‛Okres najgłębszych zmian’

„Wiek XX to okres najgłębszych i najpowszechniejszych zmian w dziejach ludzkości” (The Times Atlas of the 20th Century).

OCENIAJĄC wiek XX, wielu bez wątpienia zgodzi się z Walterem Isaacsonem, redaktorem naczelnym tygodnika Time, który oświadczył: „W porównaniu z innymi stuleciami nasze jest najbardziej zadziwiające: raz inspiruje, raz budzi grozę, ale zawsze fascynuje”.

Podobnie Gro Harlem Brundtland, była premier Norwegii, twierdzi, że nasze stulecie nazywa się „wiekiem skrajności, (...) w którym ludzka niegodziwość osiągnęła niewyobrażalne rozmiary”. Jak zauważyła, był to „wiek ogromnego postępu (...) [a w niektórych miejscach] wręcz niebywałego rozwoju gospodarczego”. Ale jednocześnie nad biednymi dzielnicami miejskimi zawisło ponure widmo „przeludnienia oraz chorób związanych z ubóstwem i niezdrowym środowiskiem”.

Wstrząsy polityczne

Na początku XX wieku władza nad większą częścią świata spoczywała w rękach dynastii mandżurskiej w Chinach, imperium osmańskiego i kilku mocarstw europejskich. Samo imperium brytyjskie obejmowało jedną czwartą powierzchni ziemi i sprawowało rządy nad co czwartym jej mieszkańcem. Na długo przed końcem tego wieku wszystkie te imperia istniały już tylko w podręcznikach historii. Jak czytamy w The Times Atlas of the 20th Century (Atlas wydarzeń XX wieku), „w 1945 roku era imperializmu dobiegła kresu”.

Kiedy upadł kolonializm, fala ruchów nacjonalistycznych, która przetoczyła się przez Europę między wiekiem XVII a XIX, dotarła również do innych części świata. Dzieło The New Encyclopædia Britannica podaje: „Po II wojnie światowej w wielu krajach europejskich ruchy nacjonalistyczne osłabły (...) Natomiast w Azji i Afryce raptownie się nasiliły, co w głównej mierze było reakcją przeciw kolonializmowi”. Ostatecznie, jak informuje The Collins Atlas of World History (Atlas dziejów świata), „na arenie dziejowej pojawiły się kraje Trzeciego Świata, a tym samym zakończyła się epoka, którą 500 lat wcześniej rozpoczęła ekspansja terytorialna Europejczyków”.

Miejsce rozpadających się imperiów zajmowały niezależne państwa, a w wielu z nich wprowadzano ustrój demokratyczny. Często ta forma władzy spotykała się z silnym sprzeciwem, na przykład ze strony potężnych rządów totalitarnych w Europie i Azji podczas II wojny światowej. Ograniczały one wolność osobistą i sprawowały ścisłą kontrolę nad gospodarką, środkami przekazu oraz wojskiem. W końcu zdołano udaremnić ich próby opanowania świata, ale pochłonęło to mnóstwo pieniędzy i ofiar w ludziach.

Wiek wojen

Wojna istotnie jest tym, co szczególnie różni wiek XX od wszystkich poprzednich. Niemiecki historyk Guido Knopp tak wypowiedział się na temat I wojny światowej: „Pierwszy sierpnia 1914 roku — nikt się nie spodziewał, że właśnie tego dnia skończy się wiek XIX, który przyniósł Europejczykom długi okres pokoju; i nikt nie zauważył, że właściwie dopiero wtedy nastał wiek XX — z chwilą rozpoczęcia się wojennego trzydziestolecia, które pokazało, co człowiek potrafi zrobić człowiekowi”.

Hugh Brogan, profesor historii, przypomniał, że „wojna ta wywarła na Stany Zjednoczone potężny i przerażający wpływ, który wciąż jest odczuwalny [w roku 1998]”. A profesor historii Akira Iriye z Uniwersytetu Harvarda napisał: „Pod wieloma względami I wojna światowa była przełomowym wydarzeniem w dziejach Azji Wschodniej i USA”.

Nic więc dziwnego, iż w The New Encyclopædia Britannica nazwano obie wojny światowe „punktami zwrotnymi w geopolitycznej historii XX wieku”. Jak zauważono, „I wojna światowa doprowadziła do upadku wielkich dynastii czterech imperiów (...), do rewolucji bolszewickiej w Rosji oraz (...) utorowała drogę II wojnie światowej”. Powiedziano również, że w trakcie tych wojen doszło do „rzezi, mordów i zniszczeń na niespotykaną wcześniej skalę”. Podobnie wypowiada się Guido Knopp: „Okrucieństwo i ludzka brutalność przerosły najgorsze oczekiwania. W okopach (...) posiano ziarna nowej epoki, w której człowieka nie traktuje się jak osobę, lecz jak przedmiot”.

