-
Bibliamanta valishca historiaHuillaj (Huillangapaj revista) 2016 | Núm. 4
-
-
CALLARIPI TIYAJ YUYAI | BIBLIACA CUNANCAMAMI TIYAN
Bibliamanta valishca historia
Bibliaca religionmanta parlaj shujtaj librocunahuan mana igual canchu. Bibliaca achca huatacunatami gentecunapaj crishcacunahuan ricunata charishca. Huaquincunaca shujtaj librocunata yallimi Bibliataca alli analizashcacuna. Cutin shujtajcunaca Bibliapi tiyaj yuyaicunaca pandami can nishpami juchachishcacuna.
Por ejemplo, maijan Bibliamanta yachaj runacunaca cunan punllapi tiyaj Bibliacunaca ñaupa quillcashcacunahuan mana igual canchu nishpami dudancuna. Cai yachajcunamanta shujca: “Ñaupa quillcashcacunamanta tucuita alli copiashcataca mana seguroschu canchij” nircami. Shinallataj, “achca huaranga huatacuna qꞌuipami ñaupa quillcashcacunamanta copiacunata rurashcacuna. Pero cai copiacunapica achca panda yuyaicunami tiyan. Ñaupa quillcashcacunahuanca mana igualchu can yuyachin” nircapishmi.
Shujtaj gentecunaca ima religionpi huiñashca cashcamantami Bibliapi tiyaj yuyaicuna cambiashca cashcata yuyancuna. Por ejemplo, Faizal shuti runaca Jesusta mana catij familiapimi huiñarca. Paimanca Bibliaca sagrado libro cajpipish chaipi tiyaj yuyaicunaca cambiashcami can nishpami yachachishca carca. Chaimantami Faizal runaca, “gentecuna Bibliamanta yachachisha nijpica Bibliapi tiyaj yuyaicuna cambiashca cashcata yuyashcamanta paicunamanta desconfiarcani” nirca.
Pero, ¿Bibliapi tiyaj yuyaicuna cambiashcata o mana cambiashcata yachanaca importantechu canga? Caipi yuyashun. Bibliapica Dios imalla ruranatami parlan. Dios imalla ruranata ñaupa quillcashcacunapi mana huillashca cajpica chaicunapi mana confianguimanchu ¿nachu? (Romanos 15:4). Cunan punllapi tiyaj Bibliacunapi panda yuyaicunata churashcata yachaj chayashpaca cambaj trabajopi, cambaj familia ucupi, Diosta adoranapi decisioncunata agllangapajca Bibliapi tiyaj versocunata mana ricunguimanchu ¿nachu?
Cunan punllacunapi Bibliata quillcajcuna mana causajpipish paicuna quillcashca achca ñaupa copiacunatami ricui tucunchij. Quillcashca materialcuna dañarijlla cajpipish, shujtajcuna Bibliata ama charichun jarcajpipish, Bibliapi tiyaj yuyaicunata cambiasha nijpipish ¿Bibliaca ima shinataj tiyashpa catishca? ¿Caimanta yachanaca imamantataj cunan punllacunapi tiyaj Bibliacuna verdad huillacushcata crichun ayudanga? Catij yachaipimi cai tapuicunata cutichishun.
-
-
Bibliaca mana chingarishcachuHuillaj (Huillangapaj revista) 2016 | Núm. 4
-
-
CALLARIPI TIYAJ YUYAI | BIBLIACA CUNANCAMAMI TIYAN
Bibliaca mana chingarishcachu
¿IMAMANTATAJ CASI CHINGARIRCA? Bibliata quillcajcunapish, cai quillcata copiata rurajcunapish papiro y pergaminoa nishcacunapimi escribircacuna (2 Timoteo 4:13). ¿Chaicunapi quillcashcamanta ima shinataj Bibliaca casi chingarirca?
Cai papiro materialca colorcuna llujshishpami pꞌaquirishpa chingarinlla. Ñaupa Egipto llajta ima shina cashcata estudiaj Richard Parkinson y Stephen Quirke runacunaca: “Tiempohuanca papirohuan rurashca hojacunaca desgastarishpami tulluyan, qꞌuipaca polvomi tucun. Rollocuna huaquichishca cajpica moho japijpimi humedadmanta ismun. Cutin pambashca cajpica piricucuna, cꞌurucunami micun. Por ejemplo yuraj hormigami cai rollocunata micun” nircacunami. Rollocunata japishca qꞌuipaca yallitaj luz japijpi, humedad japijpimi huaquin rollocunaca rato dañarishcacuna.
