BIBLIOTEKA ONLINE Watchtower
Watchtower
BIBLIOTEKA ONLINE
Papiamentu (Kòrsou)
  • BEIBEL
  • PUBLIKASHON
  • REUNION
  • g99 8/9 pág. 4-9
  • Loke Microscop Ta Revelá

No tin vidio disponibel pa esaki.

Despensa, tin un problema pa habri e vidio.

  • Loke Microscop Ta Revelá
  • Spièrta!—1999
  • Suptema
  • Informashon Similar
  • Un Bista Riba lo Mas Chikitu
  • DNA—E Molekuul cu Ta Determiná Herencia
  • DNA, RNA i Proteina
  • Unda Bida A Cuminsá?
  • Kico Tin Tras dje Misterio di Bida?
    Spièrta!—1999
Spièrta!—1999
g99 8/9 pág. 4-9

Loke Microscop Ta Revelá

NAN a yega di yama cel, e unidad fundamental di bida. Sí, cosnan bibu, incluyendo mata, insecto, bestia i hende, ta consistí di cel. Atrabes di añanan, científiconan a studia e mecanismonan interno di cel i a bin descubrí hopi dje secretonan di biologia molecular i genética. Laga nos tira un bista mas djacerca riba e cel i considerá loke ciencia a descubrí tocante e unidadnan microscópico fasinante aki di bida.

Un Bista Riba lo Mas Chikitu

Cel ta varia di forma. Algun ta rectangular, otronan ta vierkant. Tin cel rondó, forma di webu i algun cu no tin un forma fiho. Tuma, por ehempel, amuba, un organismo cu ta consistí di un solo cel cu eigenlijk no tin ningun forma definí. Mas bien, segun cu e ta move, su forma ta cambia. Ta interesante cu hopi bes e cel su forma ta indicá su funcion. Por ehempel, algun cel di músculo ta largu i delegá, i segun nan ta haci nan trabou nan ta contraé. Cel di nervio, cu ta manda mensahe pa henter e curpa, tin takinan largu.

Cel ta varia di tamaño tambe. Pero mayoria ta muchu chikitu pa mira sin yudansa di instrumento. Pa duna un idea dje tamaño di un cel tamaño comun, mira e punto na fin dje frase aki. Rond di 500 cel tamaño comun lo por pas den e punto chikitu ei! Si esei ta parce bo hopi chikitu, considerá cu algun cel bacterial ta rond di 50 biaha mas chikitu cu esei. Cua cel ta esun mas grandi? Esei ta e dol dje webu di abestrus. E ta un solo cel “gigante,” cu ta mas of ménos mes grandi cu un bala di baseball!

Ya cu no por mira mayoria cel sin yudansa, científiconan ta usa instrumentonan, manera microscop, pa studia nan.a Anto asina mes, tin algun detaye complicá di cel cu nan no por mira bon. Considerá esaki: Un microscop electrónico por haci un cel mustra 200.000 biaha mas grandi. Esaki ta un aumento cu lo pone un vruminga parce casi 1 kilometer largu. Anto asta asina tin algun detaye dje cel cu nan no por mira!

Asina científiconan a descubrí cu e cel ta asombrosamente complicá. Den su buki The Fifth Miracle (E di Cincu Milager), e físico Paul Davies ta bisa: “Cada cel ta yen-yen di structura masha chikitu mes cu lo por a sali for di un manual di ingeniero. Tin un cantidad sinfin di pincet, skèr, pomp, motor, palanca, valve, pipa, cadena i asta vehículo. Pero claro cu e cel ta mas cu djis un sacu yen di instrumento. E diferente componentenan ta funcioná huntu pa forma un totalidad cu ta funcioná suavemente, manera un liña di produccion di fábrica masha elaborá.”

DNA—E Molekuul cu Ta Determiná Herencia

Mescos cu tur mata i bestia cu ta consistí di hopi cel, hende tambe a cuminsá como un solo cel. Despues cu e cel ei alcansá un cierto tamaño, e ta parti bira dos cel. Caba, e dos celnan aki ta parti bira cuater cel. Segun cu e celnan ta sigui parti, nan ta specialisá, esta, algun ta bira cel di músculo, otronan ta bira cel di nervio, i otronan cel di cueru, etcétera. Segun cu e proceso ta continuá, hopi dje celnan ta reuní huntu pa forma tehido. Por ehempel, celnan di músculo ta bini huntu pa forma tehido di músculo. Diferente tipo di tehido ta forma órgano, manera curason, pulmon i wowo.

