Warmaykikunata cuiday mana allinkunamanta

1-3. a) ¿Imakunam warmakunata yanqachan? b) ¿Imaynam tayta-mamakuna kananku allinta uywanankupaq?

¿IMATATAQ rurawaq warmayki escuelaman rinanpaqña kachkaptin wayrantin para chayaramuptin? ¿Mana capayoqtachu kachawaq? Icha, ¿puriytapas manaña atinanpaq hinachu pacharachiwaq? Manam mayqenpas allinchu kanman. Parawan mana nuyunanpaq hinallam pachachinanchik.

² Chaynallataqmi parachkaq hina tukuy mana allinkuna kachkan warmapaqqa: televisionpi, radiopi, pukllaykunapi, amistadpi chaynataq escuelapipas, chaymi tayta-mamaqa allinta tanteaspa cuidananchik. Wakin tayta-mamaqa manam anchatachu kallpanchakunku otaq manam kaqpaqpas hapinkuchu warmankuta cuidanankupaq. Wakinñataqmi tukuy mana allinkuna kasqanrayku llumpayta controlanku chaywanmi warmakunaqa hukmanyasqa tarikunku. ¿Atichwanchu allinta tanteaspa warmanchikkuna uywayta?

³ Atichwanmi. Llumpayta controlaypas otaq munasqanman hina saqeypas manam allinninpaqchu kanman (Eclesiastes 7:16, 17). Hinaptinqa Diosta serviqqa, ¿imaynatam allinta tanteaspa cuidanmanku warmankuta? Chaypaqqa yachasunyá kaykunamanta: escuelapi yachachikuykunamanta, imayna amistadkunamanta hinaspa imaymana pukllaykunamantapas.

¿PITAQ WARMANCHIKMAN YACHACHINAN?

4. Diosta serviq tayta-mamaqa, ¿imapaqtaq warmankuta escuelaman churanku?

⁴ Diosta serviq tayta-mamaqa munankum warmanku escuelaman rispa, leeyta, qellqayta, estudiayta, sasachakuyninku allichayta hinaspa rimakuyta yachanankuta. Escuelapi yachasqankuqa yanapanmanmi kay tiempopi sasachakuykunata atipanankupaq. Chaymantapas educacionniyoqkunaqa allin preparasqataqmi kanku imapi llamkanankupaqpas (Proverbios 22:29).

5, 6. Warmiwan otaq qariwan puñuymanta, ¿pikunamantataq warmakunaqa mana allinta yachanku?

⁵ Chayna kaptinpas warmanchikkunaqa escuelapitaqmi mana allin pensamientoyoq warmakunawan chaqrukunku. Chay warmakunaqa, ¿imanintaq manaraq casarakuspa qariwan otaq warmiwan puñuymanta? Nigeria nacionpim colegiopi kaq hukwan-hukwan pierdekuq chayllaraq sipasyaq warma, qariwan puñuymanta warmamasinkunaman yachachiq. Revistakunata servichikuspan qacha pensamientokunata rimaptinpas atencionwanmi lliw uyariqku. Wakinqa rurarqakum willasqanman hina. Chaymi huknin warma wiksayakuruspan abortasqanpi wañururqa.

⁶ Ichaqa hukmanyanapaq hinam; qariwan otaq warmiwan puñuymantaqa manam warmamasillankuchu rimanku chaymantaqa profesorkunapas rimanmi. Chaymi wakin tayta-mamaqa preocupakunku Diospa nisqanman hina mana yachachiptinku. Chunka iskay watayoq warmi warmapa mamanmi nin: “Warmiwan otaq qariwan puñuymanta rimayllapas mana rimaq religiosokunapa kasqanpim yachaniku. Ichaqa colegiopim warmakunaman aypuchkanku preservativo nisqankuta”, nispa. Kay señoram qosanpiwan hukmanyarurqakuraq warmanman wiñaymasin qari warmakuna huchapakunanpaq rimapayasqanta yacharuspanku. Hinaptinqa, ¿imaynatataq tayta-mamaqa warmankuta cuidanmanku chay mana allinkunamanta?