Aby zapobiec takim tragicznym wojnom, w 1919 roku utworzono Ligę Narodów. Ponieważ nie zdołała utrzymać pokoju światowego, zastąpiono ją Organizacją Narodów Zjednoczonych. Chociaż ta nie dopuściła do trzeciej wojny światowej, nie potrafiła jednak zapobiec trwającej kilkadziesiąt lat zimnej wojnie, która mogła się przerodzić w nuklearny holocaust. Nie zaradziła też mniejszym konfliktom, na przykład na Bałkanach.

W miarę przybywania państw na świecie coraz trudniej jest utrzymać między nimi pokój. Z porównania mapy sprzed I wojny światowej ze współczesną wynika, że na początku wieku suwerennością nie cieszyło się przynajmniej 51 dzisiejszych państw afrykańskich i 44 azjatyckie. Spośród obecnych 185 krajów członkowskich ONZ w chwili jej założenia w 1945 roku aż 116 nie miało statusu państw niezależnych.

„Najbardziej zaskakujące wydarzenia”

Pod koniec XIX wieku Rosja była najrozleglejszą potęgą lądową na świecie. Ale gwałtownie słabła. Według pisarza Geoffreya Pontona wielu ludzi uważało, że „nie wystarczy reforma, lecz konieczna jest rewolucja”. Jak dodaje wspomniany pisarz, „trzeba było jednak Wielkiej Wojny, I wojny światowej, a także chaosu, który po niej nastał, by rzeczywiście doszło do rewolucji”.

Po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików powstało nowe imperium — komunistyczny Związek Radziecki. Chociaż narodził się on podczas ogólnoświatowej zawieruchy wojennej, nie zniknął w chwili jej zakończenia. Zdaniem Michaela Dobbsa, autora książki Down With Big Brother (Precz z Wielkim Bratem), pod koniec lat siedemdziesiątych Związek Radziecki był „olbrzymim, wielonarodowościowym imperium, które nieuchronnie chyliło się ku upadkowi”.

A jednak rozpad ZSRR był zupełnie nagły. W książce Europa Norman Davies pisze: „Szybkość tego upadku przerosła tempo wszystkich innych gwałtownych wydarzeń w dziejach Europy” i dodaje, że „nastąpił on z przyczyn naturalnych” (tłumaczyła E. Tabakowska). Jak mówi G. Ponton, „narodziny, rozwój i upadek Związku Radzieckiego” istotnie „należą do najbardziej zaskakujących wydarzeń XX wieku”.

W gruncie rzeczy rozpad ZSRR był w naszym stuleciu tylko jedną z wielu głębokich zmian o dalekosiężnych skutkach. Oczywiście przemiany polityczne to nic nowego. Zachodzą od tysięcy lat.

Jednakże pewna zmiana w dziedzinie władzy, która nastąpiła w XX wieku, ma szczególne znaczenie. Co to za zmiana i jak się odbija na tobie? Sprawę tę omówimy później.

Najpierw jednak zajmijmy się niektórymi osiągnięciami XX-wiecznej nauki. Mówiąc o nich, profesor Michael Howard oświadczył: „Mieszkańcy Europy Zachodniej i Ameryki Północnej zdawali się mieć wszelkie powody, by witać wiek XX jako początek nowej i szczęśliwszej ery w dziejach ludzkości”. Ale czy osiągnięcia nauki doprowadziły do tak zwanego lepszego życia?

[Diagram i ilustracje na stronach 2-7]

[Patrz publikacja]

1901

Królowa Wiktoria umiera po 64 latach panowania

Liczba ludności świata sięga 1,6 miliarda

1914

Zamach na arcyksięcia Ferdynanda daje początek I wojnie światowej

Ostatni car, Mikołaj II, ze swą rodziną

1917

Lenin wywołuje rewolucję w Rosji

1919

Utworzenie Ligi Narodów

1929

Krach na giełdzie w USA doprowadza do wielkiego kryzysu

Gandhi prowadzi walkę o niepodległość Indii

1939

Hitlerowska agresja na Polskę daje początek II wojnie światowej

W roku 1940 Winston Churchill zostaje premierem Wielkiej Brytanii

Holocaust

1941

Japończycy bombardują Pearl Harbor

1945

Amerykanie zrzucają bomby atomowe na Hirosimę i Nagasaki; koniec II wojny światowej

1946

Pierwsza sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ

1949

Mao Tse-tung ogłasza powstanie Chińskiej Republiki Ludowej

1960

Powstaje 17 nowych państw afrykańskich

1975

Koniec wojny w Wietnamie

1989

Zburzenie muru berlińskiego świadectwem słabnięcia komunizmu

1991

Rozpad ZSRR