Pikinini Fit for Feel Samwan Wantem and Lovem Olketa
“GIVIM lelebet love long wanfala pikinini, and iu kasem bak staka love.” Hem nao samting wea John Ruskin, English man for raet long mek-19 century, hem talem. Maet planti dadi and mami agree hao hem gud samting for lovem olketa pikinini, no from olketa kasem bak love nomoa, bat samting wea moa important hem hao disfala love savve affectim pikinini long gudfala wei.
Olsem example, datfala buk Love and Its Place in Nature lukim hao sapos no eni love stap “planti taem olketa pikinini dae.” And Ashley Montagu, wanfala savveman from Britain hem strong for sei: “Pikinini wea no kasem love hem barava difren saed long body, mind, and tingting from pikinini wea kasem love. Pikinini wea no kasem love hem grow difren tu.”
Report bilong Toronto Star long wanfala study talem semkaen samting. Hem sei: “Pikinini wea go ahed for growap bat no eniwan evritaem holem hem klos or tasim hem . . . garem hae level long olketa hormone wea mekem man wari.” Tru tumas, wei for no eniwan lukaftarem hem gud taem hem baby yet “savve affectim hem for olowe saed long lane and memory.”
Samting hia wea olketa faendemaot hem showimaot klia hao olketa pikinini barava needim mami and dadi for stap. Sapos nomoa, hem hard tumas for dadi and mami and pikinini for mekem grow wei for fren gud tugeta. Bat, sorre tumas, nomata long samfala rich kantri, wei bilong pipol distaem hem for trae for provaedem olketa samting wea pikinini needim bat no thru long mami and dadi. Pipol sendem pikinini go long farawe skul, sendem hem go long Sunday skul, sendem hem go for waka, sendem hem go for skul camp, and givim selen and sendem hem go long olketa ples for hapitaem. From olketa stap aotsaed from midol long famili, gogo planti million pikinini feel—nomata maet olketa no tingim—no eniwan kea, wantem or lovem hem, raonem hem nomoa wanfala world bilong full-grown pipol wea no fren witim hem. From kaen feeling olsem kamap big tumas midolwan olketa pikinini, maet hem nao wanfala reason why samting olsem 3,000 pikinini long Berlin stap long street. Planti long olketa olsem young Micha, wea sei: “No eniwan wantem mi.” Wanfala German boy wea naen year hem komplen olsem tu: “Hem moabeta sapos mi dog bilong mifala.”
Wei for Spoelem Pikinini Garem Planti Difren Wei
For no lukaftarem pikinini hem wanfala wei for spoelem hem wea showimaot hao man no garem samting wea Bible kolem “love.” (Romans 1:31; 2 Timothy 3:3) And hem savve lead go long wei for spoelem hem wea moa worse. Olsem example, start kam from International Year of the Child long 1979, olketa ting moa strong long olketa problem bilong wei for spoelem pikinini saed long body and sex. Hem tru, hem hard for savve evribit long namba wea kasem problem olsem, and hem savve difren for evri difren ples. Bat hem tru tumas hao kill wea pikinini garem saed long feeling from samwan spoelem hem saed long sex, hem hard for aotem nomata taem hem full-grown.
Nomata long wanem wei samwan spoelem pikinini, hem mekem pikinini tingse no eniwan lovem or wantem hem. And luk olsem disfala problem hem go ahed for kamap moa big. Olsem German niuspepa Die Welt talem, “moa and moa pikinini growap long wei wea olketa no fit for deal witim olketa problem long laef.” Hem sei moa: “Olketa pikinini no garem haos wea feel olsem naesfala sef ples. Olsem [Gerd Romeike, bigman bilong wanfala gaedens center for pikinini long Hamburg] talem, disfala wei for fren saed long feeling midolwan pikinini and dadi and mami hem gogo moa wik distaem, or olketa no duim eniting for startim taem pikinini born. Olketa pikinini olsem feel olsem no eniwan kea, and feeling bilong olketa for wantem sef living hem nating fulfill.”
Olketa pikinini wea no kasem raet bilong olketa for samwan lovem and wantem olketa, maet kamap kros and duim nogud samting for pei bak long olketa wea garem blame or long full community. Tenfala year bifor, report bilong wanfala spesol grup long Canada for lukluk long diswan talem hao need kamap for duim samting kwiktaem, nogud wanfala full genereson “wea tingse community nating kea long olketa” hem lus.
