Kim byli masoreci?

JEHOWA, „Bóg prawdy”, chroni swe Słowo, Biblię (Psalm 30:6, Wujek [31:6, Bw]). Ale dzięki czemu przetrwała ona aż do naszych czasów w zasadzie w takiej formie, w jakiej została spisana, skoro Szatan, wróg prawdy, usiłuje ją skazić i zniszczyć? (Zobacz Mateusza 13:39).

Częściową odpowiedź znajdujemy w słowach profesora Roberta Gordisa: „Nie do końca docenia się osiągnięcia hebrajskich kopistów zwanych masoretami, czyli ‚stróżami tradycji’. Ci anonimowi przepisywacze pieczołowicie sporządzali odpisy Świętej Księgi z drobiazgową dokładnością”. Większość tych kopistów nie jest dziś znana, ale wyraźnie zapisało się w historii imię jednej rodziny masoretów — rodziny Ben Aszera. Co wiemy o niej oraz o innych masoretach?

Rodzina Ben Aszera

Żydowscy kopiści wiernie przepisywali tę część Biblii, która pierwotnie powstała po hebrajsku i często jest określana mianem Starego Testamentu. W okresie od VI do X wieku n.e. pisarze ci byli znani jako masoreci. Na czym polegała ich praca?

Przez wiele stuleci hebrajszczyznę zapisywano jedynie za pomocą spółgłosek, a samogłoski dodawał czytający. Jednakże w czasach masoretów wielu Żydów nie władało już biegle językiem hebrajskim, toteż zanikała jego właściwa wymowa. Masoreci w Babilonie i w Izraelu opracowali więc znaki, które umieszczano przy spółgłoskach, aby wskazać akcenty i odpowiednią wymowę samogłosek. Powstały co najmniej trzy różne systemy, ale najbardziej znacząca okazała się metoda opracowana przez masoretów z Tyberiady nad Jeziorem Galilejskim, gdzie mieszkała rodzina Ben Aszera.

Źródła wymieniają pięć pokoleń masoretów z tej niezwykłej rodziny, począwszy od Aszera Starszego żyjącego w VIII stuleciu. Jego potomkowie to Nehemiasz ben Aszer, Aszer ben Nehemiasz, Mojżesz ben Aszer i w końcu w X wieku Aaron ben Mojżesz ben Aszer.a Wszyscy oni w znacznej mierze przyczynili się do udoskonalenia znaków pisarskich, które miały jak najlepiej oddać poprawną ich zdaniem wymowę tekstu Biblii hebrajskiej. Aby opracować te znaki, musieli ustalić podstawy gramatyki języka hebrajskiego. Nigdy przedtem nie sprecyzowano wyraźnie jej zasad. Dlatego można powiedzieć, iż owi masoreci należeli do pierwszych gramatyków hebrajskich.

Spisaniem i opublikowaniem tych informacji zajął się Aaron, ostatni masoreta z rodziny Ben Aszera. Opracował pierwszy zbiór zasad gramatyki hebrajskiej zatytułowany „Sefer Dikdukei ha-Te’amim”. Przez wiele następnych stuleci na księdze tej opierali się kolejni gramatycy. Jednakże był to tylko produkt uboczny znacznie ważniejszego dzieła masoretów. Co to za dzieło?

Potrzebna była fenomenalna pamięć

Przedmiotem szczególnej troski masoretów był dokładny zapis każdego słowa, a nawet każdej litery tekstu biblijnego. W tym celu wykorzystali na wszystkich stronach marginesy boczne do notatek informujących o ewentualnych zmianach tekstu wprowadzonych nieumyślnie bądź świadomie przez wcześniejszych kopistów. W uwagach tych masoreci zamieszczali także rzadkie formy wyrazów i zwrotów z zaznaczeniem, ile razy występują w danej księdze lub w całych Pismach Hebrajskich. Ze względu na ograniczone miejsce takie komentarze zapisywali za pomocą bardzo zwięzłych skrótów. Poza tym zaznaczali środkowe słowo oraz literę danej księgi, co stanowiło dodatkową pomoc przy sprawdzaniu. Policzyli nawet każdą literę w Biblii, aby sporządzać jak najwierniejsze kopie.

Na marginesach u góry i u dołu strony masoreci zapisywali nieco obszerniejsze komentarze dotyczące skróconych notatek z marginesów bocznych.b Było to pomocne, gdy sprawdzali swą pracę. Ale jak masoreci mogli w ramach tego sprawdzania odwoływać się do innych fragmentów Biblii, skoro wersety nie były ponumerowane i nie istniała żadna konkordancja? Na marginesach górnych i dolnych cytowali część odpowiedniego fragmentu, która im przypominała, gdzie w Biblii można jeszcze znaleźć dany wyraz lub grupę wyrazów. Często ze względu na brak miejsca zapisywali tylko słowo kluczowe, z którym można było skojarzyć każdy analogiczny werset. Aby te uwagi na marginesach spełniały swe zadanie, kopiści musieli znać na pamięć niemal całe Pisma Hebrajskie.

Wykazy, które były za długie, by się zmieścić na marginesach, przenoszono gdzie indziej. Na przykład przy wersecie z Księgi 1 Mojżeszowej 18:3 masoreci zanotowali na marginesie bocznym trzy hebrajskie litery: קלד. Odpowiadają one liczbie 134. W innym miejscu rękopisu wyszczególniono 134 miejsca, gdzie kopiści żyjący przed masoretami świadomie usunęli z hebrajskiego tekstu imię Jehowa i zastąpili je słowem „Pan”.c Chociaż masoreci wiedzieli o tych zmianach, nie pozwalali sobie na poprawianie przekazanego im tekstu. Zamiast tego zaznaczali rozbieżności w uwagach marginesowych. Ale dlaczego tak niezwykle pieczołowicie dbali o to, by nie wprowadzać do tekstu zmian, skoro robili to wcześniejsi kopiści? Czyżby poglądy masoretów różniły się od wierzeń ich poprzedników?

