Olketa Waldense—Firstaem Rejectim Catholic Teaching Then Kamap Protestant
Hem year 1545 long Lubéron, wanfala distrik bilong Provence wea luk naes south long France. Wanfala army hipap for duim barava nogud assignment wea raoa saed long religion nao kosim. Insaed wan full week olketa killim dae pipol.
OLKETA vilij distroe, and pipol dae or go prisoner. Olketa soldia wea no feel sorre duim barava nogud kill-kill wea mekem Europe seke. Samting olsem 2,700 man dae, and olketa tekem 600 for waka long olketa ship, and witim diswan hem bigfala wei for safa wea kasem olketa woman and pikinini. Bigman bilong army wea leadim disfala kill-kill kasem praise from king bilong France and pope tu.
Wei for protest and rejectim Catholic teaching divaedem Germany finis taem King Francis I bilong France, wea hem Catholic, hem laek faendaot abaotem pipol insaed kingdom bilong hem wea rejectim Catholic teaching, from hem warim wei wea olketa Protestant kamap staka. Winim wei for faendem samfala man wanwan, olketa bigman long Provence faendem olketa full vilij nao rejectim Catholic teaching. Olketa wakem law for finisim olketa hia evribit, wea lead go long datfala kill-kill bilong 1545.
Hu nao olketa hia wea rejectim Catholic teaching? And why nao pipol barava heitim olketa saed long religion?
From Rich Kamap Poor
Olketa wea dae long datfala kill-kill olketa bilong wanfala muvment bilong religion wea start long mek-12 century and kasem big haf bilong Europe. Wei wea hem grow and stap for staka handred year mekem hem spesol long history bilong olketa wea rejectim teaching bilong wanfala religion. Staka man for raetem history agree hao muvment hia start long year 1170. Long Lyons, wanfala taon long France, wanfala rich bisnisman Vaudès hem barava interest for savve hao for mekem God hapi. From datfala kaonsel bilong Jesus for wanfala rich man sellim olketa material samting bilong hem and givim long olketa wea poor hem muvim Vaudès, hem firstaem mek-sure famili bilong hem garem selen olketa needim bifor hem lusim riches bilong hem for go preachim Gospel. (Matthew 19:16-22) Gogo hem garem olketa follower wea garem nem Olketa Waldense.a
Poor living, preaching, and Bible nao main samting long laef bilong Vaudès. Wei for tokaot againstim riches bilong olketa bigman bilong religion hem no niu samting. Samfala bigman bilong religion bin tokaot againstim corrupt wei bilong church and wei wea hem iusim rong paoa bilong hem. Bat Vaudès, and staka long olketa follower bilong hem tu, olketa no bigman bilong religion. Diswan nao masbi reason why hem lukim need for garem Bible long languis wea pipol iusim. From olketa bigman bilong religion nomoa savve readim Bible long Latin languis, Vaudès givim spesol komand for olketa transleitim olketa Gospel and nara Bible buk go long Franco-Provençal, languis wea pipol iusim long eastern central France.b For followim komand bilong Jesus for preach, “Olketa poor wan bilong Lyons” hia talemaot message bilong olketa long pablik ples. (Matthew 28:19, 20) Man for raetem history, Gabriel Audisio, explainim hao strong bilong Olketa Waldense for preach long pablik nao kamap main reason church go againstim olketa.
Firstaem Catholic Then Kamap Rejectim Catholic Teaching
Long olketa taem hia, olketa bigman nomoa fit for preach, and church nao garem raet for appointim olketa. Olketa bigman bilong religion ting long Olketa Waldense olsem olketa dark hed, bat long 1179, Vaudès askem Pope Alexander III for givim hem paoa for preach. Hem kasem permission—bat only sapos olketa lokol priest appruvim. Man for raetem history, Malcolm Lambert, sei diswan “hem olsem wei for no letem.” Tru nao, Archbishop Jean Bellesmains bilong Lyons putim tambu for man wea no priest for duim waka for preach. Vaudès ansa bak witim toktok bilong Acts 5:29: “Mifala mas obeyim God olsem ruler and no olketa man.” From hem no obeyim datfala tambu, olketa aotem Vaudès from church long 1184.