Pergamino materialca papiro materialta yallimi ahuantan. Pero yallitaj humedad japijpi, yallitaj luz japijpica dañarinllami.b Cꞌurucunapishmi cai pergamino materialtaca micunlla. Chaimantami La escritura cotidiana en el Oriente Grecorromano nishcapica, ‘ñaupa quillcashcacunaca cunancamaca ña mana tiyanchu’ ninmi. Biblia cashna shina chingarishca cajpica chaipi imalla huillashcacunapish chingarinmanmi carca.
¿BIBLIACA IMAMANTATAJ MANA CHINGARIRCA? Moisesman cushca leypica Israel llajtata tucui mandajcunataca Génesis, Éxodo, Levítico, Números, Deuteronomio librocunata copiacunata rurachunmi mandarca (Deuteronomio 17:18). Copiajcunaca ñaupa quillcashcacunamantaca achca copiacunatami rurarcacuna. Chaimantami siglo primero tucurinapajca Israel llajta sinagogacunapi, Macedonia llajtapica quillcashca copiacunata liyijcuna carca (Lucas 4:16, 17; Hechos 17:11). ¿Maijan ñaupa quillcashca copiacunaca ima shinataj cunancama tiyashpa catishca?
Mar Muerto chaquishca pamba lado jutcucunapica barromanta rurashca puñucunapimi achca quillcashca copiacunata tarishcacuna. Chai copiacunaca achca huatacuna pasajpipish mana chingarishcachu.
Nuevo Testamentota estudiaj Philip Comfort runaca: “Judiocunaca ñaupa quillcashca rollocunataca barromanta rurashca puñucunapimi huaquichijcuna carca” ninmi. Apostolcuna causashca punllacunapipish chashnallatajmi huaquichijcuna carca. Chashna huaquichijcuna cashcamantami cunan punllapica ñaupa quillcashca rollocunataca barromanta rurashca puñucunapi, amsa ucucunapi, chaquishca pambacunapi tarishcacuna.
¿IMA RESULTADOTAJ TIYASHCA? Ñaupa quillcashca copiacunamanta huaquincunaca más de 2 mil añostami cunancama ahuantashca. Bibliallami achca copiacunata charishca. Achca huatacuna pasajpipish mana chingarishcachu.
a Papiro materialca yacupi tiyaj plantamanta rurashcami can. Cutin pergamino materialca animal caramanta rurashcami can.
b Por ejemplo, casi 250 años huashamanmi Declaración de Independencia de los Estados Unidos punta actataca pergaminopi quillcarcacuna. Pero cunanca chai pergaminopi quillcashcaca asha ashami tucui borrarishpa letracunapish casi tucui chingarishca.
-
-
Jarcaicuna tiyajpipish Bibliaca mana chingarishcachuHuillaj (Huillangapaj revista) 2016 | Núm. 4
-
-
CALLARIPI TIYAJ YUYAI | BIBLIACA CUNANCAMAMI TIYAN
Jarcaicuna tiyajpipish Bibliaca mana chingarishcachu
¿IMAMANTATAJ CASI CHINGARIRCA? Achca politicocuna, religionta catijcunaca mana Dios mandashca shina rurasha nircacunachu. Paicunaca autoridadta charishcamantami gentecuna Bibliata ama charichun, Bibliata ama traducichun jarcarcacuna. Ishqui ejemplocunata ricushun:
Jesús manaraj huacharijpi casi 167 huatapica Seleucia llajtamanta mandaj Antíoco Epífanes runaca judiocuna griegocunapaj religionta catichunmi hebreo shimipi quillcashca copiacunata tucui tucuchichun mandarca. Historiamanta yachaj Heinrich Graetz runaca: “Antíoco Epifanes runata sirvijcunaca japishca rollocunataca lliquishpami rupachircacuna. Cushilla causangapaj Bibliata liyicujta ricushpaca paicunatami huañuchircacuna” nishpami escribirca.
