znalazła się na jakiś czas pod panowaniem żydowskim” (Biblischer Commentar über das Alte Testament: Die Zwölf kleinen Propheten, Lipsk 1888, s. 161) (por. Abd 19, 20). Warto też zauważyć, że Aleksander Wielki zdobył filistyńskie miasto Gaza. Sporo mieszkańców straciło życie, a ocalałych sprzedano do niewoli. Podobnie wiele innych proroctw zapowiadało, że na Filistynów spadnie wyrok Jehowy (Iz 14:31; Jer 25:9, 20; 47:1-7; Eze 25:15, 16; Am 1:6-8; Sof 2:5; Za 9:5-7; zob. ASZDOD; ASZKELON; EKRON; GAT; GAZA 1).

W Ezechiela 16:27 powiedziano, iż „córki Filistynów” zostały upokorzone przez rozpasanie Jerozolimy (Eze 16:2). Prawdopodobnie chodziło o to, że niewierność Jerozolimy wobec jej Boga, Jehowy, była czymś niespotykanym, gdyż Filistyni i inne narody nie odstępowali od czczenia swych fałszywych bóstw (por. Jer 2:10, 11).

(„rozmiłowany w słowach [w wiedzy]”).

Chrześcijanin, któremu Paweł przesyła pozdrowienia w liście do zboru w Rzymie (Rz 16:15). To samo imię znaleziono w inskrypcjach dotyczących domu cesarskiego.

Grecki wyraz filosofía znaczy dosłownie „umiłowanie mądrości”. W ujęciu współczesnym chodzi o ludzką dążność do ogarnięcia rozumem i wytłumaczenia całokształtu człowieczych doświadczeń, a zwłaszcza przyczyn i zasad bytu.

Słowa „filozofia” i „filozof” występują w Chrześcijańskich Pismach Greckich tylko po jednym razie (Kol 2:8; Dz 17:18). Kiedy Paweł pisał do zboru w Kolosach w Azji Mniejszej, niektórym tamtejszym chrześcijanom najwyraźniej groziło, że padną ofiarą „filozofii i pustego zwodzenia według tradycji ludzkiej”. Greckie systemy filozoficzne cieszyły się podówczas dużą popularnością. Ale z kontekstu Kolosan 2:8 wynika, że Pawła szczególnie martwili zwolennicy judaizmu, którzy usiłowali na powrót nakłonić chrześcijan do przestrzegania Prawa Mojżeszowego i jego przepisów, dotyczących np. obrzezania, obchodzenia świąt i powstrzymywania się od określonych pokarmów (Kol 2:11, 16, 17). Paweł nie był przeciwny wiedzy — modlił się przecież, żeby chrześcijanie zostali napełnieni poznaniem. Wykazał jednak, iż kto chce nabyć prawdziwej mądrości i dokładnego poznania, ten musi uznawać rolę Jezusa Chrystusa w urzeczywistnianiu zamierzenia Bożego (Kol 1:9, 10; 2:2, 3). Kolosanie mieli się strzec, gdyż mógłby się znaleźć ktoś, kto by ich uprowadził jako swój łup, zwiódłszy ich przekonującymi argumentami i ludzkim rozumowaniem. Taka filozofia nie jest „według Chrystusa”, lecz należy do „rzeczy elementarnych [stoicheía] świata”, to znaczy opiera się na świeckich zasadach i pobudkach (Kol 2:4, 8).

