Oservando Mundu
Fout den Proofreading di Bijbel
“Eror di imprenta den Bijbel tabata bastante comun den siglo 17 i 18,” segun e revista Bible Review, “pero esei no kier men cu hende a considerá nan di poco importancia.” Por ehempel, durante e reinado di Carlos I, a publicá loke a bira conocí como e Bijbel Bobo. Na Salmo 14, dor di eror e imprimidónan a cambia un palabra. P’esei, e promé versículo ta bisa: “E bobo a bisa den su curason, tin un Dios.” Pa via di esaki nan a haña un boet di 3.000 libra. Na 1631 un otro compania, Barker and Lucas, a haña un boet di 300 libra pasobra el a omití un palabra den loke nan a yama e Bijbel Adúltero. Esaki a manda nan bankrut. Nan version tabata bisa: “Bo mester cometé adulterio.” Algu similar a pasa cu e Bijbel Peca Mas, di 1716. Caminda Jesus a bisa e homber cu el a cura pa “no peca mas,” tin pará cu Jesus a bisa “peca mas.” Nos no mag lubidá e Bijbel Binager, publicá na 1717. E encabesamentu riba Lucas capítulo 20 ta bisa, “E comparacion dje Binager,” (na ingles, “Vinager”) en bes di “E comparacion dje Hofi di Wijndruif” (na ingles “Vineyard”).
Polis Riba Schaats
Pa por yega mas cerca di hende den nan becindario, algun polis na Norteamérica ta usa ‘roller blade.’ Patruyá na pia, riba cabai i riba baiskel tambe ta birando mas comun, segun The Toronto Star. Tin polis cu ta usa schaats den stadnan grandi manera Chicago, Miami i Montreal. Un dje promé polisnan cu a cuminsá cu e idea di roller blade, sargento Bill Johnston di polis di Fort Lauderdale, ta bisa: “For di principio e idea a cai den bon tera. Cu schaats, bo ta mas cerca dje público, i nan ta acercá bo mas lihé.” The Toronto Star ta mustra cu “schaats tin su bentahanan, por ehempel, bo por sorprendé un ladron di auto.”
Compas di Piscá
Con e piscá yamá trucha regenboog ta nabegá? Biólogonan di Nueva Zelandia a descubrí cu nan tin “un compas magnético den nan nanishi,” segun e revista New Scientist. Hopi para i reptil i algun mamífero por orientá nan mes riba e campo magnético di tera. Pero nunca científiconan no a yega di identificá celnan cu ta percibí unda nort ta, esta celnan cu nan ta pensa ta contené e mineral magnético yamá magnetita. Investigadónan dje Universidad di Auckland a descubrí cu trucha tin un fibra di nervio den su cara cu ta saca candela ora expon’é na un campo magnético. Ora nan a bai wak, nan a haña cu e nervio ta originá den nanishi dje piscá, caminda nan a haña celnan di nervio cu ta contené magnetita.
Violencia di Futbol
E rivalidad intenso entre vários tim cu a participá den e competencia di futbol di Copa Mundial aña pasá, a provocá celebracionnan cu hopi bes a terminá den violencia. Na México a yama mas cu 1.500 polis pa controlá fanáticonan dje tim mexicano. Segun e korant mexicano El Universal, polis a detené riba 200 hende. Durante e disturbio un hende a tira un klapchi cu a rementá den cara di un fanático hóben. Parti di su cabes a keda destrosá. Na Argentina, Bélgica i Brazil tambe e celebracionnan a sali for di man, loke a hiba na lesion i aresto. Excelsior, un korant di Ciudad di México, ta raportá cu na Francia a arestá rond di 1.000 hende en coneccion cu e weganan di Copa Mundial, i a prohibí 1.586 di bolbe drenta e pais.
Bo Mannan i Bo Salú
The Medical Post di Cánada ta bisa: “Ora un hende nister i pone man na boca of supla su nanishi, e mester laba man promé cu mishi cu telefon of man di porta.” The Post a cita e Asociacion Mericano pa Profesionalnan den Control di Infeccion i Epidemiologia, cu ta bisa cu “80% di infeccion comun ta plama directamente via man i mishimentu, no via aire.” Dr. Audrey Karlinsky dje Universidad di Toronto ta recomendá pa laba man frecuentemente i frega e habon den man pa “10 te 15 seconde. Mester soru pa laba meimei dje dedenan i bou dje uñanan.” E ta sugerí pa despues, hawa man cu awa cayente i usa un papel pa cera e kranchi. Con bo por logra pa muchanan tuma suficiente tempu pa laba man? Dr. Karlinsky ta recomendá pa laga nan bisa henter e alfabet miéntras nan ta frega man cu habon.
