z „ludami tych ziem [tej ziemi]”: poślubianie ich kobiet, zezwalanie im na handel w mieście w dniu sabatu i za przyswajanie sobie ich odrażających praktyk (Ezd 9:11; 10:2, 11; Neh 10:28, 31). Chodziło tutaj o okolicznych nie-Izraelitów, wymienionych w Ezdrasza 9:1, 2, a trzymanie się od nich z dala nie było podyktowane ich niską pozycją społeczną czy ubóstwem, lecz nakazaną prawem Bożym dbałością o czystość wielbienia (Neh 10:28-30).

Znaczenie pogardliwe. Jednak z biegiem czasu żydowscy przywódcy religijni zaczęli posługiwać się tym określeniem w odniesieniu do ludzi (Żydów i nie-Żydów), którzy nie byli obeznani z Prawem, a zwłaszcza nie znali lub nie przestrzegali drobiazgowych i obszernych już wtedy tradycji rabinicznych (Mt 15:1, 2). O pogardliwym stosunku do takich osób świadczy wypowiedź faryzeuszy zanotowana w Jana 7:49: „Ten tłum nie znający Prawa to ludzie przeklęci”. Rabbi Jehoszua twierdził, że ʽam haʼárec to „każdy, kto nie wkłada tefillin [filakterii]”. W Talmudzie Babilońskim tak przedstawiono rabiniczne poglądy na osoby nieprzestrzegające tradycji żydowskich: „Nawet jeśli ktoś poznał Pismo Święte i Misznę, to jeśli nie usługuje uczniom mędrca, należy do ʽam ha-arec” (Berachot 47b). „Nieuk [ʽam haʼárec] nie jest pobożny” (Awot 2:5). „Nieuk nie dostąpi zmartwychwstania” (Ketuwot 111b) (por. Mt 9:11; Łk 15:2; 18:11). Tymczasem Jezus wyjaśnił, że ‛przyszedł wezwać grzeszników’, i szczerze interesował się ludźmi, którzy byli ‛porzuceni niczym owce bez pasterza’ (Mt 9:13, 36).

A zatem wyrażenie ʽam haʼárec, które pierwotnie świadczyło o szacunku, stało się niepochlebnym określeniem o zabarwieniu religijnym. Podobnie było z łacińskim słowem paganus, od którego wywodzi się polskie „poganin”. Początkowo paganus oznaczało po prostu człowieka ze wsi, ale ponieważ wieśniacy na ogół najpóźniej się nawracali, więc mieszkańcy miast zaczęli nazywać w ten sposób każdego, kto nie wyznawał tzw. wiary chrześcijańskiej.

W starożytności ręczne lusterka (Iz 3:23) wykonywano niekiedy z wypolerowanego kamienia, choć częściej z metalu, np. z brązu lub miedzi, a później także z cyny, srebra czy nawet złota. Szklane zwierciadła wprowadzono prawdopodobnie dopiero w I w. n.e. Te odlewane z metalu należało bardzo starannie wypolerować, by dobrze było widać odbicie. Niewykluczone, że posługiwano się w tym celu sproszkowanym pumeksem, gdyż właśnie nim (naniesionym na gąbkę, którą zwykle przywieszano do luster) co jakiś czas przecierano je później w trakcie użytkowania. Jednakże starożytne metalowe zwierciadła nie dawały tak wyraźnego obrazu jak dzisiejsze szklane. Słusznie więc apostoł Paweł napisał: „Obecnie widzimy w mglistym zarysie za pomocą metalowego zwierciadła” (1Ko 13:12).

Znaczenie przenośne. W Piśmie Świętym jest nieraz mowa o zwierciadle w znaczeniu przenośnym. W Hioba 37:18 do metalowego zwierciadła, którego wypolerowana powierzchnia daje wyraziste odbicie, przyrównano niebiosa. Uczeń Jakub wspomniał o symbolicznym zwierciadle Słowa Bożego, zachęcając adresatów swego listu, by stali się „wykonawcami słowa, a nie tylko słuchaczami” (Jak 1:22-25). A apostoł Paweł wykazał, że chrześcijanie, pełniąc swą służbę, ‛odbijają niczym zwierciadła chwałę Jehowy’ (2Ko 3:18; 4:1).

Hebrajskie słowo szalísz jest najprawdopodobniej spokrewnione z rdzeniem oznaczającym „trzy” (por. Wj 14:7, przyp. w NW). Dlatego lm. tego wyrazu (szaliszím), występująca w 1 Samuela 18:6, bywa tłumaczona na „instrumenty o trzech strunach” (Ro) lub „trzystrunne instrumenty” (Yg). W polskich przekładach jest mowa o „cymbałach” (BT, Bw), „harfach” (Bp, BWP), „gęślach” (Bg, Wk), a także „lutniach” (NŚ); niektóre współczesne słowniki dają pierwszeństwo tej ostatniej nazwie. Z kontekstu wynika, że był to instrument stosunkowo lekki, gdyż grały na nim kobiety, które śpiewem i tańcem świętowały zwycięstwa króla Saula oraz Dawida (1Sm 18:6, 7).

(„drzewo migdałowe”).

1. Pierwotna nazwa miasta Betel, zapewne nadana przez Kananejczyków. Jakub użył określenia Betel („dom Boży”) w odniesieniu do miejsca, gdzie otrzymał od Boga sen i objawienie, a gdzie wcześniej obozował Abraham (Rdz 28:16-19; 35:6). Luz utożsamia się z ruinami znajdującymi się niedaleko wioski Bajtin, ok. 17 km na pn. od Jerozolimy. Wydaje się, że z czasem nazwa Betel wyparła określenie Luz, najwyraźniej jeszcze przed izraelskim podbojem Kanaanu (Sdz 1:22). Ponieważ w Jozuego 16:2 w części przekładów (por. Bp, BT, Bw) powiedziano, że granica Efraima biegła „od Betel do Luz”, niektórzy uważają, iż były to dwa oddzielne miasta. Inne współczesne tłumaczenia Biblii oddają jednak ten fragment jako „Betel-Luz” (JB), „Betel (czyli Luz)” (AT) lub