Nomata church long Lyons no luksavve moa long Olketa Waldense and raosem olketa aot from datfala taon, luk olsem firstaem diswan long toktok nomoa. Staka pipol tinghae long Olketa Waldense for honest fasin and wei bilong laef bilong olketa, and nomata olketa bishop go ahed for story witim olketa.
Olsem man wea raetem history, Euan Cameron, hem talem, luk olsem olketa man bilong Waldense wea preach no “againstim Roman Church bikos long nem bilong hem.” Olketa “laek for preach and teach” nomoa. Olketa man for raetem history sei hao olketa difren law wea olketa pasim againstim Olketa Waldense nao mekem datfala muvment for gogo rejectim Catholic Church. Wei wea church againstim olketa lead go long datfala tambu wea Mek-foa Lateran Council givim againstim Olketa Waldense long 1215. Hao nao diswan affectim preaching waka bilong olketa?
Waka Anda Graon
Vaudès hem dae long year 1217, and persecution kosim olketa follower bilong hem for ranawe go long olketa French Alpine valley, Germany, north Italy, and Central and Eastern Europe. Persecution tu kosim Olketa Waldense for setol long olketa bush area, and diswan katem daon preaching waka bilong olketa long staka ples.
Long 1229 Catholic Church finisim faet bilong hem againstim olketa Cathari, or Albigense, long south bilong France.c Olketa Waldense nao next target bilong olketa. No longtaem bihaen, olketa wea rejectim Catholic teaching bae kasem persecution wea no garem eni mercy. Fraet muvim Olketa Waldense for haed. Long 1230 olketa no preach moa long pablik. Audisio hem explainim olsem: “Winim wei for lukaotem niu sheep . . . , olketa waka hard for lukaftarem olketa wea biliv finis, for olketa keepim faith bilong olketa long taem bilong hevi and persecution.” Hem sei tu hao “preaching waka go ahed for important long olketa bat wei olketa duim nao hem change.”
Samting Olketa Bilivim and Duim
Kasem mek-14 century, winim wei for man and woman evriwan duim preaching waka, Olketa Waldense markem difren olketa wea preach and olketa wea biliv. Olketa man wea kasem training nomoa savve duim pastoral waka. Olketa minister hia wea gogo long olketa difren ples gogo kasem nem barbes (olketa uncle).
Olketa barbe hia, wea visitim olketa Waldense famili long haos bilong olketa, waka hard for strongim disfala muvment winim wei for spreadim aot. Evri barbe savve read and raet, and six-year training bilong olketa hem garem faondeson long Bible. Languis Bible wea olketa iusim helpem olketa for explainim long pipol bilong olketa. Olketa enemy sei Olketa Waldense, and insaed diswan olketa pikinini bilong olketa tu, garem bigfala savve long Bible and fit for talem toktok bilong bigfala sekson long olketa Scripture.
Tugeta witim olketa samting wea olketa firstfala Waldense rejectim hem wei for liar, purgatory, prea for pipol wea dae, wei for kasem forgiveness bilong pope, and wei for worshipim Mary and “olketa saint.” Olketa duim tu wei for rememberim Lord’s Evening Meal, or Last Supper. Lambert hem sei wei bilong worship bilong olketa “hem, really, religion bilong man wea no priest.”
“Dabol Laef”
Olketa Waldense barava klos long each other. Olketa maritim each other and bihaen planti handred year diswan mekem Olketa Waldense famili nem for kamap. Bat from olketa trae for stap laef, Olketa Waldense keepim olsem secret biliv bilong olketa. Disfala wei for haedem biliv mekem olketa enemy isi for accusim nogud samting long olketa, olsem example, olketa sei olketa duim Devil worship.d
Man for raetem history Cameron hem sei wanfala wei wea Olketa Waldense deal witim nogud toktok againstim olketa hem for “followim lelebet” Catholic worship. Staka long olketa confess long olketa Catholic priest, attendim Mass, iusim holy wata, and join tu long olketa farawe gogo long olketa holy ples. Lambert sei: “Long staka samting nao olketa followim olketa Catholic neiba bilong olketa.” Audisio talem stret hao Olketa Waldense gogo “garem dabol laef.” Hem sei moa: “Long wansaed, olketa laek for keepim peace long wei for mekem pipol lukim olketa olsem Catholic; long narasaed, olketa followim biliv bilong olketa midolwan olketa seleva for strongim community bilong olketa.”