Bou dje capa fini di cada cel, tin un líkido manera gelatina yamá citoplasma. Mas aden tin e núcleo, cu un membran fini ta separá for dje citoplasma. Nan a yega di yama e núcleo e centro di control dje cel, pasobra e ta dirigí casi tur actividad dje cel. Den e núcleo tin e programa genético dje cel, skirbí den ácido desoxiribonucleico—DNA, pa mas corticu.

E molekuulnan di DNA ta stijf lorá den e cromosom dje cel. Bo genenan, cu ta seccionnan dje molekuulnan di DNA, ta contené tur e informacion necesario pa haci bo e hende cu bo ta. “E programa genético den e DNA ta haci tur cos bibu diferente for di tur otro cos bibu,” segun The World Book Encyclopedia. “E programa aki ta haci un cachó diferente for di un piscá, un zebra diferente for di un rosa i un mata diferente for di un maribomba. E ta haci bo diferente for di tur otro hende riba tera.”

E cantidad di informacion den e DNA di un di bo celnan so ta tolondrador. Lo e por yena rond di un miyon página tamaño dje revista aki! Ya cu DNA ta responsabel pa pasa informacion hereditario for di un generacion di cel pa e siguiente, nan a yega di yam’é e plan maestro di tur bida. Pero con DNA ta?

DNA ta consistí di dos cadena lorá rond di otro i ta haña forma di un trapi cu ta lora. E dos cadenanan aki ta conectá cu otro mediante combinacionnan di cuater componente yamá base. Cada base di un cadena ta forma par cu un base dje otro cadena. E par di basenan aki ta forma e palunan dwars dje trapi lorá di DNA. E órden exacto dje basenan den e molekuul di DNA ta loke ta determiná ki informacion genético e ta carga. Simpel bisá, e secuencia aki ta determiná prácticamente tur cos di bo, for di bo color di cabei te na e forma di bo nanishi.

DNA, RNA i Proteina

Proteina ta e macromolekuulnan mas abundante hañá den cel. Segun un cálculo, nan ta forma mas cu mitar dje peso secu di mayoria organismo! Proteina ta consistí di componentenan mas chikitu cu yama amino ácido. Bo curpa mes ta traha algun di esakinan, pero otronan mester ser ingerí via cuminda.

Proteina tin hopi funcion. Por ehempel, tin hemoglobina, un proteina hañá den cel corá di sanger, cu ta transportá oxígeno dor di henter bo curpa. Tambe tin anticurpa, cu ta yuda bo curpa bringa malesa. Otro proteinanan, manera insulina, ta yuda bo digerí alimento i tambe regulá vários funcion di cel. Na tur, lo por tin miles di diferente tipo di proteina den bo curpa. Lo por tin asta cientos den un solo cel!

Cada proteina ta ehercé un funcion specífico, determiná dor di su gene di DNA. Pero con e informacion genético den un gene di DNA ta ser decifrá pa asina por traha un cierto proteina? Manera por mira den e diagram acompañante “Con Proteina Ta Ser Trahá,” promé mester transferí e informacion genético wardá den e DNA for dje núcleo dje cel pa e citoplasma, caminda e ribosomnan, esta e fábricanan cu ta producí proteina, ta localisá. E transferencia ta ser lográ mediante un intermediario yamá ácido ribonucleico (RNA). E ribosomnan den e citoplasma ta “lesa” e instruccionnan dje RNA i ta pone e amino ácidonan den e secuencia corecto pa forma un cierto proteina. Pues, ta existí un relacion interdependiente entre DNA, RNA i e formacion di proteina.

Unda Bida A Cuminsá?