Casi 800 huatacuna huashamanca huaquincunaca Iglesia catolicapi yachachishcacunataca mana catisha nircacunachu. Ashtahuanpish Biblia yachachishcacunamantami predicajcuna carca. Chaita ricushpami religionta pushajcunaca pꞌiñarircacuna. Paicunaca Bibliamanta librocunata charijcunataca iglesiapaj contrami can nishpami juchachircacuna. Salmo librota latín shimipi charichunllami saquircacuna. Iglesiamanta huaquin pushajcuna tandanacushpaca cada parroquiapi huaquin runacunata agllashpami caita rurachun mandarca: “Iglesiapaj contracunata tucui huasicunapi, allpa ucupi tiyaj cuartocunapi mashcaichij. Contracunata japishca huasicunatapish tucuchichij” nishpa.
Bibliata chingachisha nijcuna paicuna munashcata pajtachishca cajpica Bibliapi ima huillashcacunapish chingarinmanmi carca.
1536 huatapi William Tyndale runaca inglés shimimanmi Bibliata traducirca. Chai huatapica contracunaca paita mana huañuchi tucurcacunachu. Ni traducishca Bibliatapish mana chingachi pudircacunachu.
¿BIBLIACA IMAMANTATAJ MANA CHINGARIRCA? Rey Antíoco runaca Israel llajtata tucuchinatami yuyarca. Pero judiocunaca shujtaj llajtacunapimi causanaman rircacuna. Yachajcunaca apostolcuna causashca punllacunapajca chaupi yalli judiocuna Israel llajtamanta llujshishpa shujtaj ladocunapi causanaman rishcatami calculashcacuna. Israelpi tiyaj sinagogacunapica Dios Quillcachishcacunamanta copiacunatami huaquichishpa charijcuna carca. Chai copiacunallatatajmi qꞌuipa huatacunapi causajcunapish liyijcuna carca. Jesusta catijcunapishmi liyijcuna carca (Hechos 15:21).
Casi 800 huatacuna huashamanca Bibliata tucui shunguhuan valorajcunaca paicunata llaquichisha nijpipish Bibliata traducishpa, copiacunata rurashpami catircacuna. A mediados del siglo 15-pica manaraj imprimina maquinacuna tiyarcachu. Pero ñami Bibliamanta huaquin partecunataca 33 shimicunaman traducishca carca. Chai punllacunamantami Bibliata ashtahuan traducishpa, ashtahuan imprimishpa catishcacuna.
¿IMA RESULTADOTAJ TIYASHCA? Reycuna, iglesiapi yachachijcuna Bibliata tucuchisha nijpipish Bibliaca mana chingarishcachu. Ashtahuanpish Bibliataca achca shimicunapimi traducishcacuna. Casi tucui gentecunami Bibliata charincuna. Gentecunaca Bibliapi tiyaj yuyaicunata ricushpami paicunapaj leycunapi churashcacuna. Shinallataj Bibliaca achca llajtacunapi tiyaj shimicunahuanmi ricunata charishca. Achca gentecunapaj causaitapishmi ayudashca.
-
-
Biblia nishcacunata cambiasha nijpipish mana pudishcacunachuHuillaj (Huillangapaj revista) 2016 | Núm. 4
-
-
Masoretacunaca Dios Quillcachishcacunataca alli ricushpami copiarcacuna.
CALLARIPI TIYAJ YUYAI | BIBLIACA CUNANCAMAMI TIYAN
Biblia nishcacunata cambiasha nijpipish mana pudishcacunachu
¿IMAMANTATAJ CASI CHINGARIRCA? Quillcashca materialcuna dañarijlla cajpipish, contracuna Bibliata chingachisha nijpipish Bibliaca mana chingarishcachu. Pero maijan copiata rurajcuna, traductorcunaca Biblia yachachishcacunata apoyanapaj randica paicunapaj crishcacunata apoyachunmi Bibliapi tiyaj yuyaicunata cambianata yuyarcacuna. Huaquin ejemplocunata ricushun:
Diosta adorana lugar. Ñucanchij tiempopi entre siglo segundo y siglo cuartopica Pentateuco Samaritano librota escribijcunaca Éxodo 20:17-pica huaquin yuyaicunatami mirachircacuna. Por ejemplo, chai versopica “Guerizim urcupi. Chaipimi shuj altarta rurangui” nishca yuyaitami mirachircacuna.
Trinidadta crichun apoyajcuna. Bibliata tucui completota quillcashca qꞌuipaca 300 huatacunami pasarca. Chai huatacunapimi Trinidadpi crij shuj runaca 1 Juan 5:7-pica shuj yuyaita mirachirca. Por ejemplo, chai versopica: “Jahua pachapica cai quimsami huillacun. Paicunaca yaya, rimai shuti, jucha illaj espiritumi. Cai quimsaca shujllami” nishca yuyaita mirachishpami escribirca. Cai yuyaica ñaupa quillcashcacunapica mana tiyarcachu. Bibliata estudiaj Bruce Metzger runaca: “Siglo sextomantami Latina Antigua y Vulgata latina nishca Bibliacunapica cai mirachishca yuyaica ashtahuan ashtahuan ricurirca” nircami.
Diospaj shutitami anchuchisha nircacuna. Judiocunaca Diospaj shutita yangamanta nombrana mana alli cashcatami crircacuna. Chaimantami achca traductorcunapish Dios Quillcachishcacunamanta Diospaj shutita anchuchinata decidircacuna. Paicunaca Diospaj shutita churanapaj randica “Dios” o “Señor” nishca titulocunatami churashcacuna. Cai titulocunataca Tucuita ruraj Diosmanta, gentecunamanta, yanga dioscunata adorangapaj cosascunamanta o hasta Diablomanta parlangapajmi utilizan (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).a
¿BIBLIACA IMAMANTATAJ MANA CHINGARIRCA? Ñaupa quillcashcata huaquin copiajcunaca Bibliapi tiyaj yuyaicunatami cambiasha nircacuna. Pero shujtajcunaca alli ricushpami copiarcacuna. Paicunaca masoretacunami carca. Entre siglos sexto y decimocamaca Hebreo shimipi Quillcashcacunatami copiarcacuna. Chai copiacunataca texto masorético nishpami rijsincuna. Paicunaca ama ima yuyaita mirachingapajmi cada palabracunata, cada letracunata cuentajcuna carca. Copiacunata escribicushpa panda yuyaita churashcata yuyashpaca copia ladopimi anotashpa churajcuna carca. Cai masoretacunaca quillcashcacunata cambianataca mana munarcacunachu. Profesor Moshe Goshen-Gottstein nishca shinaca masoretacunapajca quillcashcacunapi tiyaj yuyaicunata cambianaca jatun juchami carca.
Cunan punllacunapica ñaupa quillcashca copiacunaca achcami tiyan. Bibliata estudiajcunaca chai copiacunata ricushpami cunan punllapi tiyaj Bibliacuna imapi pandarishcata yachai tucuncuna. Achca huatacunatami religionta pushajcunaca latín shimipi tiyaj quillcashcacunapica ima panda yuyaicunaca mana tiyanchu nishpa yachachishcacuna. Chaimantami paicunaca 1 Juan 5:7-pi mirachishca yuyaica pandami can nishpa escribircacuna. Chai mirachishca yuyaitaca español shimipi Reina-Valera Bibliapipishmi churarcacuna. Pero, ¿shujtaj tarishca quillcashcacunapica imatataj ricuchirca? Bibliamanta yachaj Bruce Metzgerca: “Latín shimipi tiyaj Bibliapimi 1 Juan 5:7-pi mirachishca yuyaica ricurin. Pero siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo shimicunapi tiyaj ñaupa Bibliacunapica chai mirachishca yuyaica mana tiyanchu” nishpami escribirca. Chaimantami huaquin Bibliacunapica chai mirachishca yuyaita anchuchircacuna. Reina-Valera Bibliata revisashpapishmi chai yuyaita anchuchircacuna.
Casi siglo 1 tucurinapi papirohuan rurashca ñaupa quillca. Cai quillcashcataca Chester Beatty P46 nishpami rijsincuna.
¿Ñaupa quillcashcacunata japishcaca Bibliapi tiyaj yuyaicuna mana cambiashca cashcataca ima shinataj ricuchin? 1947-pica mar Muertopimi rollocunata tarishcacuna. Chaimantami Bibliata estudiaj runacunaca masoretacuna hebreo shimipi quillcashca copiacunata cai rollocunahuan compararcacuna. Cai rollocunaca hebreo shimipi tiyaj copiacuna manaraj tiyajpimi mil años huashaman ña tiyarca. Mar Muertopi tarishca rollocunata investigangapajca shuj equipomi tiyarca. Chai equipomanta shujca: “Rollocunaca más de mil años huashaman judiocuna ñaupa quillcashcata copiashca cajpipish, chaipi tiyaj yuyaicuna mana ima cambiashca cashcata, alli cuidashca cashcatami ricuchin” nircami.