7. Warmi-qari puñuymanta mana allin yachachikuy kasqanrayku, ¿pitaq warmakunaman allinta yachachinan?

⁷ ¿Huchachu kanman qariwan otaq warmiwan puñuymanta warmanchikkunawan rimayqa? Manam. Tayta-mamaqa willananchikmi kaykunamanta (Proverbios 5:1). Europa law hinaspa Norte América lawpi kaq wakin nacionkunapiqa achka tayta-mamakunam kaykunamantaqa warmankuwan mana rimankuchu. Chaynam África lawpipas, chay lawmanta huk taytam nin: “Kaykunamantaqa manam llaqtaykupiqa warmakunawanqa rimanikuchu”, nispa. Wakin tayta-mamakunaqa piensankum qariwan otaq warmiwan puñuymanta warmakunaman willasqaqa astawanraqmi huchapakunmanku nispa. Ichaqa, ¿imanintaq Diosqa?

¿IMATAM DIOSQA YACHACHIN?

8, 9. ¿Imakunatataq Bibliaqa willawanchik runapa qari kayninmanta hinaspa warmipa warmi kayninmanta?

⁸ Bibliaqa clarotam niwanchik, qarikunapa qari kaynin otaq warmikunapa warmi kaynin imapaq rurasqa kasqanmanta respetowan rimayqa mana hucha kasqanta. Ñawpa tiempopim Diospa llaqtan huñunakuqku yuyayniyoqpas chaynataq ‘wawakunapas’ Moisespa qellqasqan Diospa Leyninta uyarinankupaq (Deuteronomio 31:10-12; Josuey 8:35). Chay qellqapim karqa kayna willakuykuna: qari puñuchkaptin qari kayninmanta kikillanmanta imapas lloqsisqanmanta, warmi killanwan onqosqanmanta, huchapakuymanta, servinakuymanta, qaripuralla kaymanta, familiallanwan kaymanta, animalkunawan kaymantapas (Levitico 15:16, 19; 18:6, 22, 23; Deuteronomio 22:22). Chay tiempopi tayta-mamaqa uyarisqankuman hinachá warmankuta entiendechirqaku.

⁹ Proverbios libropa 5, 6 hinaspa 7 capitulonkunapim kuyakuywan Diosqa consejan huchapakuyman mana urmanapaq. Kay textokunam qawachin huchapakuyqa munapayanapaq hina kasqanmanta (Proverbios 5:3; 6:24, 25; 7:14-21). Ichaqa rimachkantaqmi huchapakuyqa mana allin kasqanta hinaspa mozo-sipaskuna chaymanta cuidakunankupaqpas (Proverbios 5:1-14, 21-23; 6:27-35; 7:22-27). Nintaqmi warmi-qari puñuyqa casado vidallapi allin kasqanta (Proverbios 5:15-20). Bibliapa kayna yachachisqanman hinam tayta-mamaqa warmankuman yachachinanku.

10. Warmanchikkunaman qari kayninmanta otaq warmi kayninmanta respetowan willasqanchik, ¿huchapakuymanchu aysanman?

¹⁰ ¿Huchapakuymanchu warmakunata aysanman kayna yachachiy? Manam; Bibliam nin: ‘Allin ruraq runaqa yachayninwanmi runamasinta libran’, nispa (Proverbios 11:9). ¿Munanchikchu mana allin yachachikuykunamanta warmanchikkuna cuidayta? Huk taytam nirqa: “Respetowanmi warmaykuwanqa wiñasqanman hina qari kayninmanta otaq warmi kayninmanta rimaq kaniku. Chaywanmi warmaykuqa warmamasin qariwan otaq warmiwan puñuymanta rimaptinkuqa kaqpaqpas hapinkuchu”, nispa.

11. ¿Imaynatam warmakunamanqa wiñasqanman hina qari kayninmanta otaq warmi kayninmanta willana?