W Atenach Paweł natknął się na „filozofów — zarówno epikurejskich, jak i stoickich” (Dz 17:18), którzy nazwali go „gadułą”. Użyte przez nich greckie określenie spermològos dosłownie oznacza ptaka zbierającego ziarenka, a może się też odnosić do człowieka, który gromadzi okruchy wiedzy i przekazuje je bez ładu i składu. Owi filozofowie gardzili Pawłem i jego orędziem. Filozofia epikurejska opierała się na przekonaniu, że najwyższym dobrem w życiu jest korzystanie z przyjemności, zwłaszcza przyjemności duchowych (1Ko 15:32), i chociaż uznawała istnienie bogów, głosiła, iż są zbyt odlegli, by zajmować się ludźmi. Filozofia stoicka kładła nacisk na przeznaczenie i życie zgodne z naturą; człowiek powinien postępować cnotliwie i wypracować obojętny stosunek zarówno do bólu, jak i przyjemności. Ani epikurejczycy, ani stoicy nie wierzyli w zmartwychwstanie. Przemawiając do nich, Paweł skierował uwagę na więź łączącą każdego człowieka ze Stwórcą oraz na odpowiedzialność przed Nim, po czym nawiązał do zmartwychwstania Chrystusa i „gwarancji”, jaką stanowi ono dla ludzi. Orędzie o Chrystusie wydało się „głupstwem” owym Grekom szukającym „mądrości” (1Ko 1:22, 23), a gdy Paweł wspomniał o zmartwychwstaniu, wielu słuchaczy zaczęło z niego drwić, choć niektórzy uwierzyli (Dz 17:22-34).

W swych natchnionych listach Paweł wielokrotnie podkreślał, iż rzekoma wiedza i mądrość tego świata są u Boga głupstwem, a chrześcijanie powinni od nich stronić (1Ko 1:18-31; 2:6-8, 13; 3:18-20; 1Tm 6:20).

Cena, jaką Filistyni pobierali od Izraelitów za naostrzenie różnych metalowych narzędzi (1Sm 13:20, 21). Fim najprawdopodobniej był jednostką wagową. Starohebrajskie litery odpowiadające spółgłoskom wyrazu „fim” widnieją na odważnikach kamiennych o wadze od 7,18 do 8,13 g, odnalezionych w Palestynie. Na tej podstawie ocenia się, że fim to mniej więcej dwie trzecie sykla.

(„płonący”).

Jeden z chrześcijan mieszkających w Rzymie, którym Paweł przesłał w swoim liście pozdrowienia (Rz 16:14).

Drewniany instrument dęty. Nie udało się jednoznacznie ustalić, który współczesny instrument odpowiada hebrajskiemu chalíl i greckiemu aulòs, ale większość współczesnych przekładów tłumaczy te słowa na „flet”, co zgadza się z opinią leksykografów (1Sm 10:5; 1Ko 14:7, Bp, BT, BWP, NŚ). Hebrajski rdzeń, od którego najprawdopodobniej pochodzi wyraz chalíl, oznacza „przebić” (Iz 51:9; 53:5) i może nawiązywać do sposobu, w jaki wykonywano zwykły flet: w wydrążonej gałązce, trzcinie, kości (słoniowej) w odpowiednich odstępach wiercono lub przebijano otwory. Z inskrypcji znalezionych w Egipcie wynika, że znano tam rozmaite instrumenty przypominające flety. Jeden z nich trzymano poziomo, a usta przykładano z boku, inny składał się z dwóch piszczałek, na których grano równocześnie.

Greckie słowo aulòs było chyba bardziej ogólne i odnosiło się zarówno do prostych piszczałek, jak i do instrumentów, w których stosowano trzcinowy ustnik. Hebrajskie chalíl także mogło się odnosić do wszystkich drewnianych instrumentów dętych, choć współcześnie oznacza tylko flet, i takie właśnie znaczenie w Biblii przypisuje mu tradycja żydowska.

Flet był jednym z najpopularniejszych instrumentów muzycznych, na których grano z okazji radosnych uroczystości, takich jak uczty i wesela (1Kl 1:40; Iz 5:12; 30:29), co naśladowały dzieci bawiące się na placach (Mt 11:16, 17). Dźwięki fletu rozlegały się też w chwilach smutku. Fleciści grający żałobne utwory często towarzyszyli zawodowym płaczkom (Mt 9:23, 24).