Irlandapi tiyaj Chester Beatty de Dublín Bibliotecapica Griego Shimipi Quillcashca librocunaca casi tucuimi tiyan. Huaquin librocunaca Bibliata escribishpa tucuchishca 100 huatacuna qꞌuipami siglo segundopi rurashca carca. The Anchor Bible Dictionary nishcapica: “Papirohuan quillcashcacunata achca huatacuna huashaman escribishca cajpipish, chaipi mushuj yuyaicuna tiyajpipish Biblia nishcacuna mana ima cambiashca cashcatami ricuchin” nircami.
“Ñaupa quillcashcacunallapi panda yuyaicuna mana tiyashcatami seguros canchij”
¿IMA RESULTADOTAJ TIYASHCA? Ñaupa quillcashca copiacuna Biblia imapi pandaricushcata ricuchinapaj randica verdadta huillacushcatami ricuchin. Chaimantami Bibliaca valishca can. Sir Frederic Kenyon runaca: “Ñaupa quillcashcacunaca Biblia mana llullashcatami ricuchin. Cai quillcashcacunaca achcami can. Biblia shinaca shujtaj libroca mana tiyanchu. Pi Bibliamanta estudiajpish cai quillcashcacunapi ima panda yuyaicuna mana tiyashcataca mana negai tucunchu” nircami. William Henry Green runapish Hebreo Shimipi Quillcashcacunamanta parlashpaca: “Ñaupa quillcashcacunallapi panda yuyaicuna mana tiyashcatami seguros canchij” nircami.
a Caimanta ashtahuan yachasha nishpaca jw.org paginapi Guía para el estudio de la Palabra de Dios páginas 1 al 5, 6 al 13-ta ricui.
-
-
¿Bibliaca imamantataj mana chingarishca?Huillaj (Huillangapaj revista) 2016 | Núm. 4
-
-
CALLARIPI TIYAJ YUYAI | BIBLIACA CUNANCAMAMI TIYAN
¿Bibliaca imamantataj mana chingarishca?
Biblia mana chingarishcamantami cunan punllapica tucuicuna Bibliata liyi tucunchij. Alli traducishca Bibliata liyinata decidishpaca Dios Quillcachishcacunamanta copiacunata liyicushcatami cringui.a Pero, ¿dañarijlla materialcunapi copiashca cajpipish, contracuna Bibliata chingachisha nijpipish, Bibliapi panda yuyaicunata mirachisha nijpipish imamantataj Bibliaca mana chingarishca? ¿Bibliaca imamantataj valishca can?
“Ñuca maquipi Bibliata charishpaca Dios cushca regalo cashcatami crini”
Achca Bibliamanta yachacujcunaca apóstol Pablo shinami caita nishcacuna. Pabloca: “Diospaj shimica, paillatajmi Quillcachishca” nircami (2 Timoteo 3:16). Paicunaca Biblia Diospaj Shimi cashcamanta, Diosllataj paipaj Shimita cuidashcamantami mana chingarishcata crincuna. Callari yachaipi parlashca Faizal shuti runaca dudacunata ama charingapajmi paillataj Bibliata estudianata decidirca. Paica Bibliamanta yachashpaca Jesuspi crinchij nij Iglesiacuna Biblia nishcacunata mana yachachijcuna cashcatami cuentata curca. Shinallataj Bibliapi Yaya Dios cai Allpata shuj paraisota rurana cashcata yachashpami cushilla sintirirca.
Faizal runaca: “Ñuca maquipi Bibliata charishpaca Dios cushca regalo cashcatami crini. Yaya Dios jahua pachapi, cai pachapi tucui cosascunata rurangapaj poderta charijpica ¿manachu Bibliata ñucanchijman cungapaj, Bibliata cuidangapajpish poderta charinga? Pai mana tucuita rurai pudijpica mana tucui poderta charishcatami nicunchijman. Pero, Jatun Dios mana tucuita rurai tucuj cashcata ningapajca ¿pitaj caniyari?” nircami (Isaías 40:8).
a Caimanta ashtahuan yachasha nishpaca 1 de mayo de 2008 huatapi llujshishca revistapi “Cómo escoger una buena traducción de la Biblia” nishca yachaita ricui.
-