Jak powszechne są dziś przesądy?

ZDARZA się to wszędzie — w pracy, w szkole, w środkach transportu publicznego czy na ulicy. Kichniesz, a zwykli, zupełnie nieznajomi przechodnie życzą ci „Na zdrowie”. Amerykanie w takiej sytuacji mówią „God bless you” (Niech Bóg ci błogosławi). Podobne zwroty istnieją w wielu językach. Niemcy powiedzą „Gesundheit”, Arabowie — „Yarhamak Allah”, a mieszkańcy Polinezji na południowym Pacyfiku — „Tihei mauri ora”.

Być może uważasz, że są to po prostu wyrazy zwykłej uprzejmości, i nie zastanawiałeś się nad ich pochodzeniem. Jednakże powiedzenia te mają swe źródło w pewnym przesądzie. „Wzięły się z przekonania, że gdy człowiek kicha, uchodzi z niego dusza” — wyjaśnia Moira Smith, bibliotekarka w Instytucie Folkloru przy Uniwersytecie Stanu Indiana w Bloomington w USA. Kiedy więc ktoś mówi „Niech Bóg ci błogosławi”, w gruncie rzeczy prosi, by Bóg ją przywrócił.

Większość ludzi zapewne się zgodzi, że wiara w ucieczkę duszy z ciała podczas kichania jest irracjonalna. Słusznie więc Słownik języka polskiego pod redakcją M. Szymczaka definiuje przesąd jako „objaw czyjejś wiary w magiczne, tajemnicze, nadprzyrodzone związki między zjawiskami” oraz jako „błędne i bezzasadne przekonania”.

Nic dziwnego, że pewien XVII-wieczny lekarz nazwał ówczesne przesądy „błędami plebejuszy”, ludzi niewykształconych. Kiedy więc ludzkość wkraczała w XX wiek ze swymi osiągnięciami naukowymi, w dziele The Encyclopædia Britannica (wydanie z roku 1910) optymistycznie przepowiadano nadejście czasów, gdy „społeczeństwo [będzie] całkowicie wolne od przesądów”.

Rozpowszechnione jak nigdy

Ten optymizm wyrażony przeszło 80 lat temu okazał się nieuzasadniony, gdyż przesądy wydają się zakorzenione tak mocno, jak dawniej. Trwałość to ich cecha charakterystyczna. Rozważmy kilka przykładów.

◻ Po nagłej śmierci burmistrza dużego miasta w Azji przestraszeni pracownicy oficjalnej rezydencji zmarłego poradzili jego następcy, by skonsultował się z jasnowidzem; ten zaproponował przeprowadzenie zmian wewnątrz i na zewnątrz kompleksu. Pracownicy uważali, że zapobiegnie to grożącemu im nieszczęściu.

◻ Dyrektorka amerykańskiej firmy przynoszącej wielomilionowe zyski nie rozstaje się z pewnym kamieniem. Począwszy od pierwszej wystawy, która zakończyła się sukcesem, nie wychodzi bez niego z domu.

◻ Przed sfinalizowaniem ważniejszych transakcji zarządy azjatyckich firm handlowych często szukają rad u jasnowidzów.

◻ Pewien sportowiec przypisuje swe zwycięstwa nie intensywnym treningom, lecz jednej części garderoby. W związku z tym zakłada ją — niewypraną — na wszystkie kolejne zawody.

◻ W trakcie egzaminu uczeń pisze jakimś długopisem i otrzymuje wysoką ocenę. Potem uważa go za „szczęśliwy”.

◻ Panna młoda starannie dobiera strój, by podczas ślubu mieć na sobie „coś starego, coś nowego, coś pożyczonego i coś niebieskiego”.

◻ Ktoś otwiera Biblię na chybił trafił i odczytuje pierwszy werset, na który padł jego wzrok, wierząc, że słowa te zapewnią mu niezbędne kierownictwo.

◻ Gdy samolot odrzutowy pędzi z hukiem po pasie startowym, aby wznieść się w powietrze, kilku pasażerów robi znak krzyża. Inni podczas lotu obracają w rękach medalik z podobizną „świętego” Krzysztofa.

Widać wyraźnie, że nawet dzisiaj przesądy są bardzo popularne. Stuart A. Vyse, wykładowca psychologii w Connecticut College, napisał w książce Believing in Magic — The Psychology of Superstition (Wiara w magię — psychologia przesądów): „Chociaż żyjemy w społeczeństwie o wysoko rozwiniętej technice, przesądy są równie rozpowszechnione jak niegdyś”.

Przesądy zakorzeniły się tak mocno, że wszelkie próby ich zwalczenia kończą się niepowodzeniem. Dlaczego?