W co wierzyli?

W okresie działalności masoretów Żydzi byli zaangażowani w długotrwałą walkę ideologiczną. Od I wieku n.e. judaizm rabiniczny powiększał zakres swych wpływów. W miarę spisywania Talmudu komentarze rabinów do prawa ustnego stawały się ważniejsze od tekstu Biblii. Zachodziła więc obawa, że przestanie się przykładać wagę do jego zachowania.

Tendencji tej sprzeciwili się w VIII stuleciu tak zwani karaimi. Chcąc uwypuklić znaczenie osobistego studium Pisma Świętego, odrzucali autorytet i interpretacje rabinów oraz sam Talmud. Jedynym miarodajnym źródłem była dla nich Biblia. W związku z tym wzrosła potrzeba wiernego przekazywania jej tekstu, co nadało rozmach pracy masoretów.

W jakim stopniu na masoretów wywarły wpływ poglądy rabinów oraz karaimów? M. H. Goshen-Gottstein, znawca hebrajskich manuskryptów biblijnych, oświadczył: „Masoreci byli przekonani (...) że podtrzymują starożytną tradycję, toteż celowe ingerowanie w nią uznaliby za najcięższe przestępstwo”.

Dokładne przepisywanie tekstu biblijnego było dla masoretów świętym zadaniem. I chociaż być może kierowały nimi jakieś inne względy religijne, to wydaje się, że kwestie ideologiczne nie odbiły się na ich pracy. Niezwykła zwięzłość uwag marginesowych niemal zupełnie wykluczała spory teologiczne. Dla masoretów sprawą najważniejszą był tekst Biblii, dlatego nie ośmielali się go zmieniać.

Pożytek z ich pracy

Chociaż Izrael cielesny przestał być wybranym ludem Bożym, ci żydowscy kopiści bez reszty poświęcili się zachowaniu Słowa Bożego w nie zmienionej postaci (Mateusza 21:42-44; 23:37, 38). Osiągnięcia rodziny Ben Aszera i innych masoretów dobrze podsumowuje wypowiedź Roberta Gordisa: „Ci skromni, lecz nieugięci pracownicy (...) bez rozgłosu wykonywali swe herkulesowe zadanie strzeżenia tekstu biblijnego przed zaginięciem lub zniekształceniem” (The Biblical Text in the Making). Kiedy więc w XVI wieku tacy reformatorzy jak Luter i Tyndale przeciwstawili się władzy kościoła i zaczęli tłumaczyć Biblię na powszechnie używane języki, by udostępnić ją każdemu, mieli do dyspozycji świetnie zachowany tekst hebrajski.

Również obecnie odnosimy pożytek z pracy masoretów. Na ich tekstach opiera się tłumaczenie hebrajskiej części Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata. Tłumaczone jest ono na wiele języków z równym oddaniem i troską o wierność, jakimi niegdyś odznaczali się masoreci. Okazujmy podobne nastawienie i sami zważajmy na Słowo Jehowy Boga (2 Piotra 1:19).

[Przypisy]

[Ramka na stronie 28]

System zapisu wymowy hebrajskiej

MASORECI przez setki lat poszukiwali najlepszej metody zapisywania znaków samogłoskowych i akcentowych. Nic więc dziwnego, że każde pokolenie rodziny Ben Aszera ciągle wprowadzało jakieś udoskonalenia. W zachowanych manuskryptach można rozpoznać style i metody tylko dwóch ostatnich masoretów z rodu Ben Aszera — Mojżesza i Aarona.d Ze studium porównawczego tych rękopisów wynika, że w niektórych mniej istotnych sprawach system zapisu i wymowy używany przez Aarona różni się od opracowanego przez jego ojca, Mojżesza.

W tym samym okresie, co Aaron ben Aszer, żył Ben Neftali. Wiele przypisywanych mu rozwiązań zawiera Kodeks kairski sporządzony przez Mojżesza ben Aszera. Tak więc albo sam Ben Neftali uczył się od Mojżesza ben Aszera, albo też obaj czerpali z jeszcze starszej tradycji. Część uczonych zwraca uwagę na różnice między systemami Ben Aszera a Ben Neftalego, ale M. H. Goshen-Gottstein pisze: „Nie mijalibyśmy się z prawdą, mówiąc o dwóch podsystemach w obrębie rodziny Ben Aszera, a różnice między nimi ujmując słowami: Ben Aszer kontra Ben Aszer”. Wspominanie tylko o jednym systemie Ben Aszera byłoby więc nieścisłością. Za ostateczne uznano metody Aarona ben Aszera, ale nie dlatego, iż były z gruntu lepsze. Jego tekstowi dano pierwszeństwo tylko z tego powodu, że zachwalał go XII-wieczny znawca Talmudu Mojżesz Majmonides.

[Litery hebrajskie]

Fragment Księgi 2 Mojżeszowej 6:2 ze znakami diakrytycznymi i samogłoskowymi oraz bez nich

[Przypis]

[Ilustracja na stronie 26]

Tyberiada — ośrodek działalności masoretów od VIII do X wieku

[Prawa własności]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.