Firstaem Againstim Church Then Kamap Protestant
Long mek-16 century, wei for rejectim Catholic Church, datfala Reformation, hem changem Europe saed long religion. Olketa wea safa from diswan savve kasem help from law long kantri bilong olketa or muv go long ples wea moabeta. Wei for rejectim Catholic teaching tu start for no serious olsem bifor from staka nao start for kwestinim wei and teaching bilong Church.
Long 1523, man wea laekem change saed long religion wea staka savve long hem, Martin Luther, hem storyim Olketa Waldense. Long 1526 wanfala barbe bringim bak long Alps nius abaotem wei wea religion long Europe muv ahed. Bihaen diswan olketa Protestant start for sharem olketa idea witim Olketa Waldense. Olketa protestant encouragem Olketa Waldense for sponsarem firstfala transleison bilong Bible long French languis. Olketa printim long 1535 and gogo hem garem nem, Olivétan Bible. Bat diswan no mas help from staka Waldense no minim French languis.
Taem persecution wea Catholic Church duim go ahed, staka Waldense and olketa Protestant tu, muv go and setol long distrik wea moa sef long Provence, long south France. Olketa bigman kasem nius abaotem wei for muv hia. Nomata olketa herem gud report abaotem living and fasin bilong Olketa Waldense, samfala kwestinim loyal fasin bilong olketa and sei olketa wanfala danger for gud order long community. Datfala Mérindol law hem kamap, wea lead go long datfala barava nogud kill-kill wea start bilong disfala article storyim.
Nogud feeling midolwan olketa Catholic and Waldense kamap worse. From attack wea olketa kasem, Olketa Waldense wakem army for defendim olketa seleva. Disfala faet mekem olketa saed witim olketa Protestant. There nao Olketa Waldense joinim main sekson bilong Protestantism.
Insaed planti handred year, olketa Waldense church kamap long olketa kantri wea farawe from France olsem Uruguay and United States. Bat, staka historian agree witim Audisio wea sei, “Religion bilong Olketa Waldense kasem end bilong hem long taem bilong Reformation wea pipol rejectim Catholic teaching,” and Protestantism hem “swallowim” hem. Tru nao, staka handred year bihaen diswan, strong wea hem garem long firstaem hem barava lus. Diswan happen taem olketa member bilong hem fraet and lusim preaching and teaching waka bilong olketa wea garem faondeson long Bible.
[Olketa Footnote]
a Pipol savve kolem Vaudès, Valdès or Waldo, wea nem “Waldense” hem kam from. Nara nem olketa garem hem, “Olketa poor wan bilong Lyon.”
b Start long year 1199 yet nao bishop bilong Metz, long northeastern France, hem komplen long Pope Innocent III hao samfala readim and story raonem Bible long languis. Luk olsem bishop hia story abaotem Olketa Waldense.
c Lukim “Olketa Cathari—Olketa Christian wea Dae for Faith?” long The Watchtower, September 1, 1995, page 27-30.
d Nogud toktok againstim Olketa Waldense gogo formimap word vauderie (from French word vaudois). Hem word wea minim pipol wea rejectim Catholic teaching or wea worshipim Devil.
[Map/Piksa long page 23]
(For full formatted text, lukim pabikeson)
Olketa Area wea Olketa Waldense kasem
FRANCE
Lyons
PROVENCE
Lubéron
Strasbourg
Milan
Rome
Berlin
Prague
Vienna
[Piksa]
Olketa Waldense nao sponsarem transleison bilong 1535 Olivétan Bible
[Credit Line]
Bible: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris
[Olketa Piksa long page 20, 21]
VAUDÈS
Tufala olo Waldense woman wea olketa bonem
[Credit Line]
Page 20 and 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe