Przyszłość religii w świetle jej przeszłości

„Każda religia wywodzi się z Azji” (przysłowie japońskie)

JAPOŃCZYCY mają rację. Religia rzeczywiście sięga swymi korzeniami Azji. Ściślej biorąc, zasadnicze nauki i obrzędy znane w religiach świata pochodzą ze starożytnego miasta azjatyckiego, Babilonu.

Potwierdza to książka pt. The Religion of Babilonia and Assyria (Religia Babilonii i Asyrii), gdzie czytamy: „Egipt, Persja i Grecja pozostawały pod wpływem religii babilońskiej (...) Dzisiaj uczeni zgodnie przyznają, że zarówno wczesna mitologia grecka, jak i greckie formy kultu były na wskroś przesiąknięte elementami semickimi, nie wymaga to więc głębszego uzasadniania. Te elementy semickie były jednak po większej części raczej babilońskie”.

Pierwiastki babilońskie łatwo przeniknęły z mitologii do pierwotnej religii Greków, która według The Encyclopedia of Religion „nie znała żadnej świętej księgi, zawierającej niezmienną prawdę (...) Wystarczyło odprawiać rytuały i dać wiarę niezliczonym opowieściom, zasłyszanym w dzieciństwie. Każda z nich miała mnóstwo wersji, co pozwalało na dość swobodną interpretację”.

Typowe są pod tym względem opowieści z Iliady i Odysei Homera, słynnego poety greckiego, żyjącego prawdopodobnie w VIII lub IX wieku p.n.e. Jego epopeje kierują uwagę na stosunki między mitycznymi bogami z Olimpu a ludźmi, wśród których byli też podobni bogom śmiertelnicy, czczeni jako herosi, i stanowiły wyśmienity materiał źródłowy dla religii greckiej. Dlatego „religia pokrywała się z mitami”, wyjaśnia pisarz G. S. Kirk.

Religia grecka czerpała z jeszcze innych źródeł. The New Encyclopædia Britannica mówi, że „świat hellenistyczny, który ze szczególną żarliwością popierał religie mistyczne, przejął [z Egiptu] kult Ozyrysa, Izydy i Horusa”. Z czasem wierzenia te „rozprzestrzeniły się po całym cesarstwie rzymskim”. Jak do tego doszło?

Mitologia grecka zawojowuje Rzym

Przodkowie Rzymian wyznawali prostą religię, która uważała bogów za nieosobowe duchy, zamieszkujące najrozmaitsze twory materialne. Byli zabobonni i wróżyli ze znaków, przypisując roślinom i zwierzętom właściwości magiczne. Obchodzili doroczne święta, takie jak grudniowe Saturnalia, podczas których ludzie obdarowywali się nawzajem prezentami. W książce pt. Imperial Rome (Cesarski Rzym) napisano, iż była to „religia formy i rytuału, przykładająca niewielką wagę do strony duchowej. Rzymianin zawierał ze swoimi bogami umowę na zasadzie: wy zrobicie coś dla mnie, a ja dla was, jego religia zaś polegała głównie na drobiazgowym przestrzeganiu tego układu”. W rezultacie owa forma kultu była wyprana z wartości duchowych, toteż Rzymianie zaczęli ich poszukiwać gdzie indziej.

Świątynie, posągi i wizerunki oraz bardziej rozbudowane obrzędy religijne wprowadzili w późniejszym czasie Etruskowie.a Wspomniana książka podaje, że to za ich pośrednictwem „Rzym po raz pierwszy zetknął się z greckimi boginiami i bogami, którzy w końcu zostali przez Rzymian przejęci właściwie bez żadnych zmian”. Już wkrótce potem można było powiedzieć, że „religia w Rzymie miała wielorakie oblicze i nosiła wiele imion. Chyba każdy lud, z którym Rzymianie stykali się jako zdobywcy lub kupcy, wzbogacał ich panteon”.

Od ówczesnych kapłanów rzymskich nie oczekiwano przewodnictwa duchowego ani moralnego. Wystarczało, że wiedzieli, „jak się zwracać do boga, jakie tabu wiążą się z jego kultem i znali się na skomplikowanej liturgii”, czytamy w Imperial Rome. W przeciwieństwie do prostych ludzi, tak zwanych plebejuszy, którzy nie byli dopuszczani do wyższych urzędów państwowych, czołowi przywódcy religijni mogli odgrywać niemałą rolę w życiu politycznym i społecznym.

Tak więc przez jakieś 1000 lat od czasów Homera mitologia grecka wywierała olbrzymi wpływ na religię Grecji i Rzymu, toteż w The New Encyclopædia Britannica napisano, że „miała wręcz nieocenione znaczenie dla rozwoju umysłowości, sztuki i sfery emocjonalnej człowieka Zachodu”. Nie bez racji — przynajmniej w odniesieniu do religii — powiedział Horacy (poeta rzymski z I wieku p.n.e.): „Zniewolona Hellada zawojowała swego zdobywcę”.

Grecki bóg w ofensywie

Aleksander III urodził się w 356 roku p.n.e. w Pelli, stolicy Macedonii. Wyrastał w królewskich warunkach, a jego wychowawcą był słynny filozof grecki Arystoteles, który mu zaszczepił zamiłowanie do filozofii, medycyny i innych nauk. Jest sprawą dyskusyjną, w jakiej mierze poglądy Arystotelesa ukształtowały sposób myślenia Aleksandra, ale nie ulega kwestii, że silne wrażenie zostawiły na nim poematy Homera, był bowiem zapalonym czytelnikiem, szczególnie zaś rozkochał się w jego eposach. Podobno znał nawet na pamięć Iliadę, a to nie bagatela, bo ma ona 15 693 wersy.

Kiedy zamordowano jego ojca, 20-letni Aleksander objął tron Macedonii. Nie zwlekając wyruszył na zdobywczą wyprawę, którą zyskał sobie imię Aleksandra Wielkiego. Powszechnie zalicza się go do największych wodzów wszechczasów, a jego wybitność sprawiła, że zarówno za życia, jak i po śmierci uchodził za boga.

Po wyparciu Persów z Egiptu powitano tam Aleksandra jako wyzwoliciela. W książce pt. Man, Myth & Magic (Człowiek, mit i magia) czytamy: „Obwołano go faraonem, a gdy odwiedził wyrocznię boga Ammona (...) kapłani formalnie uznali go za ‛syna Ammona’”. Najwyraźniej to właśnie wydarzenie zrodziło legendę, że był synem Zeusa, najważniejszego boga panteonu greckiego.

Aleksander uderzył następnie na wschód i dotarł aż do Indii. Po drodze zdobył Babilon, skąd wywodziło się wiele wierzeń znanych mu z ojczystej mitologii i religii. Nic więc dziwnego, że zamierzał uczynić to miasto stolicą swego imperium. Jednakże po dwunastoletnim panowaniu ten wielki bóg grecki opadł z sił i 13 czerwca 323 roku p.n.e. umarł w wieku 32 lat.

„Czcigodny” bóg rzymski

W połowie VIII wieku p.n.e., kilkaset lat wcześniej, nim Aleksander doprowadził Grecję do szczytu potęgi, na sąsiednim Półwyspie Apenińskim założono Rzym. Jemu to po śmierci Aleksandra stopniowo dostała się władza nad światem. W 44 roku p.n.e. został zamordowany wódz Juliusz Cezar, stojący na czele państwa rzymskiego, a jego przybrany syn Oktawian po 13 latach zamieszek pokonał swych rywali i w 31 roku p.n.e. przystąpił do budowania cesarstwa rzymskiego.

W książce Imperial Rome powiedziano, że Oktawian był „największym z licznych cesarzy rzymskich. (...) Rzymianie nazwali go Augustem, to znaczy ‛czcigodnym’, a mieszkańcy prowincji wysławiali go jak boga”. Jakby chcąc utrwalić ich w tym przekonaniu, kazał sporządzić sygnety z podobizną własną i Aleksandra, swego poprzednika. Senat rzymski ogłosił później Augusta bogiem, a w całym imperium pobudowano mu świątynie.

Czy byli godni tego miana?

Obecnie nikt nie ma złudzeń, że zapewnienie światu pokoju i bezpieczeństwa nie leży w mocy greckich bądź rzymskich bogów — ani opiewanych w mitach mieszkańców Olimpu, ani ubóstwianych władców politycznych. Jednakże religia fałszywa, odkąd się zrodziła w Azji, aż po dziś dzień zwodniczo zachęca ludzi do pokładania ufności w mitycznych bogach, którzy wprawdzie noszą to zaszczytne miano, lecz nie są tego godni. Słusznie rzekł Homer, ukochany poeta Aleksandra: „Nicością jest imię, gdy zasług brakuje”.

O Iliadzie powiada się, że dla starożytnych Greków stanowiła „źródło wskazówek moralnych, a nawet praktycznych”. Podobnie traktowane są dzisiaj różne inne księgi. Następny artykuł z tej serii pomoże ci wyrobić sobie właściwy pogląd na takie bestsellery religijne.

[Przypis]

[Ramka na stronie 22]

Wszechobecna bogobojność Greków

Starożytni Grecy nie mieli osobnego słowa oznaczającego religię. Posługiwali się wyrazem eu·seʹbei·a, który można przetłumaczyć na „bogobojność”, „właściwe odnoszenie się do bogów”, „należyta cześć” lub „pobożność”.b

W The New Encyclopædia Britannica napisano: „Początków religii greckiej można się doszukać w zamierzchłych dziejach, a w swej rozwiniętej postaci przetrwała ona ponad 1000 lat, od czasów Homera (prawdopodobnie IX lub VIII wiek p.n.e.) do panowania cesarza Juliana (IV wiek n.e.). W okresie tym rozciągnęła swe wpływy od Hiszpanii na zachodzie do Indusu na wschodzie, ogarniając nimi cały basen Morza Śródziemnego. Najtrwalsze piętno wycisnęła na Rzymianach, którzy swoje bóstwa utożsamili z greckimi. W chrześcijaństwie greccy herosi, a nawet bogowie przetrwali jako święci, natomiast konkurujące z nimi madonny z gmin południowoeuropejskich świadczyły o niezawisłości kultów lokalnych”.

Pierwsi chrześcijanie siłą rzeczy stykali się z czcicielami fałszywych bogów greckich i rzymskich. Sprawozdanie biblijne donosi: „A gdy ujrzał tłum, co Paweł uczynił, zaczął wołać, mówiąc po likaońsku: Bogowie w ludzkiej postaci zstąpili do nas! I nazwali Barnabę Zeusem [był to naczelny bóg greckiego panteonu], Pawła zaś Hermesem [bóg ten służył innym bogom jako posłaniec], ponieważ on był głównym mówcą. A kapłan podmiejskiej świątyni Zeusa, przywiódłszy przed bramy miasta woły i wieńce, chciał wraz z ludem złożyć ofiarę. Gdy to usłyszeli apostołowie Barnaba i Paweł, rozdarli szaty swoje i wpadli między tłum, krzycząc i wołając: Ludzie, co robicie? I my jesteśmy tylko ludźmi, takimi jak i wy, zwiastujemy wam dobrą nowinę, abyście się odwrócili od tych marnych rzeczy do Boga żywego, który uczynił niebo i ziemię, i morze, i wszystko, co w nich jest” (Dzieje Apostolskie 14:11-15, Bw).

[Przypis]

[Tabela i ilustracje na stronie 23]

BOGOWIE GRECCY I RZYMSCY

Wiele bogów i bogiń z mitologii greckiej pełniło podobne funkcje w mitologii rzymskiej. W poniższej tabeli zestawiono ważniejsze bóstwa Greków i Rzymian.

Źródło: „The World Book Encyclopedia”, wyd. 1987, tom 13, strona 820

[Ilustracje]

Hermes

Diana

Asklepios

Jowisz

[Prawa własności]

Zdjęcia: Hermes, Diana i Jowisz — za uprzejmą zgodą Muzeum Brytyjskiego w Londynie;

Asklepios — za uprzejmą zgodą Państwowego Muzeum Archeologicznego w Atenach

[Ilustracja na stronie 19]

Atena, bogini mądrości i wojny (posąg przy bramie miejskiej w Wesel, RFN)