Bibliap 56 kaq libron: Tito

Qillqaq: Pablo

Maypitaq qillqakurqa: Macedoniapi (?)

Maykʼaqtaq qillqakuyta tukukurqa: Ichapis 61–64 wataspi

“NOQA Pabloqa, Diospa kamachin kani, Jesucristoj apostolnintaj”, ‘Tito, waway kay cartata qillqamuyki, qamwan ñuqawan imapichus chiqamanta creesqanchikpi’ (Tito 1:1, 4). Pabloqa chayjinata nispa, Titoman cartanta qillqayta qallarirqa. Titoqa Pablop yanapaqnin karqa, paywan khuskataq qutuchakuykunata waturispa puriq kanku. Pabloqa Creta islapi Titota saqirqa, chaypi qutuchakuykuna allin sayasqa kanankupaq. Chayrayku Titoqa, juk jatun llamkʼayniyuq rikukurqa. Unay tiempopi Creta llaqtapi “dioskunap tatan, runaspata ima, tiyakusqanta” niq kanku. Jinallataq chay llaqtamanta kay rimay lluqsimurqa: “cretamanta runasta cretay” chaytaq niyta munan “juk pʼaqpakuta pʼaqpakiyay”, nispa.a Cretamanta runas llullas kasqankumanta riqsisqa karqanku, Pablopis paykuna ukhumanta juk profeta nisqanmanta qillqarqa: “Cretamanta kajkunaqa llullaspuni kanku, sajra animales jina, mikhunawan mana sajsay atejkuna, qhellastaj”, nispa (1:12). Pablop tiemponmanta Creta llaqtamanta runasmanta, ajinata nillarqankutaq: “Cretamanta runasqa, llullas karqanku, chʼaqwata maskʼaq runas; machayman qusqa runas; paykunaqa, qhapaqyayllata munaq kanku, munasqallankuta ruwaspa. Chaypi tiyakuq judiostaq, cretencesmanta nisqaqa, astawan khuchichakuyman qukuchkarqanku”, nispa.b Chayjina kawsay ukhupi, Cretapi qutuchakuykuna sayarirqa, chayrayku Diosta yupaychaqkunaqa, ‘mana chiqan kaqmanjina kawsaytaqa, qhisachananku karqa, kay pachap saqra munapayaynintapis. Kawsanankutaq karqa aychayninkup munayninta atipaspa, chiqan kaqta ruwaspa, Diosta manchachikuspataq’ (2:12).

² Tito cartaqa, mana anchata parlanchu imaynatachus Pablo Titowan apanakusqankumanta. Chaywanpis Pablop wak cartasninpi Titomanta parlasqanmanta, astawan yachakun. Titoqa, Grecia llaqtamanta karqa, payqa achkha kutipi Pablota maymanchus rirqa chayman qhatirqa, juk kutipipis Jerusalenman Pablowan rirqa (Gál. 2:1-5). Pablo Titomanta nirqa: “kawsaqey[...], yanapawajniytaj” nispa. Pablo 1 Corintios cartata qillqaytawan, Corintoman Titota kacharqa. Chaypi kachkaspataq chay llaqtamanta hermanosmanta, Jerusalenmanta hermanospaq qullqita tantarqa, chaymantataq maypichus Pablo kachkarqa chayman rirqa, chay tantayta tukuchananpaq. Titoqa, Macedoniapi Pablowan tinkurqa, chaymanta Pabloqa, iskay kaq cartanta Corintiosman apachirqa (2 Cor. 8:16-24; 2:13; 7:5-7).

³ Pablo ñawpaq kutipi, Romapi wisqʼasqa kasqanmanta lluqsimuytawanqa, watiqmanta Timoteowan, Titowan ima, jukchakurqa willaq rinankupaq. Willaq lluqsispataq Pabloqa Creta, Grecia, Macedonia llaqtasmanchá rinman karqa. Chaymanta Pabloqa, Nicópolis llaqtaman rirqa, chaytaq Greciamanta pataniqpi inti yaykuq ladopi kachkan, ichá kay llaqtapi Pablota watiqmanta japʼirqanku Romapi carcelman wisqʼamunankupaq, chaymanta juk tiemponmantaq wañuchirqanku. Pablo Cretata waturichkaspa, Titota chaypi saqirqa, ‘imaschus ruwanaraq kasqanta tukuchananpaq, jinallataq sapa llaqtapi anciano nisqa kuraqkunata churananpaq’ kamachisqanmanjina. Ichapis kay cartata qillqarqa, Cretapi Titota saqiytawan, Macedonia llaqtapi kachkaspa (Tito 1:5; 3:12; 1 Tim. 1:3; 2 Tim. 4:13, 20). Kay cartaqa, 1 Timoteo cartatajina kikin yuyayllawantaq qillqakurqa: Titota kallpachananpaq, qutuchakuymanta hermanos kasunankupaq ima.