Olketa young wan wea no eniwan lovem or wantem olketa maet ranawe from haos for trae lusim olketa problem, bat gogo faendem olketa worse problem long olketa bigfala taon wea fulap witim criminal fasin, olketa drug, and dirty fasin. Tru nao, winim 20 year go finis, olketa police sei samting olsem 20,000 wea no kasem 16 year ranawe from wanfala smol taon area nomoa long United States. Olketa storyim olketa hia olsem “frut bilong olketa famili wea brekdaon and raf fasin, wea planti taem man wea duim hem olketa dadi and mami wea drinkim alcohol olowe or depend long drug. Olketa pikinini hia kamap jury for kasem selen and bihaen, taem boss whipim olketa nogud and olketa lusim evribit respect for olketa seleva, olketa fraet for lusim disfala rabis waka nogud olketa bae kasem panis moa.” Sorre tumas, nomata samfala honest for trae hard for changem disfala barava nogud samting, hem go ahed yet.
Olketa pikinini wea growap long kaen living olsem gogo kamap olketa full-grown pipol wea no balance, planti taem olketa no fit for bringimap pikinini bilong olketa seleva long stretfala wei. From no eniwan lovem or wantem olketa, olketa gogo garem pikinini wea olsem olketa—pikinini wea feel olsem no eniwan wantem or lovem hem. Wanfala bigman long politik long Germany talem stret: “Olketa pikinini wea no kasem love kamap full-grown pipol wea fulap witim heit.”
Hem tru, planti million dadi and mami duim best for mek sure olketa pikinini savve olketa wantem and lovem olketa. Olketa talem olketa pikinini bat pruvim tu long wei for showimaot love and kea and klos interest wea evri pikinini fit for kasem. Nomata olsem, olketa problem still stap—olketa problem wea olketa dadi and mami wanwan no garem savve for stretem. Olsem example, long samfala part bilong world, olketa organization saed long politik and selen fail for provaedem gud health kea, education, and inaf kaikai, and tu protection from nogud waka wea iusim pikinini and nogud living. And planti taem olketa samting hia kamap moa worse from olketa full-grown pipol wea greedy, raverave, selfish, and wea no kea long narawan.
Kofi Annan, secretary-general bilong United Nations, talem samfala main problem olketa pikinini feisim distaem taem hem raet: “Planti million pikinini go ahed for deal witim olketa hard samting wea kamaot from poor living; planti handred thousand safa from samting wea kamaot from faet and hao evriting olabaot saed long selen; planti thousand moa garekil long war; planti moa winim datwan dae from HIV/AIDS or hem killim dae dadi and mami bilong olketa.”
Bat samfala gud nius hem stap! Samfala sekson bilong UN olsem United Nations Children’s Fund (UNICEF) and datfala World Health Organization, duim hard waka for mekem living bilong olketa pikinini kamap moabeta. Annan talem: “Moa pikinini healthy taem olketa born and moa kasem olketa nila for protection from sik; moa savve read and raet; moa free for lane, plei and for just stap olsem pikinini, wea mifala no ting bae happen nomata tenfala year bifor.” Nomata olsem, hem givim warning: “Iumi mas no satisfae witim datwan nomoa.”
Olketa wea Fit for Kasem Spesol Kea
Samfala pikinini fit for kasem spesol kea. Long olketa first year bilong 1960, pipol seke for herem olketa report from winim 12-fala kantri abaotem planti thousand pikinini wea born wea olketa kolem thalidomide pikinini. Taem olketa woman wea babule tekem thalidomide tablet, gogo, olketa bornem olketa pikinini wea garem nogud hand or leg or no eni hand or leg. Long samfala olketa arm and leg olsem finger nomoa.
Foti year bihaen, main samting for givim bigfala kill long olketa pikinini hem olketa bomb wea haed long graon.a Samfala sei samting olsem 60 million go kasem 110 million bomb wea redy for bosta stap haed raonem world. Samting olsem 26,000 pipol dae or kasem bigfala kill evri year—insaed diswan planti pikinini. Start kam long 1997, taem Jody Williams winim Nobel Peace Prize from waka bilong hem for tambuim olketa bomb wea haed long graon, planti start for ting strong and trae stretem problem hia. Bat, olketa ples wea bomb haed long graon stap yet. Taem bigman bilong politik long Germany story abaotem waka for aotem evri bomb wea haed long graon raonem full world, hem sei: “Hem olsem man trae for iusim spoon for mekem wanfala wata tank kamap emti taem tap go ahed for fulimap.”
Narafala grup pikinini wea needim spesol kea hem olketa wea no garem dadi and mami. Purpose bilong Jehovah God, Creator bilong man, hem for olketa pikinini growap witim love and kea bilong wanfala mami and wanfala dadi. Pikinini needim and fit for kasem kaen kea wea balance olsem.
Olketa haos bilong olketa pikinini wea no garem dadi and mami and olketa organization for adoptim pikinini trae for deal witim olketa need bilong pikinini wea no garem eni mami or dadi. Bat, sorre samting, klosap evritaem olketa pikinini wea barava needim samwan for adoptim olketa, hem nao olketa wea no eniwan tingim—olketa wea sik, garem problem long saed for lane, disable, or kam from difren kantri.
Olketa organization kamap wea encouragem pipol wanwan for givim selen evritaem and long wei olsem “adoptim” wanfala pikinini wea stap long wanfala kantri wea moa poor. Olketa iusim disfala selen for education bilong pikinini or for provaedem olketa need bilong hem. Sapos olketa laekem, olketa savve sendem olketa piksa and leta tu for strongim wei for fren. Nomata disfala arrangement savve help, hem fail for olsem really ansa.
Narafala interesting example long wanem samfala duim for helpem olketa pikinini wea no garem dadi and mami hem wanfala organization wea long 1999 celebratem hao olketa duim waka for 50 year finis.
Datfala SOS Vilij for Olketa Pikinini
Long 1949, Hermann Gmeiner startim long Imst, Austria, samting wea hem kolem datfala SOS Vilij for Olketa Pikinini. From disfala smol start, organization bilong hem grow kasem klosap 1,500 vilij and samfala semkaen organization long 131 kantri long Africa, America, Asia, and Europe.
Idea bilong Gmeiner garem faondeson long fofala principle wea leadim hem—mami, olketa brata and sista, haos, and vilij. Wanfala “mami” hem faondeson bilong wanfala “famili” wea garem faev or sixfala—maet moa—pikinini. Hem stap witim olketa and hem trae for showim love and interest olsem wanfala really mami. Olketa pikinini stap tugeta long sem “famili” and witim sem “mami” go kasem taem olketa big and lusim “hom.” Olketa pikinini wea difren age stap long “famili.” From olketa garem olketa “brata” and “sista,” wea moa old and samfala wea moa young, olketa pikinini lane for kea long each other, and diswan helpem olketa for no selfish. Olketa trae for putim olketa pikinini long wanfala “famili” taem olketa barava young. Evritaem olketa really brata and sista stap tugeta long sem “famili.”
Olketa vilij garem samting olsem 15 “famili,” wea evriwan stap long haos bilong hemseleva. Evri pikinini kasem training for helpem “mami” bilong olketa for duim olketa waka long haos. Nomata maet no eni dadi stap, olketa provaedem olketa man for givim advaes olsem wanfala dadi and for givim discipline wea fitim. Olketa pikinini attendim olketa skul wea klosap. Evri “famili” kasem selen evri month for peim olketa kost. Olketa baem kaikai and kaleko long ples wea klosap nomoa. Goal hem for mekem olketa pikinini savve long really laef bilong wanfala famili witim evri problem and hapi, for helpem olketa for garem, long lelebet wei, living wea evri narawan garem. Diswan redyim olketa for startim famili bilong olketa seleva taem olketa full-grown.
Go Ahed for Lukaotem Really Ansa
Olketa organization for adoptim pikinini, olketa haos bilong olketa pikinini wea no garem dadi and mami, SOS Vilij for olketa pikinini, UNICEF, and samfala semkaen organization and grup duim gudfala samting taem olketa trae for provaedem saport for olketa pikinini wea garem living wea nogud. Bat no eniwan long olketa hia savve finisim wei wea samfala pipol garem living wea nogud. Nomata olketa maet laekem, olketa no savve givim gudfala leg long wanfala pikinini wea cripple, mekem mind bilong wanfala pikinini wea mentol for waka gud moa, mekem pikinini stap moa witim dadi and mami wea separate or divorce, or mekem dadi or mami bilong hem wea dae finis for holem hem klos moa.
Nomata olketa trae, olketa man no savve provaedem really ansa for olketa problem bilong olketa pikinini. Bat olketa bae kasem ansa! Yes, and maet hem moa klosap winim wanem iu tingim. Bat hao?
[Footnotes]
a Lukim olketa article “Land Mines—What Can Be Done?” long May 8, 2000, English issue.
[Olketa piksa long page 8, 9]
Wanfala pikinini needim and fit for kasem love bilong wanfala dadi and wanfala mami