Why Nao Problem Kamap Big Moa?
SAMTING olsem 40 year go finis, pipol tingse olketa sik from olketa insect olsem malaria, yellow fever, and dengue hem klosap finis from staka ples long earth. Bat then samting wea olketa man no expectim hem happen—sik from olketa insect start for kamap moa.
Why nao olsem? Wanfala reason hem bikos samfala insect and smolfala living samting wea insect karem start for getius long medicine wea pipol iusim for kontrolem olketa. Disfala natural wei wea olketa isisi getius long samting hem kamap kwiktaem tumas from wei wea olketa man ova tumas for iusim olketa medicine hia or iusim long rong wei. Datfala buk Mosquito talem hao “planti poor pipol kasem medicine, drinkim lelebet nomoa for mekem olketa feel moabeta, and then keepim nara haf for next taem wea olketa feel sik.” From olketa no drinkim full treatment, olketa smol living samting savve stap laef insaed body bilong olketa and gogo garem olketa pikinini wea hard for medicine killim dae.
Weather Hem Change
Wanfala important samting wea mekem sik from olketa insect kamap big moa, hem wei wea planti samting hem change—long nature and community. Wanfala example hem wei wea weather raonem full world hem change. Samfala scientist tingse wei wea earth hem kamap moa hot bae mekem olketa insect wea karem sik for kasem tu olketa ples wea no hot olsem distaem. Samfala pruv stap wea showimaot diswan maet start for happen finis. Doctor Paul R. Epstein from Center for Health and the Global Environment, long Harvard Medical School, hem sei: “Olketa report showimaot hao olketa insect and sik from olketa insect (olsem malaria and dengue fever) long Africa, Asia, and Latin America stap long olketa ples wea moa hae winim bifor.” Long Costa Rica, dengue hem spread go long narasaed bilong olketa maunten, wea bifor mekem datfala sik stap long Pacific Coast nomoa, and distaem hem stap long full kantri.
Bat hot weather savve changem samfala nara samting tu. Long samfala ples hem mekem olketa river kamap smol wata nomoa, and long nara ples hem mekem moa rain and flood kamap wea mekem olketa pool wata stap. Long tufala ples evriwan datfala wata wea stap hem best ples for olketa moskito leim egg. Weather wea moa hot minim olketa moskito leim egg for shortfala taem nomoa, bat long wei wea moa fast and hem mekem season wea staka moskito stap hem longtaem winim bifor. Long hot weather, olketa moskito muv raon moa. Datfala hot affectim tu bele bilong moskito and mekem olketa smolfala living samting insaed long hem for kamap staka tu. Diswan minim moa chance stap for kamap sik nomata hem baetem man wanfala taem nomoa. Bat, nara wari stap tu.
Example Bilong Wanfala Sik
Olketa change wea kamap long living bilong olketa man tu savve mekem kamap olketa sik wea insect pasim go. For minim diswan, iumi need for lukluk gud long waka bilong olketa insect. Saed long planti sik, maet staka nara samting wea happen help for pasim go datfala sik and no just datfala insect nomoa. Wanfala animal or bird savve karem wanfala sik from hem karem olketa insect long body bilong hem or from olketa smolfala living samting stap insaed blood bilong hem. Sapos datfala sik no killim dae datfala bird or animal, body bilong animal savve kamap ples wea datfala sik savve start kam from.
Tingim Lyme disease, sik wea olketa faendem long 1975 and nemem followim Lyme, Connecticut, U.S.A., firstfala ples wea olketa lukim hem. Bacteria wea kosim Lyme disease maet kasem North America wan handred year go finis insaed olketa rat and animal wea kam long olketa ship from Europe. Bihaen wanfala sismol Ixodes tick drinkim blood bilong wanfala animal wea karem disfala sik, datfala bacteria hem stap insaed bele bilong datfala tick for full laef bilong hem. Bihaen, taem datfala tick baetem wanfala animal or man, hem savve pasim datfala bacteria go insaed blood bilong hem.
Long northeast bilong United States, Lyme disease kamap planti taem insaed wanfala area nomoa—for longfala taem finis. Body bilong olketa white-footed mouse main ples wea Lyme disease bacteria kam from. Olketa rat hia savve karem kam tu olketa tick, especially olketa pikinini tick. Olketa full-grown tick laek for stap long body bilong olketa deer, and olketa kaikai and bornem pikinini long body bilong olketa. Taem full-grown mere tick fulap witim blood wea hem drinkim, hem jamp daon long graon for leim olketa egg, and no longtaem bihaen olketa pikinini born and duim sem samting.