E estudio di genética i biologia molecular a intrigá científiconan pa hopi década. E físico Paul Davies ta duda cu tin un Creador tras di tur esaki. Pero tog e ta admití: “Cada molekuul tin un funcion specífico i un lugá designá den e diseño total, di manera cu e obhetonan corecto ta ser fabricá. Tin hopi movecion. Molekuulnan tin cu pasa dor dje cel pa topa cu otro molekuulnan net n’e lugá i momento exacto pa por efectuá nan trabou debidamente. Tur esaki ta sosodé sin un hefe pa manda e molekuulnan haci nada i pa dirigí nan na nan lugá. No tin ningun capatas cu ta supervisá nan actividad. E molekuulnan ta djis haci loke nan tin cu haci: bai p’aki-p’aya, dal den otro, hala for di otro atrobe, brasa otro. . . . Di un manera of otro, e atomnan sin sintí aki ta bini huntu i ta efectuá e baile di bida cu un precision exkisito.”

P’esei, hopi hende cu a studia e mecanismo interno di cel tabatin tur motibu pa concluí cu mester tin un forsa inteligente responsabel pa su creacion. Laga nos wak di con.

[Nota]

a Pa por studia e contenido i característicanan kímico di cel, científiconan sa usa ‘centrifuge’ tambe, un instrumento cu ta separá e componentenan di cel for di otro.

[Kuadro/Diagram na página 5]

Un Bista Paden dje Cel

Den cada cel tin un núcleo, e centro di comando dje cel. Den e núcleo tin cromosom, cu ta consistí di molekuulnan di DNA stijf lorá, i proteina. Nos genenan ta localisá riba e molekuulnan di DNA aki. Ribosom, e fábricanan cu ta producí proteina, ta localisá den e citoplasma dje cel, cu ta pafó dje núcleo.

[Diagram]

(For fully formatted text, see publication)

Cel

Ribosom

Citoplasma

Núcleo

Cromosom

DNA—e trapi di bida

[Diagram na página 7]

(For fully formatted text, see publication)

Con DNA Ta Duplicá

Pa hacié visualmente mas simpel, a pinta e trapi lorá dje DNA plat.

1 Promé cu celnan parti pa producí e siguiente generacion di cel, nan mester duplicá e DNA. Promé, proteinanan ta yuda habri seccionnan dje dos cadenanan dje DNA for di otro manera zip

Proteina

2 Caba, siguiendo reglanan estricto di forma par, e basenan liber den e cel ta pega na e basenan corespondiente dje dos cadenanan original

Basenan liber

3 E resultado final ta dos buki di código idéntico di DNA. Pues, ora e cel parti, cada cel nobo ta haña un buki di código idéntico na esun otro

Proteina

Proteina

E regla di DNA pa forma par:

A semper cu T

A T Timina

T A Adenina

C semper cu G

C G Guanina

G C Citosina

[Diagram na página 8, 9]

(For fully formatted text, see publication)

Con Proteina Ta Ser Trahá

Pa hacié simpel, nos a pinta un proteina cu ta consistí di 10 amino ácido. Mayoria proteina tin mas cu 100

1 Un proteina special ta habri un pida seccion dje cadenanan di DNA manera ta zip

Proteina

2 Basenan liber di RNA ta hala pega riba un solo cadena di e basenan dje DNA habrí, i asina ta forma un cadena dje RNA mensahero

Basenan liber di RNA

3 E RNA mensahero nobo aki ta hala kita bai cerca e ribosomnan

4 Un RNA transportador ta piki un amino ácido i ta hib’é na e ribosom

RNA transportador

Ribosom

5 Segun cu e ribosom ta pasa banda dje RNA mensahero, un cadena di amino ácido ta forma

Amino ácido

6 Segun cu e cadena di proteina ta forma, e ta cuminsá dobla bai den e forma necesario pa e funcioná bon. Despues e ribosom ta laga e cadena bai

RNA transportador tin dos punta importante:

Unu ta reconocé e código dje RNA mensahero

E otro ta carga e amino ácido corecto

RNA transportador

Base di RNA ta usa U en bes di T, pues U ta forma par cu A

A U Uracil

U A Adenina

[Komentario di plachi na página 8]

    Publikashonnan na Papiamentu (Curaçao) (1986-2025)
    Log Out
    Log In
    • Papiamentu (Kòrsou)
    • Kompartí
    • Preferensia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Kondishonnan di Uso
    • Maneho di Privasidat
    • Konfigurashon di Privasidat
    • JW.ORG
    • Log In
    Kompartí