacion di crímen organisá.” Algun funcionario ta calculá cu 100.000 chines ta drenta Merca ilegalmente tur aña. E típico imigrante ilegal mester paga por lo ménos 15.000 dollar mericano pa ser trecé na un nacion próspero, di cua e mayor parti e ta caba di paga completo despues cu e yega su destinacion. Asina, pa hopi imigrante bida den e tera di nan soño ta bira un pesadia di trabou forsá den bordelnan i den fábricanan caminda e trahadornan ta ser explotá.
Como cu bo no ta enbolbé bo mes den actividadnan criminal, bo por sinti cu bo no ta ser afectá dor di crímen organisá. Pero esei realmente ta asina? Hopi drogadicto, bibando riba vários continente, ta acudí na crímen pa paga droga suministrá dor di cartelnan di droga suramericano. Crímen organisá ta haci sigur cu contractnan pa servicionan público ta ser asigná na companianan cu ta ligá na nan; como resultado, ciudadanonan ta paga mas. E Comision Presidencial Riba Crímen Organisá a yega di bisa cu na Merca, “crímen organisá ta distorcioná gastunan mediante hortamentu, extorsion, soborno, acuerdo entre empresanan pa fiha preis i restriccion di comercio” i cu consumidornan ta ser forsá pa paga “loke ta prácticamente un extra belasting” n’e Mafia. Pues, ningun hende ta scapa dje efectonan di crímen. Nos tur ta paga un preis.
Pero di con crímen organisá ta prosperá awe?
[Kuadro na página 5]
E Mafia—Su Orígen
“E Mafia a lanta na Sicilia durante e último parti di Edad Media, caminda posiblemente el a cuminsá como un organisacion secreto dedicá na tumba e mando dje vários conkistadornan stranhero dje isla—manera e saracenonan, normandonan i spañónan. E Mafia a debe su orígen i a haña su miembronan for dje hopi ehércitonan privá chikitu, esta mafie, cu e propietarionan di tereno ausente a paga pa protehá nan propiedadnan for di bandidunan den e condicionnan ingobernabel cu a prevalecé den gran parti di Sicilia atrabes dje siglonan. Durante siglonan 18 i 19, e matonnan enérgico den e ehércitonan privá aki a organisá nan mes i a crece bira asina poderoso cu nan a lanta contra e propietarionan i a bira e único ley riba hopi dje propiedadnan, extorsionando placa for dje propietarionan a cambio di protehá e cultivo dje últimonan aki.” (The New Encyclopædia Britannica) Extorsioná placa a cambio di proteccion a bira nan modus operandi. Nan a hiba nan métodonan Merca, caminda nan a enbolbé nan mes den wega di placa, extorsion via sindicatonan, fiamentu di placa na interesnan exorbitante, narcotráfico i prostitucion.