Change wea Kamap
Olketa smolfala living samting stap tugeta witim olketa animal and insect for planti year finis and no kosim sik long olketa man. Bat eni change wea kamap savve mekem sik wea stap long wanfala area nomoa for affectim staka pipol long full community. Wanem nao datfala change wea kamap saed long Lyme disease?
Bifor, olketa animal wea killim dae and kaikaim olketa deer help for kontrolem namba bilong olketa deer wea mekem no staka deer tick stap for spoelem pipol. Taem firstfala pipol from Europe wea kam for stap long there kliarem bush for mekem olketa farm, namba bilong olketa deer hem katdaon go moa and olketa animal wea killim dae and kaikaim olketa muv go long nara ples tu. Kasem midol long olketa year bilong 1800, planti farmer lusim olketa farm for start moa long nara ples, and datfala land start for kamap bush moa. Olketa deer kam bak, bat olketa animal wea killim dae and kaikaim olketa no kam bak. From diswan, namba bilong olketa deer kamap staka tumas and namba bilong olketa tick tu.
Bihaen datfala taem, datfala Lyme disease bacteria hem kam and stap insaed olketa animal hia for planti year bifor hem kamap wanfala danger for olketa man. Bat, taem pipol start for wakem haos klosap long bush, staka moa pikinini and full-grown pipol stap long sem ples wea olketa tick stap. Olketa tick start for stap long body bilong pipol and olketa kasem Lyme disease.
Sik Insaed World wea Go Ahed for Change
Samting wea iumi just storyim, hem wanfala wei nomoa wea sik savve kasem olketa man and wanfala example nomoa hao samting wea olketa man duim savve mekem sik kamap. Long buk bilong hem, The Future in Plain Sight, man wea lukaftarem environment, Eugene Linden hem sei: “Klosap evri niu strongfala sik wea kamap big moa kamap from olketa samting wea man duim.” Tu-thri moa example hem olsem: Wei wea olketa man laekem tumas for travel and wei wea olketa savve travel kwiktaem for kasem nara ples savve spreadim sik and olketa smol living samting wea karem sik raonem full world. Wei wea man spoelem ples wea olketa big and smol animal shud stap minim samfala kaen animal no stap nao. Linden talem hao “pollution go insaed air and wata, spoelem natural wei wea body bilong olketa animal and man savve faet againstim sik.” Hem talem tu disfala toktok bilong Doctor Epstein: “For tok stret, wei wea olketa man spoelem environment hem mekem natural wei wea earth savve kontrolem sik for kamap wik wea minim hem isi tumas for smolfala living samting wea kosim sik for grow gud tumas.”
Olketa problem long politik savve lead go long olketa war wea spoelem environment and olketa arrangement for lukaftarem health and givimaot kaikai. And tu, Biobulletin bilong American Museum of Natural History hem sei: “Planti taem olketa refugee, wea no kaikai gud and wea wik, mas go long olketa refugee camp wea dirty and fulap witim pipol and wea mekem pipol stap long danger for kasem planti nogud sik.”
Problem saed long selen forcem pipol for muv go long nara ples or kantri for stap long olketa taon area wea fulap witim pipol. Biobulletin talem hao “olketa smolfala living samting barava grow gud long ples wea fulap witim pipol.” Taem population bilong olketa taon hem kwiktaem kamap staka, “planti taem olketa program saed long health, olsem education, for mek sure pipol garem gudfala kaikai, and olketa program for nilam pipol, no savve lukaftarem staka pipol olsem.” Wei wea staka pipol tumas stap mekem problem kamap tu saed long wata, olketa toilet pipe, and ples for torowe rabis wea mekem hem hard for pipol stap klin and long semtaem hem isi tumas for olketa insect and nara samting wea karem sik for kamap staka. Nomata olsem, hope hem stap, olsem nextfala article bae showimaot.
[Blurb long page 11]
“Klosap evri niu strongfala sik wea kamap big moa kamap from olketa samting wea man duim”
[Box/Piksa long page 7]
West Nile Virus Kasem United States
Firstaem wea pipol luksavve long West Nile virus, sik wea olketa moskito savve pasim go long olketa man, hem long 1937 long Uganda and bihaen, olketa faendem tu long Middle East, Asia, Pacific area, and Europe. Olketa no lukim sik hia long Western Hemisphere go kasem 1999. Bat, start kam long datfala taem, winim 3,000 pipol long United States kasem and winim 200 dae finis.
