Por Confia e Buki Aki?
“Mi ta haña mas indicacionnan confiabel di autenticidad den Bijbel cu den cualkier otro historia profano [seglar].”—Sir Isaac Newton, científico ingles renombrá.1
POR confia e buki aki—Bijbel? E ta haci mencion di hendenan cu di berdad a biba, lugánan cu di berdad a existí i sucesonan cu di berdad a tuma lugá? Si ta asina, mester tin evidencia cu el a ser skirbí dor di escritornan fiel i onesto. Ta existí prueba. Hopi di esei a ser hañá derá den tera, i tin asta mas den e buki mes.
Cobando pa Saca e Evidencia
E descubrimentu di obhetonan antiguo derá den lugánan mencioná den Bijbel a apoyá su exactitud histórico i geográfico. Considerá solamente algun evidencia cu arkeólogonan a coba saca.
David, e hóben i balente wardadó di carné cu a bira rey di Israel, ta bon conocí pa lectornan di Bijbel. Su nomber ta aparecé 1.138 biaha den Bijbel, i e expresion “Cas di David”—hopi bes refiriendo na su dinastia—ta presentá 25 biaha. (1 Samuel 16:13; 20:16) Sin embargo, te cu poco tempu pasá, no tabatin evidencia claro fuera di Bijbel cu David a existí. Acaso David tabata djis un personahe ficticio?
Na 1993 un tim di arkeólogo, encabesá pa Profesor Avraham Biran, a haci un descubrimentu asombroso, cu Israel Exploration Journal a informá di dje. N’e sitio di un ceritu antiguo yamá Tel Dan, den parti nort di Israel, nan a saca un piedra di basalt. Riba e piedra tabatin grabá e palabranan “Cas di David” i “Rey di Israel.”2 Aparentemente e inscripcion, cu ta data di siglo nuebe P.E.C., ta parti di un monumento di victoria cu e arameonan a traha, kendenan tabata enemigu di Israel cu a biba na parti oost. Di con e inscripcion antiguo aki ta asina significativo?
Basá riba un informe di Profesor Biran i su colega, Profesor Joseph Naveh, un artículo den Biblical Archaeology Review a declará: “Esaki ta e promé biaha cu e nomber di David ta ser hañá den un inscripcion antiguo fuera dje Bijbel.”3a Tin algu mas cu ta remarcabel tocante e inscripcion. E expresion “Cas di David” ta skirbí como un solo palabra. Experto lingwístico Profesor Anson Rainey ta splica: “Un divididor di palabra . . . hopi bes ta ser lagá afó, specialmente si e combinacion ta un nomber propio ampliamente reconocé. ‘E Cas di David’ tabata siguramente un nomber propio asina, políticamente i geográficamente, meimei di siglo nuebe P.E.C.”5 Di manera cu evidentemente Rey David i su dinastia tabata bon conocí den e mundu di antigwedad.
Nínive—e gran stad di Asiria mencioná den Bijbel—realmente a existí? Te cu poco tempu pasá, esta na cuminsamentu di siglo 19, algun crítico di Bijbel a nenga di kere esei. Pero na 1849, Sir Austen Henry Layard a coba saca ruinanan dje palacio di Rey Senákerib na Kuyunjik, un sitio cu a resultá di ta parti di Nínive di antigwedad. Asina e críticonan a ser silenciá riba e punto ei. Pero e ruinanan aki tabatin mas pa conta. Riba e murayanan di un cuarto bon conserbá, tabatin un cuadro dje captura di un stad bon fortificá, cu prezunan marchando dilanti e rey invasor. Riba e rey tabatin e inscripcion aki: “Senákerib, rey di mundu, rey di Asiria, a sinta riba un trono nîmedu i a revisá e botin (tumá) for di Lákis (La-ki-su).”6
E cuadro i inscripcion aki, cu por ser mirá den e Museo Británico, ta na armonia cu e relato bíblico dje captura dje stad Lákis di Hudea dor di Senákerib, registrá na 2 Reynan 18:13, 14. Comentando riba e nificacion dje hayasgo, Layard a skirbi: “Ken lo a kere cu tabata probabel of posibel, promé cu e descubrimentunan aki, cu bou dje monton di tera i sushi cu a marca e sitio di Nínive, lo a haña e historia dje gueranan entre Ezekías [rey di Huda] i Senákerib, skirbí n’e mésun tempu cu nan a tuma lugá dor di Senákerib mes, i confirmando asta te den e detaye di mas chikitu e registro bíblico?”7
Arkeólogonan a coba saca hopi otro obheto—pochinan, ruinanan di edificio, tablanan di klei, monedanan, documentonan, monumentonan i inscripcionnan—cu ta confirmá e exactitud di Bijbel. Cobadónan a saca e stad caldeo di Ur, e centro comercial i religioso caminda Abraham a biba.8 (Génesis 11:27-31) E Crónica di Nabonido, sacá for di tera den siglo 19, ta describí e caida di Babilonia na man di Ciro e Grandi na 539 P.E.C., un suceso relatá den Daniel capítulo 5.9 Un inscripcion (di cua su fragmentonan ta conserbá den e Museo Británico) hañá riba e arco di un entrada den antiguo Tesalónica, ta contené nomber dje gobernadónan di stad describí como “politarcanan,” un palabra desconocí den e literatura griego clásico, pero usá dor dje escritor di Bijbel Lucas.10 (Echonan 17:6, nota) Asina e exactitud di Lucas a ser vindicá den esaki—mescos cu a sosodé cu otro detayenan caba.—Compará cu Lucas 1:3.
Sin embargo, no semper arkeólogonan ta di acuerdo cu otro, laga para cu Bijbel. Tog, Bijbel ta contené den su mes evidencia fuerte cu e ta un buki cu bo por confia.
Presentá cu Frankesa
Historiadónan onesto lo registrá no solamente victorianan (manera e inscripcion relacioná cu Senákerib su capturá di Lákis), sino tambe derotanan, no solamente logronan, sino tambe fracasonan, no solamente puntonan fuerte, sino tambe debilidadnan. Poco historiadó ta reflehá un onestidad asina.
Relacioná cu historiadónan asirio, Daniel D. Luckenbill ta splica: “Hopi bes ta obvio cu banidad real a dicta pa anda iresponsablemente cu exactitud histórico.”11 Ilustrando e “banidad real” ei, e analnan dje rey asirio Asurnasirpal ta gaba: “Mi tin realesa, mi tin señorio, mi ta halsá, mi ta potente, mi ta onrá, mi ta glorificá, mi ta preeminente, mi ta poderoso, mi ta balente, mi tin e curashi di un leon i mi ta heroico!”12 Lo bo aceptá tur cos cu bo lesa den analnan asina como historia exacto?
Na contraste cu esei, escritornan di Bijbel a desplegá un frankesa refrescante. Moises, lider di Israel, a informá cu frankesa dje faltanan di su ruman homber, Aron, di su ruman muher Miriam, di su subrinonan Nadab i Abihú, i di su pueblo, i tambe su mes erornan. (Exodo 14:11, 12; 32:1-6; Levítico 10:1, 2; Númeronan 12:1-3; 20:9-12; 27:12-14) E erornan grave di Rey David no a ser tapá, sino a ser registrá—anto esei miéntras cu David tabata gobernando ainda como rey. (2 Samuel, capítulo 11 i 24) Mateo, escritor dje buki cu ta carga su nomber, ta conta con e apostelnan (di ken e tabata unu) a discutí riba nan importancia personal i con nan a bandoná Jesus e anochi di su aresto. (Mateo 20:20-24; 26:56) E escritornan dje cartanan dje Scritura Griego Cristian a reconocé francamente kico tabata e problemanan, incluyendo inmoralidad sexual i discordia, den algun dje congregacionnan cristian di promé. Anto nan a mencioná e problemanan ei sin drei rond dje asuntu.—1 Corintionan 1:10-13; 5:1-13.
