9 Yachaqana
¿Imatá ruwayman, saqra ruwayman tanqawaptinku?
KARENQA, 14 watayuq kachkaspa drogakuq, chantá khuchichakuq ima. Jaimeqa, 17 watayuq kachkaspa alcoholman qukurqa, chantá khuchichakuspataq kawsaq. Kay 2 waynas, jinata kawsasqanku, mana gustasqanta ninku. Chaywanpis, ¿imaraykutaq jinata kawsarqanku? ¡Wak waynas, jinata kawsanankupaq tanqasqankurayku!
Karen nin: “Tukuypis jinata ruwaq kanku, chaytaq jinata ruwanaypaq tanqawarqa”. Jaime nillantaq: “Mana amigosniyjina ruwayman karqa chayqa, sapay qhipakuyman karqa”.
¿Imaraykutaq wakkunajina ruwayta munanku?
Wakin waynasqa, wiñasqankumanjina, manaña anchata tatasninkuwan khuska kankuchu, munankutaq riqsisqa kayta, wak waynaswan amigosta ruwakuyta ima. Wakintaq, llakiyninkumanta pillapis uyarinanta, chayri munasqa kayta munanku. Wasipi, tatas, wawasninkuwan parlarinankupaq mana tiempochakusqankurayku, waynasqa wak waynasta maskʼanku, paykunawan parlanankupaq. Chayrayku wakin kuti waynasqa, compañerosninku nisqankumanjina ruwayta qallarinku, mana paykuna kikinpi atienekusqankurayku, iskaychasqajina sientekusqankurayku ima.
Wak waynaspa nisqanku, ruwasqanku ima, wakin kuti mana saqrapunichu. Juk proverbio nin: “Fierroqa fierrollawantaj awsakun; runatapis runallataj aswan kʼachaman tukuchin”, nispa (Proverbios 27:17). Imaynatachus juk muthu cuchillota fierrollawantaq afilakun, ajinallatataq amigosniyki, wiñay tukusqa jinaña, kʼachamanta yuyanku, ruwanku ima chayqa, ‘aswan kʼacha runa’ kanaykipaq yanapasunqanku.
Wakin waynasqa, mana wiñay tukusqa runajinachu yuyanku, nitaq Diostapis yupaychankuchu. Chayrayku, parlasqankuqa, iskaychasqajina mana allin yuyayniyuq, kasqankuta rikuchin. Jina kaptin, juk wayna imatachus compañerosnin nisqankuta ruwan chayqa, juk ciego, wak ciegota pusaykachaqjina kanman (Mateo 15:14, kikinchay). Chaytaq may llakiypi tukunman.
Wak waynas, mana saqra ruwaykunata ruwanaykita nisuptinkupis, paykunata rikuspataq, qampis paykunajina ruwayta qallariwaq. Débora nin: “Juk sipaspaq, wak sipaskuna allinpaq qhawanankuqa may allin. Ñuqa 18 watayuq kachkaspa riqsisqa kayta munarqani, mana chayta ruwayman karqa chayqa, ni piwan mayllamanpis riyta atiymanchu karqa. Manataq sapallay qhipakuyta munarqanichu”. Chayrayku, payqa, compañerasninpaq allin qhawasqa kayta munaspa mayta kallpachakurqa.
¿Ñuqapis jinallapitaqchu rikukuni?
Wakkunapaq allinpaq qhawasqa kayta munaspa, ¿paykunajinachu pʼachallikunki, parlanki, ruwanki ima? Susana 17 watayuq nin: ‘Ni pipis mana ruwayta munasqaykita, ruwanaykipaqqa tanqayta atisunkimanchu’. Arí, chayqa chiqa, chaywanpis, ichá mana reparakuspalla compañerosniyki imatachus ruwanaykita nisusqankuta ruwayta qallariwaq. Apóstol Pedrop kawsayninmanta parlarina. Payqa churanakuptinkupis Diospa munayninta ruwarqa, iñiyninpitaq sinchita sayarqa, cristianostataq sumaqta yanaparqa. Diosqa, Pedroman sutʼincharqa, tukuy laya runasta munakusqanta, manataq juk llaqtamanta runasllatachu. Jinamanta Pedroqa, mana judío kaqkunatapis cristianosman tukunankupaq yanaparqa (Hechos 10:28).
Juk tiempo pasasqantawantaq Pedroqa, Antioquiaman risqa, chay llaqtapitaq mana judío kaqkunaqa cristianosman tukusqanku. Pedrotaq paykunawan allinta apanakuq. Jerusalenmanta judío cristianostaq, Antioquía llaqtaman rirqanku, paykunaqa, mana allintachu apanakuq kanku mana judío kaqkunawan. Judío cristianos rikuchkaptinku, mana judío kaqkunata, Pedro, ¿allintachu parlapayanman karqa?
Pedroqa mana judío kaqkunamanta karunchakurqa, ¡manataq paykunawan mikhuyta munarqachu! ¿Imarayku? Judío compañerosninta mana phiñachiyta munasqanrayku. Ichá jinata tʼukurirqa: ‘Kaypi kanankukama, judioswan parlarimusaq, ripuptinkutaq mana judioswan mikhuq kutipusaq, ¿imaraykutaq chayraykulla paykunawan mana allinta apanakuymanchu?’, nispa. Jinata ruwaspataq Pedroqa, puraq uyajina ruwachkarqa... chiqa kaqta yachachkaspapis, mana chaymanjinachu ruwachkarqa (Gálatas 2:11-14). Tukuytapis, wakin compañerosninchikqa, saqra kaqta ruwanapaq tanqawanchikpuni.
¿Imatá ñuqa ruwayman karqa?
‘¡Ñuqaqa, wakkuna imatapis yuyanankumanta, mana manchachikunichu!’, chayta niyqa atikullan, chaywanpis compañerosninchik imamanpis tanqawaptinchik, mana chayta niyta atillanchikchu. ¿Imatá chayjinapi rikukuspa qam ruwawaq?
Wak waynas qhawachkasuptinku, yachaywasimanta juk compañeroyki cigarrillota jaywasunki. Qamqa, yachanki mana pitanayki kasqanta. Imatachus ruwanaykitataq qhawachkasunku...
Yachaywasipi sipaskunaqa, riqsinakusqanku waynawan puñuykusqankumanta parlanku. Jukninkutaq tapurisunki: “Qamqa juk waynawan puñuykuyta yachankiña, ¿icharí?”, nispa.
Wakin sipaskunajina pʼachallikuyta munanki, mamaykitaq faldayki ancha juchʼuy kasqanta nisunki. ¿Mamayki imayna pʼachatachus churakunaykita nisusqan, 6 watayuq wawatajinachu qhawachisunki? Compañerasniykiqa asipayasunku. Tapurisunkutaq: “¿Imaraykutaq mamayki mikhunaykipaq qullqita qususqanta mana jallchʼakunkichuri, ima pʼachatachus munasqaykita rantinkunaykipaqri? Mamaykimanqa mana willawaqchu. Chay pʼachatataq kay yachaywasipi churakuwaq, jallchʼawaq ima”.
Jinapi rikukuspa, ¿mana niyqa atikullanchu? Mana; wakin waynasta phiñachiyta manchachikunki chayqa, chiqan kaqta yachasqallaykiman, tatasniyki yachachisusqankuman ima churanakunki. ¿Imaynatá wakkuna nisusqankuta mana ruwanaykipaq kallpachakuwaq?
“Yachayta rikuchinapaj”
Roberta 15 watayuq, wak sipaskuna cigarrota pitasqankurayku, paypis cigarrota pitayta qallarirqa, manataq pay munasqanraykuchu. Yuyarikuspa nin: “Chaymanta tʼukurirqani: ‘Ñuqamanqa mana cigarrota pitay gustawanchu. ¿Imaraykutaq chayta ruwani?’, nispa. Kunanqa manaña pitanichu”. Pay kikin chay ruwasqanpi tʼukurispa, ¡compañerasnin nisqankuta mana ruwaqñachu!
Biblia tukuy waynasman nin: ‘Yachayta rikuchinankuta, reparakunankutataq’ (Proverbios 1:1-6). Sumaqta yuyaq waynaqa, mana compañerosninpa nisqankutachu ruwan. Chantapis, mana pay kikinpichu atienekun, kʼacha yuyaychaykunatapis mana qhisachanchu (Proverbios 14:16). Chantapis, ‘yuyaychasqata uyarinanpaq, kʼamisqatapis japʼikunanpaq’ sumaq ‘yachayniyuq kananpaq’ ima, uyarikunpuni (Proverbios 19:20).
Allin yuyaywan imatapis ruwasqaykirayku, wak waynas asipayasuptinku, chiqnisuptinku ima, ama manchachikuychu. Proverbios 22:3 pʼiti nin: “Yuyayniyujqa sajra kajta rikuspa, pakakun; mana yuyayniyuqrí sajraman chimpaykun, chantaqa ñakʼarin”. ¿Pikunataq astawan kallpayuq kanku? ¿Saqra munayninkuwan atipachikuqkunachu, chayri mana atipachikuqkunachu? (Proverbios 16:32, kikinchay.) ¿Qamta asipayaqkunap kawsayninku imapi tukunqa? ¿Jinallapitaqchu kawsayniyki tukukunanta munawaq? ¿Manachu qammanta envidianakusqankuraykulla asipayasunku, chayri iskaychasqajina sientekusqankuta pakaykunallankupaq?
Chay tuqllamanta ayqiy
Proverbios 29:25 pʼiti nin: “Runallata manchachikoyqa urmanapaj tojlla jina”. Ñawpa tiempopi, uywata japʼinapaqqa juk tuqllata apaykachaq kanku, uywa, mana tuqllata rikusqanraykutaq japʼichikuq. Kay tiempopis wakkunapaq allin qhawasqa kayta munasqanchikqa, juk tuqllajina kanman, chaytaq Diospa kamachisqasninta pʼakinapaq tanqawasunman. ¿Imaynatá runata manchachikuymanta ayqiwaq?
Ñawpaqtaqa, ¡allin amigosta maskʼakuy! (Proverbios 13:20). Diosta yupaychaqkunawan tantakuyta qallariy. Chayta ruwaptiykiqa ichá mana achkha amigosniyuqchu kanki. Juk sipas nin: “Compañerasniyqa drogasmanta, qhariwarmijina puñuykuymanta ima, yuyasqankuta qhisachasqayrayku, sapayta saqirpariwarqanku. Paykuna manaña imatachus ruwanayta niwaptinkupis, wakin kuti sapayakurqani”. Wakin kuti sapayakuyqa, aswan allin, wak waynas Diosmanta karunchachinawanchikmanta, mana allin kawsayman apanawanchikmanta ima nisqaqa. Familiaykiwan, qutuchakuymanta cristianoswan ima, khuskachakusqaykiqa, mana sapayakunaykipaq yanapasunkiman.
Tatasniykita uyarisqaykiqa, amigosniyki nisusqankuta mana kasunaykipaq yanapasunqa (Proverbios 23:22). Tatasniykiqa kallpachakunku allin kaqta yachachisunankupaq. Juk sipas nin: “Tatasniyqa, tukuy imamanta jarkʼawaq kanku. Chaytaq mana gustawaqchu, chaywanpis mayta kusikuni jina kasqankumanta, imaraykuchus mana saqra sipaskunawan purinayta saqiwaqchu kanku”. Tatasnin yanapasqankurayku, kay sipasqa mana drogakuypi, nitaq khuchichakuypi urmarqachu compañerasnin ruwananta niptinkupis.
Waynasta, sipaskunata ima yuyaychaq Beth Winship nin: “Ima ruwaykunatapis sumaqta ruwaqqa, wakkuna imatachus paymanta ninankumanta mana llakikunchu”. Chayrayku, ¿imaraykutaq sumaq examenesta, wasipi tukuy imata allinta ruwanaykipaq ima, mana kallpachakunkichu? Jehovamanta sutʼinchaq waynas, sipaskuna ima, ‘sumaq trabajaqjina mana imamanta pʼinqakuspa, chiqa kaq palabrata maychus’ kaqmanjina runaman willamunankupaq, yachachinankupaq ima, mayta kallpachakunku (2 Timoteo 2:15).
Runata manchachikuy, juk “tojlla jina” kasqanta niytawan, Proverbios 29:25 pʼitipi nin: “Pichus Tata Diospi atienekojrí sumaj waqaychasqa kanqa”, nispa. Diospa ñawpaqinpi allin qhawasqa kanaykipaq kallpachakusqaykiqa, compañerosniyki nisusqankuta mana ruwanaykipaq yanapasunqa. Deboraqa (ñawpaq parrafospi paymanta parlarirqanchikña) juk tiempo wak waynas nisqankumanjina drogakuq, machaq ima. Chantá, Bibliamanta yachakuyta, Jehovapi atienekuyta ima, qallarirqa. ¿Chay yachakusqan yanaparqachu? Débora nin: “Chay waynas ruwasqankuta, manaña juktawan ruwanayta nirqani”. Chay ñawpa amigosninmantaq nisqa: “Qamkunaqa imatachus ruwanaykichikta ruwaychik, ñuqapis imatachus ruwanayta ruwasaq. Amigaykichik kanayta munankichik chayqa, ñuqa, ima kamachiytachus jatunpaq qhawasqayta, jinallatataq qhawanaykichik tiyan. Chantapis, imatachus ñuqamanta yuyasqaykichik mana llakichiwanchu, ñuqaqa imatachus munasqayta ruwasaq”. Débora, wakjinamanta yuyasqanta mana tukuy amigosninchu jatunpaq qhawarqanku. Chaywanpis pay nin: “Chiqamanta chayta akllasqaymanta ñuqa kikin astawan sunqu tiyasqa sientekurqani”.
¡Amigosniyki imatachus ruwanaykita nisusqankumanta karunchakunki chayqa, astawan ‘sunqu tiyasqa sientekuyta’ atinki, nitaq ima llakiypipis urmankichu!
Tʼukurinapaq tapuykuna
◻ ¿Imarayku waynas compañerosninkujina ruwayta qallarinku? ¿Tukuy imatá niwasqanchikchu mana allin?
◻ Compañerosninchik imatapis ruwananchikta niwaptinchik, ¿imatá apóstol Pedromanta yachakunchik?
◻ ¿Imaspitaq wak waynas iskaychachiyta munasunkuman (maykʼaqllapis imawanchus pantachiyta munasusqankuta niwaqchu)?
◻ Wakkuna mana allin kaqta ruwanaykita nisuptinku, ¿imamanta yuyarikunayki tiyan?
◻ Runallata manchachikuy tuqllamanta ayqinaykipaq, ¿imataq yanapasunkiman?
[74 paginapi sutʼinchaynin]
Débora nin: “Juk sipaspaq, wak sipaskuna allinpaq qhawanankuqa may allin [...] May riqsisqa kayta munaq kani [...] Manataq sapallay qhipakuyta munarqanichu”
[75 paginapi recuadro]
‘¡Imatá qam atinkiri!’
Luisap compañerosninqa, “¡Profesorata asna simi, niy!”, nispa nichiyta munarqanku. Profesorap siminqa mana asnachkarqachu, manaqa Luisata tanqachkarqanku mana allin kaqta ruwanallanpaq. Wakin waynasqa, asikunallankupaq, wak waynasta mana allin kaqta ruwanankupaq, chayri kawsayninkuta wañuywan tinkuchinankupaq ima, tanqanku.
Wak waynas, sipaskuna ima, mana allin kaqta ruwanaykipaq tanqasuptinkuqa, ñawpaqta tʼukurinayki tiyan, manaraq chayta ruwachkaspa. Juk yachayniyuq runa nin: “Wañusqa chʼuspeqa sumaj qʼapashaj jawinasta asnaykuchin. Ajinallatataj uj chhika wampu jina ruwayqa yachayniyoj, allimpaj qhawasqa runata mana allinman churan”, nispa (Eclesiastés 10:1). Ñawpa tiempopi, juk sumaq qʼapachkaq jawinata, juk wañusqa chʼuspilla may millayta asnachinman karqa. Jinallataq “wampu jina ruwayqa” allinpaq qhawasqa runata, mana allinpaq qhawachinman.
Asikunallankupaq mana allin kaqta ruwaqkunaqa, yachaywasipi mana allintachu yachakunku, yachaywasimantapis wikchʼuchikunku, ¡carcelpipis, wisqʼachikunku! Chaywanpis, ni pi yachanankuta yuyaspaqa, tapurikuy: Imatachus ruwanayta niwasqanku, ¿allinchu? ¿Munakuyniyuq runa chayta niwanmanchu? ¿Bibliap nisqanta, tatasniy yachachiwasqankuta ima, pʼakichkaymanchu? Jina kaptin, ¿asikunallankupaqchu imatachus niwasqankuta ruwanay tiyan? ¿Pikunachus kawsayniyta peligropi churanayta, mana allinpaq qhawachikunayta munaqkuna ima, allin amigosniychu kanku? (Proverbios 18:24.)
Chayrayku, saqra kaqta ruwanaykipaq tanqasuqwan tʼukurichinaykipaqjina parlariy. Terry, 18 watayuq, jinata ruwarqa, astawanqa kaykunata tapuriq: ‘¿Imaraykutaq chayta ruwanay tiyan? Chayta ruwaspa ¿imatá rikuchiyman?’, nispa. Chantá Bibliap nisqanmanjina ruwayta munasqaykita willariy. Juk sipas, paywan puñuykunanta munaspa, juk waynata kayta nirqa: “Jaku, ama wampu kaychu ni ima llakiytapis tarinkichu”. Waynataq nirqa: “¡Mana!, ñuqa yachani imatachus tarinayta kay: herpes, gonorrea, sífilis, unquykunatajina ...”.
Arí, compañerosniyki nisusqankuta mana ruwaptiykiqa, ¡achkha llakiykunamanta jarkʼakunki!
[76 paginapi dibujo/foto]
Waynasqa, wak waynaspi yanapata maskʼanku
[77 paginapi dibujo/foto]
Chiqan kaqta yachachkaptiykipis, ¿maykʼaqllapis wak waynas tanqasurqankuchu mana allin kaqta ruwanaykipaq?
[78 paginapi dibujo/foto]
Kallpachakuy: ¡Amataq saqiychu wak sipaskuna imamanpis tanqasunankuta!