Planti long olketa wea garem disfala sik no savve, nomata samfala kamap sik olsem olketa garem flu. Bat smol haf long olketa kamap sik fogud witim encephalitis and spinal meningitis. Kam kasem distaem no eni vaccine stap for stopem pipol for kasem West Nile virus and no eni treatment stap tu. Datfala U.S. Centers for Disease Control and Prevention talem warning hao pipol savve kasem West Nile virus tu from olketa organ transplant or blood transfusion from man wea garem disfala sik. Reuters nius service talem long 2002 hao “no eni wei stap for chekim sapos West Nile virus stap insaed blood wea olketa givim long blood transfusion.”
[Credit Line]
CDC/James D. Gathany
[Box/Piksa long page 8, 9]
Hao Nao Iu Savve Protectim Iuseleva? Samfala Samting for Duim and No Duim
Wekap! askem pipol raonem world wea stap long olketa ples wea garem olketa insect and sik wea kam from olketa for samfala idea long wei for stap healthy. Maet advaes bilong olketa fitim ples wea iu stap.
Wei for Klin—Important Samting for Protectim Iuseleva
◼ Keepim haos bilong iu klin
“Putim lid long olketa container for keepim kaikai. Kavarem kaikai wea kuki finis go kasem taem iu kaikaim. Stretawe klinim ap eni kaikai wea iu dropim. No leavim olketa dirty pleit for wasim long morning and no torowe kaikai aotsaed wea iu ting iu bae torowem long stretfala ples long morning. Kavarem or berem datwan, bikos olketa insect and rat savve kam long naet for luk aotem kaikai. And tu, sapos floor long haos hem graon nomoa, wei for mekem thin cement antap long hem savve mekem moa isi for keepim haos klin and stopem olketa insect.”—Africa.
“No keepim eni frut or eni nara samting wea olketa insect laekem insaed haos. Keepim olketa animal—olketa goat, pigpig, and kokorako—aotsaed. Putim lid long olketa aotsaed toilet. Kwiktaem berem siti bilong olketa animal or putim lime long hem for stopem olketa fly. Nomata sapos olketa neiba no duim olketa samting hia, diswan bae helpem iu for stopem olketa insect for kam long haos and area bilong iu and showimaot gudfala example tu.”—South America.
[Piksa]
Wei for no kavarem kaikai or rabis hem olsem iu invaetem olketa insect for kaikai witim iu
◼ Keepim body klin
“Soap hem no expensive, so iu mas iusim evritaem for wasim hand and kaleko, especially taem iu tasim pipol or olketa animal. Trae for no tasim olketa animal wea dae finis. No tasim mouth, nose and eye witim hand bilong iu. Wasim kaleko evritaem nomata hem maet luk klin. Bat, from olketa insect laekem tumas samfala naes smel, no iusim soap wea garem strongfala smel.”—Africa.
Samting Iu Savve Duim for Missim Sik
◼ Aotem olketa ples wea moskito leim egg
Kavarem olketa wata tank and sink for waswas. Aotem olketa container wea savve fulap long wata. No letem olketa pot plant for fulap witim wata. Olketa moskito savve leim egg long eni pool wata wea stap winim fofala day.—Southeast Asia.
◼ Daonem chance wea insect garem for baetem iu
No stap long ples and taem wea insect savve baetem man. Sun hem go daon early long olketa tropical kantri, so planti taem pipol go ahed waka long dark, taem olketa insect staka tumas. Sapos iu sidaon or sleep aotsaed iu stap long danger for kasem sik from olketa insect.—Africa.
[Piksa]
For sleep aotsaed long ples wea olketa moskito stap hem olsem iu invaetem olketa for kaikaim iu
Werem kaleko wea barava kavarem body, especially taem iu long bush. Iusim medicine for stopem insect long kaleko and skin bilong iu, evritaem followim instruction wea stap long botol. Bihaen iu stap aotsaed, chekim body bilong iu and olketa pikinini for mek sure no eni tick stap. Keepim olketa animal bilong iu healthy and aotem eni insect from body bilong olketa.—North America.
Trae for no tasim olketa farm animal sapos iu no need for duim, bikos olketa insect savve pasim sik from olketa animal go long olketa man.—Central Asia.