Registronan franco i abierto asina ta indicá un interes sincero pa duna e berdad. Ya cu escritornan di Bijbel tabata dispuesto pa duna informacion desfaborabel tocante nan sernan kerí, nan pueblo i asta nan mes, no tin bon motibu pa confia nan skirbimentunan?
Exactitud den Detayenan
Den huicionan di corte e credibilidad dje testimonio di un testigo hopi bes por ser determiná a base di echonan menor. Si detayenan menor ta klop, anto esei ta duna prueba cu su testimonio ta exacto i onesto, miéntras cu discrepancianan serio por saca na cla su e testimonio ta un invento. Na otro banda, un relato demasiado precis—unu den cua delaster un detaye ta nechi hincá den otro—tambe por saca un testimonio falsu na cla.
Kico dje “testimonio” di escritornan bíblico den e sentido aki? E escritornan di Bijbel a desplegá un consistencia remarcabel. Asta den e detayenan di mas chikitu nan ta klop cu otro. Sin embargo, e armonia no ta cuidadosamente hincá den otro, lantando e sospecho cu e escritornan a palabrá algu cu otro. Ta bisto cu e coincidencianan ta falta palabracion, dor cu hopi bes loke e escritornan a skirbi ta klop cu otro inintencionalmente. Considerá algun ehempel.
E escritor di Bijbel, Mateo, a skirbi: “I ora Jesus a drenta e cas di Pedro, el a mira su suegra drumí malu cu keintura.” (Mateo 8:14) Aki Mateo a duna un detaye interesante pero di poco importancia: Pedro tabata casá. E echo ménos importante aki ta ser apoyá dor di Pablo, kende a skirbi: “Acaso mi no tin derecho di hiba un esposa cristian cu mi, mescos cu e resto dje apostelnan i . . . Céfas?”b (1 Corintionan 9:5, The New English Bible) E contexto ta indicá cu Pablo tabata defendiendo su mes contra crítica sin base. (1 Corintionan 9:1-4) Ta bisto cu Pablo no a introducí e detaye chikitu aki—e echo cu Pedro tabata casá—pa apoyá e exactitud di Mateo su relato, sino a mencion’é pa casualidad.
Tur e cuater escritornan di Evangelio—Mateo, Marco, Lucas i Juan—ta registrá cu den e anochi di Jesus su aresto, un di su disipelnan a saca un spada i a dal un esclabo dje sumo sacerdote cuné, kitando e homber su orea afó. Solamente e Evangelio di Juan ta duna un detaye aparentemente innecesario: “E nomber dje esclabo tabata Malco.” (Juan 18:10, 26) Di con Juan ta e único cu ta duna e nomber dje homber? Un par di versículo mas despues, e relato ta duna un echo di poco importancia cu no ta ser mencioná na ningun otro caminda: “E sumo sacerdote tabata conocé” Juan. E famia di cas dje sumo sacerdote tambe tabata conoc’é; e sirbientenan tabata conoc’é, i e tabata conocé nan. (Juan 18:15, 16) Tabata masha natural, anto, pa Juan mencioná nomber dje homber heridá, miéntras cu e otro escritornan di Evangelio, pa ken e homber tabata un desconocí, no ta mencion’é.