⁴ Pablo kay cartata qillqanman karqa, ñawpaq kaq kuti wisqʼasqa kasqanmanta lluqsiytawan niraq juktawan wisqʼachikuchkaptin chayri 61-64 wata chayniqpi. Kay carta Diospa yuyaychasqanpuni kasqanqa, sʼutita yachakun imaynatachus 1, 2 Timoteo cartasmanta yachakun ajinata. Kay kimsa cartastaqa, “cartas pastorales” nispa sutichanku. Kay cartasqa, yaqha kikinkamalla qillqasqa kanku. Chantapis Tito cartamanta Ireneo, Orígenes, ñawpa tiempomanta wak qillqaqkuna ima, chiqataq Diospa yuyaychasqantaq kasqanta ninku. Kay cartaqa, Sinaítico, Alejandrino qillqakunapi, tarikun. John Ryalds sutiyuq Bibliotecapi, juk papiromanta P³² jukchhikan tarikun, —chaytaq III siglo chay niqmanta juk libromanta, juk hojan kachkan—, maypichus Tito 1:11-15; 2:3-8 rikhurin.c Mana iskaychakuspa nisunman kay carta, Diospa yuyaychasqan libroswan khuska kasqanta.

IMAYNATATAQ YANAPAWANCHIK

⁸ Cretamanta runasqa, llullas, qullqi munapayaq, saqra kawsayniyuq ima, karqanku; cristianostaq chayjina runa chawpipi tiyakuchkarqanku. Paykuna, ¿chay llaqtamanta runasjinachu kananku karqa?, chayri ¿Jehová Diosta yupaychaqninjinachu chay millay kawsaymanta tʼaqakunanku karqa? Pablo Titoniqta cretamanta hermanosman ‘allin imastapuni ruwayta maskʼaspa kanankuta’ yachachichkaspa nirqa: “Chay imasqa sumaj, allintaj tukuy runaspaj”, nispa. Kunanpis “chay imasqa sumaj, allintaj”, cristianos “allin imasta ruwayta” yachanankupaq, ajinamanta Diospaq llamkʼachkaspa wakkunatapis yanapayta atinqanku. Imaraykuchus kay saqra pachaqa, llullamanta, mana chiqan ruwaymanta ima, juntʼa kachkan (3:8, 14). Pabloqa, chay llaqtap saqra kawsayninta juchacharqa, imaraykuchus khuchichakuymanta, saqra ruwaymanta ima juntʼa kachkarqa. Chay kʼamiyninpis mayta ñuqanchikta yanapawasunchik. Imaraykuchus kunanqa, “Diospa qhasilla kʼacha yanapaynin [...] yachachiwanchej mana cheqan kajman jina kawsaytaqa qhesachananchejta, kay pachaj sajra munapayaynintapis. Yachachillawanchejtaj kay tiempopi kawsananchejta aychanchejpa munayninta atipaspa, cheqanta ruwaspa, Diosta manchachikuspataj”. Chantapis cristianosqa, ‘wakichisqa kananku tiyan, tukuy imata allinta ruwanapaq’, kamachiqkunata kasukuspa, ajinamanta Diospa ñawpaqinpi llimphu sunqu kanqanku (2:11, 12; 3:1).

⁹ Tito 1:5-9 pʼitikunaqa, kay 1 Timoteo 3:2-7 nisqanman juntʼachan. Maypichus yachachin imatachus Dios, anciano kayta munaqkunamanta suyasqanta. Kaytaq sutʼita rikuchin anciano “cheqa kaj palabrata yachaqakusqanmanta chʼipakunan” kasqanta, chantapis, qutuchakuypi allin yachachiq kanan tiyan. ¡Kaytaq tukuyta, Diospa llaqtanpi ñawpaqman rinankupaq, yanapanqa! Kay Tito cartapiqa, achkha kutita chiqa yachachiymanta parlan. Pabloqa, Titota kamachin ‘chiqa yachachiywan hermanosta kallpachananta’. Chantapis kuraq warmista kamachin, “allin kajta yachachejkuna” kanankuta, kikillantataq watarunasta kamachin ‘tukuy imapi Dios Salvawaqninchikpa yachachiyninta allinpi rikuchinankuta’ (Tito 1:9; 2:1, 3, 10). Chaymanta Pablo, Titota ancianojina sinchita sayaspa, mana manchachikuspa yachachinanta kamachin, ajinata nispa: “Chay imasta yachachiy. Uyarisojkunata yuyaychay, kʼamiytaj tukuy atiywan”. Mana uyarikuptinkutaq Titota nin: “paykunata sinchʼita kʼamiy, creeyninkupi paykuna allin kanankupaj”, nispa. Chayrayku Pablo Titoman qillqasqanqa, maytapuni “yachachinapaj, juchata reparachinapaj, cheqa kajman kutirichinapaj, cheqanta kawsayta yachachinapaj ima” yanapawanchik (Tito 2:15; 1:13; 2 Tim. 3:16).

¹⁰ Kay Titoman cartaqa, Diospa qhasilla kʼacha kayninta jatunpaq qhawananchikpaq yanapawanchik, chantapis kay pachap saqra kawsayninmanta karunchakunanchikpaqpis. “Ajinata kawsaspa suyakuchkanchikpuni chay kusiy pʼunchay chayamunanta, maypachachus jatun Diosninchik chantapis Salvawaqninchik Jesucristo jatun kayninpa kʼanchaynin rikhurimonqa, chaypacha”. Kayta ruwaptinku, pikunachus Jesucristorayku chiqan runaspaq qhawasqa kanku, ‘herenciatajina wiñay kawsayta japʼinqanku, mayqinpichus kunan suyakuchkanku’ Diospa Reinonniqta (Tito 2:13, NM; Tito 3:7).

[Sutʼinchaykunasnin]