Iusim moskito net—best wan nao olketa wea garem medicine insaed—for evri member bilong famili. Putim olketa screen long widow long haos and fixim sapos hem brek. Satem eni spes midolwan long ruf and wall bilong haos. For duim olketa samting hia savve kostim lelebet selen, bat bae iu spendem staka selen sapos iu mas tekem pikinini long hospital or dadi no savve waka from hem sik.—Africa.
[Piksa]
Moskito net wea garem medicine insaed hem no expensive olsem kost for peim hospital and medicine
Aotem olketa ples long haos wea insect savve haed. Plasterem olketa wall and insaed ruf, and fulimap olketa krak and hol. Kavarem insaed long grass ruf witim kaleko for stopem insect. No leavim olketa samting stap olabaot—olsem olketa hip pepa or kaleko or staka piksa long wall—wea olketa insect savve haed.—South America.
Samfala acceptim nomoa wei wea olketa insect and rat kam long haos. Hem no fitim! Stopem olketa for kam insaed haos bilong iu. Iusim medicine for stopem and killim dae olketa insect—bat long wei wea followim instruction long botol. Iusim olketa fly trap and samting for whipim fly. Trae for tingim eni idea wea bae help: Wanfala woman sewim kaleko for mekem samting wea luk olsem snek, fulimap witim sand, and iusim for satem spes anda long door for stopem olketa insect kam insaed.—Africa.
[Piksa]
Olketa insect shud no kam insaed haos. Aotem olketa!
◼ Olketa wei for missim sik
Keepim body bilong iu strong for faetem sik long wei for kaikai gud, kasem gudfala rest and exercise. Katem daon wei for wari.—Africa.
Man wea travel: Kasem information firstaem abaotem olketa sik long ples wea iu bae go long hem. Iu savve kasem diswan from olketa pablik health department and from olketa gavman long Internet. Bifor iu travel, tekem medicine for stopem iu from wei for kasem sik long datfala ples wea iu bae visitim.
Taem Iu Feel Sik
◼ Kasem medical help kwiktaem
Planti sik isi for kasem cure taem hem just start.
◼ Keakea, nogud doctor tingse hem difren sik
Go long olketa doctor wea luksavve long olketa sik wea kam from olketa insect and sik bilong olketa tropical kantri, sapos hem nao ples wea iu travel long hem. Talem doctor wanem nao feel nogud long body bilong iu and olketa ples wea iu travel long hem distaem and bifor tu. Only iusim olketa antibiotic sapos iu barava needim, and finisim full treatment.
[Piksa]
Sik from olketa insect savve luk olsem olketa nara sik. Talem doctor evri ples wea iu go
[Credit Line]
Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Box/Piksa long page 10]
Waswe, Olketa Insect Spreadim HIV?
Bihaen winim tenfala year wea olketa duim research, olketa savveman saed long insect and olketa medical scientist no faendem eni pruv for sei olketa moskito or eni nara insect savve pasim go HIV—datfala sik wea kosim AIDS.
Olsem example, mouth bilong olketa moskito no olsem nila wea garem hol nomoa wea savve pasim blood from wanfala man go long narawan. Olketa moskito pullim kamaot blood thru long wanfala hol and pasim go spit thru long nara hol. Then bihaen, olsem Thomas Damasso, wanfala savveman long HIV long District Health Management Team long Mongu, Zambia talem, bele bilong datfala moskito hem pisisim datfala blood and killim dae datfala sik. HIV no stap insaed siti bilong olketa insect. And long wei wea difren from olketa smolfala living samting wea kosim malaria, HIV hem no stap insaed long spit bilong olketa moskito.
For kasem HIV, man mas kasem staka smolfala samting wea karem datfala sik. Sapos wanfala moskito hem baetem wanfala man and then hem stretawe go baetem narawan, eni blood wea stap long mouth bilong hem bae smol tumas for pasim eni sik wea maet insaed datfala blood. Olketa savveman sei tu hao nomata sapos wanfala man whipim wanfala moskito wea fulap witim HIV-positive blood antap long wanfala open soa bae hem no kasem HIV.
[Credit Line]
CDC/James D. Gathany
[Olketa piksa long page 7]
Deer tick (wea mifala mekem moa big long piksa long raet saed) savve spreadim Lyme disease go long olketa man
Left go long raet: Full-grown mere, full-grown man wan, and baby, really size bilong olketa
[Credit Line]
Evri tick: CDC
[Olketa piksa long page 10, 11]
Olketa flood, ples wea no klin, and wei wea pipol muv go long olketa nara ples hem help for spreadim sik wea kam from olketa insect
[Credit Line]
FOTO UNACIONES (from U.S. Army)