Tin biaha, splicacionnan detayá ta ser lagá afó den un relato, pero duná otro caminda dor di declaracionnan hací pa casualidad. Por ehempel, e relato di Mateo di Jesus su huicio dilanti e Sanedrin hudiu ta bisa cu algun hende presente “a dal e wanta, bisando: ‘Profetisá pa nos, Cristo. Ken ta esun cu a dal bo?’” (Mateo 26:67, 68) Di con nan a puntra Jesus pa “profetisá” ken a dal e, siendo cu esun cu a dal e tabata pará su dilanti? Mateo no ta splica. Pero dos dje otro escritornan di Evangelio ta duna e detaye cu falta: Jesus su persiguidónan a tapa su cara promé cu nan a dal e. (Marco 14:65; Lucas 22:64) Mateo ta presentá su relato sin preocupá si delaster un detaye a ser duná.
E evangelio di Juan ta conta di un ocasion ora cu un multitud grandi a reuní pa tende Jesus siña. Segun e relato, ora Jesus a mira e multitud, “el a bisa Felipe: ‘Unda nos lo cumpra pan pa esakinan come?’” (Juan 6:5) Di tur e disipelnan presente, di con Jesus a puntra Felipe na unda nan por a cumpra algun pan? E escritor no ta bisa. Pero, den e relato paralelo, Lucas ta informá cu e incidente a tuma lugá cerca di Betsaida, un stad n’e oriya nort dje Laman di Galilea, i mas promé den e Evangelio di Juan e ta bisa cu “Felipe tabata di Betsaida.” (Juan 1:44; Lucas 9:10) Di manera cu tabata lógico pa Jesus puntra un hende kende su stad natal tabata cerca. E armonia cu tin entre e detayenan ta remarcabel, aunke ta bisto cu nan ta inintencional.
Den algun caso e omision di cierto detayenan ta solamente aumentá e credibilidad dje escritor bíblico. Por ehempel, e escritor di 1 Reynan ta conta di un secura severo na Israel. E tabata asina severo cu e rey no por a haña suficiente awa i yerba pa mantené su cabai i mulanan na bida. (1 Reynan 17:7; 18:5) Sin embargo, e mésun relato ta bisa cu profeta Elías a manda pa trece suficiente awa p’e riba e Ceru Carmel (pa usa en coneccion cu un sacrificio) pa yena e trinchera rond di un área di kisas 1.000 meter cuadrá. (1 Reynan 18:33-35) Den e pleno secura, di unda tur e awa ei a bini? E escritor di 1 Reynan no a molestiá splica. Sin embargo, cualkier hende bibando na Israel tabata sa cu Carmel tabata n’e costa di Laman Mediteráneo, manera un remarke casual ta indicá mas despues den e relato. (1 Reynan 18:43) Pues, awa di laman lo tabata fácilmente disponibel. Si e buki aki, cu na otro lugánan ta hopi detayá, tabata solamente ficcion tratando di parce echonan real, di con su escritor, cu den e caso aki lo tabata un falsificadó sabí, a laga un inconsistencia asina bisto den e texto?
Wel, por confia e Bijbel? Arkeólogonan a coba saca suficiente obheto pa confirmá cu Bijbel ta referí na hendenan real, lugánan real i sucesonan real. Sin embargo, asta mas convincente ta e evidencia hañá den Bijbel mes. Escritornan franco no a spar ningun hende—ni nan mes—ora nan a registrá exactamente loke a sosodé. E consistencia interno dje skirbimentunan, incluyendo e coincidencianan inintencional, ta duna e “testimonio” un característica inekibocabel cu e ta berdad. Teniendo tal “indicacionnan confiabel di autenticidad,” Bijbel ta, en berdad, un buki cu bo por confia.
[Nota]
a Despues dje descubrimentu ei, Profesor André Lemaire a informá cu un reconstruccion nobo di un inscripcion dañá riba e piedra di Mesa (yamá tambe e Piedra Moabita), descubrí na 1868, ta revelá cu e piedra tambe ta contené un referencia n’e “Cas di David.”4
[Plachi na página 15]
E fragmento di Tel Dan
[Plachi na página 16]
Relieve asirio riba muraya mustrando sitiamentu di Lákis, mencioná na 2 Reynan 18:13, 14