Nie ma pewności, do jakiego rodzaju skóry odnosi się hebrajskie słowo táchasz, występujące w opisie zewnętrznego pokrycia przybytku oraz nakryć wykorzystywanych podczas transportu sprzętów i przyborów używanych w sanktuarium. Określenie táchasz lub techaszím (lm.) zazwyczaj występuje razem ze słowem ʽor lub ʽoròt („skóra”, „skóry”) (Wj 25:5; 26:14; 35:7, 23; 36:19; 39:34; Lb 4:6-14, 25; Eze 16:10). Tłumacze greckiej Septuaginty najwidoczniej rozumieli, że to hebrajskie słowo oznacza nie tyle jakieś zwierzę, ile kolor niebieski (por. Lb 4:14, przyp. w NW). Jednak według niemal wszystkich komentatorów żydowskich słowo táchasz odnosi się do jakiegoś zwierzęcia. Pogląd ten podzielał również hebraista Wilhelm Gesenius, który uważał, że przekład tego słowa w Septuagincie opierał się na domysłach i nie miał poparcia ani w etymologii, ani w pokrewnych językach. Jego zdaniem táchasz to foka lub borsuk, a swą opinię opierał na autorytecie talmudystów, porównaniu tego słowa z podobnymi słowami w innych językach oraz na hebrajskiej etymologii.

Przekłady biblijne oddają ʽor táchasz (ʽoròt techaszím) jako „skóry z delfinów” (BT, BWP, KUL), „skóry borsucze” (Bw; por. Bg, Bp), „skóry fiołkowe” (Wk), „skóry focze” (NŚ) lub „skóry táchasz” (Wj 25:5, przyp. w NW). Uczeni na ogół odrzucają wariant „skóry borsucze”, gdyż nie wydaje się prawdopodobne, by Izraelici mogli zdobyć w Egipcie lub na pustkowiu tyle borsuczych skór, żeby wystarczyło ich na okrycie przybytku. Według innych uczonych nie mogły to być skóry borsuków, fok ani delfinów, gdyż zwierzęta te były nieczyste i nie nadawały się na pokarm (Kpł 11:12, 27). Ich zdaniem byłoby nie do pomyślenia, żeby skóry „nieczystych” zwierząt zostały wykorzystane do tak świętych celów, jak budowa przybytku i wykonanie ochronnych nakryć na sprzęty i naczynia używane w sanktuarium. Zwolennicy tego poglądu sugerują, że słowo táchasz może się odnosić do skóry jakiegoś czystego zwierzęcia, być może pewnego rodzaju antylop, owiec czy kóz.

Nadawała się do użytku, choć foki uznawano za nieczyste. Okoliczność, iż foki uznawano za nieczyste i niezdatne na pokarm, wcale nie wyklucza użycia ich skór na przykrycie przybytku. Na przykład lwy i orły też były „nieczyste” (Kpł 11:13, 27), ale Ezechiel ujrzał w wizji niebiańskie cheruby mające cztery oblicza, m.in. lwa i orła (Eze 1:5, 10; 10:14). Także miedziane wózki sporządzone przez Salomona na potrzeby świątyni były ozdobione wizerunkami lwów, a niewątpliwie wykonano je na podstawie planów, które Dawid otrzymał w natchnieniu od Boga (1Kl 7:27-29; 1Kn 28:11-19). Izraelici wykorzystywali zwierzęta „nieczyste”, np. osły, do jazdy wierzchem, a nawet przepowiedziano, że Mesjasz wjedzie na ośle do Jerozolimy (Za 9:9; Mt 21:4, 5). Jan Chrzciciel otrzymał szczególnie święte zadanie — miał iść „naprzód przed Jehową, by przygotować jego drogi” — a jednak nosił strój wykonany z sierści „nieczystego” zwierzęcia (Łk 1:76; Kpł 11:4; Mt 3:4). Wszystko to wskazuje, że rozróżnienie na zwierzęta czyste i nieczyste dotyczyło przede wszystkim ich spożywania, choć czasem miało też związek ze składaniem ofiar, ale nie zobowiązywało Izraelitów do całkowitego wystrzegania się „nieczystych” zwierząt (Kpł 11:46, 47). Zwierzęta te, podobnie jak te „czyste”, zostały stworzone przez Boga i same w sobie były dobre, a nie plugawe (Rdz 1:21, 25).

Skąd wzięli je Izraelici. Jeśli występujące w Biblii słowo táchasz oznacza jakiś gatunek foki, pojawia się pytanie, skąd Izraelici wzięli focze skóry. Co prawda zwierzęta te najczęściej kojarzy się z obszarami arktycznymi lub antarktycznymi, ale niektóre foki wolą łagodniejsze klimaty. Pewien gatunek fok występuje obecnie w części Morza Śródziemnego, jak również w innych cieplejszych