Vírus Nobo den Sanger
Segun e korant frances Le Monde, despues cu a descubrí un vírus nobo den sanger di donantenan europeo, autoridadnan di salubridad na Francia a dicidí di establecé un “grupo científico di vigilancia permanente.” A identificá e agente infeccioso, conocí como e vírus transmití via transfusion (VTT), pa promé bes na Hapon, na 1997, caminda 10 porciento dje sanger di donante ta infectá. Ainda dokternan no sa precis ki malesa e vírus ta causa, pero estudionan na Gran Bretania a revelá cu VTT ta presente den 25 porciento di un grupo di pashent cu ta sufri di un infeccion serio di higra di orígen desconocí. Actualmente, no tin un proceso di ‘screening’ standarisá pa e vírus aki, segun Le Monde.
E Promé Temblor Riba Solo Registrá
Analisando imágennan cu e nave espacial Soho dje Agencia Espacial Europeo a saca, investigadónan Valentina Zharkova dje Universidad Glasgow di Escocia i Alexander Kosovichev dje Universidad di Stanford na California, a detectá un temblor riba solo pa promé biaha. “El a bini despues cu na juli 1996 a detectá un explosion, no dje grandi ei, di hidrógeno i helium riba superficie di Solo,” segun The Daily Telegraph di Londen. E tabatin un magnitud di 11.3; su olanan sísmico tabata 3 kilometer haltu i a producí renchi di ola similar na esnan cu ta ser causá ora tira un piedra den un lago. E renchinan aki a crusa bai te 120.000 kilometer atrabes dje superficie di solo, alcansando un velocidad di 400.000 kilometer pa ora. E temblor aki a descargá rond dje mésun cantidad di energia cu Merca ta gasta na coriente den 20 aña i 40.000 biaha e potencia sísmico dje temblor na San Francisco na 1906, cu a midi 8.3 riba escala di Richter.
Un Bulto di Goso—I Mas Trabou!
Segun Nassauische Neue Presse di Alemania: “Hopi pareha yong ta subestimá e peso adicional di tin un yu. Hopi biaha esaki ta causa conflicto entre pareha despues cu e baby nace.” Un estudio hací n’e Universidad di Groningen, Hulanda, a mustra cu hopi bes mamanan hóben ta malcontentu debí na e cambionan radical cu e nacementu di un yu ta trece cuné. Como promedio, mama tin mester di un 40 ora extra pa siman pa e yu, di cua 6 ta bai na extra limpiamentu, labamentu di paña i cushinamentu i 34 ta dedicá directamente na e yu. Pa tata, 17 ora dedicá directamente na e baby tabata e único actividad adicional. Segun e reportahe, e preshon riba matrimonio “no ta asina tantu un cuestion di ken ta cambia bruki of ta lanta mardugá pa duna baby botter, sino mas bien, con pa parti e trabou di cas.”
Television i Accidente
Mucha cu ta pasa hopi tempu dilanti television lo por kier purba imitá e saltonan peligroso cu nan ta mira. Segun un estudio cu e investigadó spañó Dr. José Umberos Fernández a conducí, e chens di lesion infantil a aumentá cu cada ora cu e mucha a pasa dilanti television. Fernández ta pensa cu esaki ta debí cu television ta duna un bista trocí di realidad. Kico mayornan por haci pa contrarestá esaki? Segun e korant griego To Vima, mayornan por yuda scoge e programanan cu nan yunan ta wak i siña nan “ser exigente i crítico,” en bes di djis aceptá tur loke nan ta mira como realidad.
Mucha i Cafeina
Asta si mucha no ta bebe kofi of te, hopi di nan ta tuma suficiente cafeina via refresco i bebida di chuculati pa despues nan sufri di síntomanan di abstinencia ora nan kier stop di bebe nan, segun The New York Times. Un tim di sikiatra, encabesá pa Dr. Gail A. Bernstein dje Universidad dje Scol di Medicina na Minesota, a enfocá riba e efectonan di cafeina riba e capacidad di concentracion di 30 mucha di edad escolar. A subi e consumo di cafeina dje muchanan te na un ekivalente di tres bleki di cola pa dia. Despues di un siman e muchanan a keda un dia sin haña cafeina. E dia ei e concentracion dje alumnonan a baha drásticamente, i un siman despues ainda e tabata abou. “E mihó manera pa prevení e fenómeno aki,” segun e investigadónan, “ta di no laga e muchanan bebe hopi refresco cu cafeina.”