¹¹ Kay libropi yachamusqanchikman hinam warmanchikkunamanqa taksachanmantapacha qari kayninmanta otaq warmi kayninmanta willananchik. Warmachanchikkunaman cuerponmanta sutin-sutin yachachispaqa mana penqakuspam qari kayninmanta otaq warmi kayninmantapas sutinmanta yachachina. Wiñasqanman hinataqmi cuerponku respetasqa kananpaq yachachinanchik. Kay asuntomantaqa tayta-mamam warmankumanqa yachachinanku qari kayninta otaq warmi kayninta pipas mana qawananpaq nitaq llachpananpaqpas, hinaspapas manam rimanankuchu mana respetowanqa otaq burlakuq hinaqa. Warmachakuna yuyaychayoqña kaptinqa willanataqmi casado vidapi wawakuna imayna rikurisqanta. Mozo-sipasyayta qallarispankuqa yachanankuñam cuerponku imayna cambiananmanta. Pichqa kaq yachachikuypi yachamusqanchikman hinam kaykunamanta willayqa warmanchikkunata amparanqa abusasqa kanankumanta (Proverbios 2:10-14).

¿IMAYNATAM TAYTA-MAMAKUNA WARMANKUTA YANAPANMANKU?

12. Escuelapiqa, ¿imakunamantaraqtaq yachachinku?

¹² Escuelapiqa yachachinkutaqmi tukuy ima kikillanmanta rikurisqanta, nacionninku kuyayta, manam pipas cheqaptaqa rimanchu nispa, chayna yachachikuykunamanta imam cheqap kaqta yachachinankupaqmi tayta-mamaqa preparasqa kananku (1 Corintios 3:19; tupachiy Genesis 1:27; Levitico 26:1; Juan 4:24; 17:17). Allinpaq piensaspankum achkaq profesorkuna ninku universidadpi educakuyqa allinmi nispa. Chayna kaptinpas sapakamam chaypaqqa tanteakunanku. Wakin profesorkunaqa warmakunatam astawanraq hikutanku, universidadpi educakuspam allinqa kanki nispankua (Salmo 146:3-6).

13. Escuelaman riq warmanchikkunata, ¿imaynatam yanapachwan pantay yachachikuykunamanta?

¹³ Mana allin yachaykunamanta cuidanankupaqmi tayta-mamaqa puntataraq yachananku imamantam warmankuman escuelapi yachachisqankuta chayman hina yanapanankupaq. Warmanchikpiqa interesakunam escuelapi imakuna yachamusqanmanta tapuspa. Tapunataqmi mayqen curso gustasqanta mayqen cursowan sasachakusqantapas. Tareankuta ruranankupaqmi kallpanchana, qawanataqmi notankunatapas. Profesorninkunatapas reqsinam, agradecekunam warmanchikta yanapasqanmanta, ninataqmi atisqanchikman hina yanapakunapaqpas.

WARMAKUNAPA AMISTADNINKUNAMANTA

14. Warmakunaqa, ¿imanasqataq allin portakuq amistadta maskananku?

¹⁴ Warmanku mana allinta rimaruptin otaq ruraruptinmi achkaq tayta-mamakuna piñasqallaña tapunku “¿pitaq chaytaqa yacharachisunki?”, nispanku. Mana allin rimaytaqa otaq ruraytaqa yaqa llapanpim escuelapi warmamasinkunamanta yachanku. Warmapas chaynataq yuyayniyoqpas amistadmantaqa imatapas yacharuchwanmi. Apostol Pablom nirqa: “Amayá engañachikuychikchu [...]. Mana allin amistadkunaqa urmachinmi allin kawsaqkunatapas”, nispa (1 Corintios 15:33; Proverbios 13:20). Warmakunaqa chayllam intuchikunku mana allin amistadkunawan. Mana allin tanteoyoq kaspankum amistadninkurayku imatapas ruranmanku otaq rimanmanku. Chaymi allin portakuq amistadkunata maskananku.

15. Tayta-mamaqa, ¿imaynatam yanapanman warmanku allin amistadta maskanankupaq?

¹⁵ Yachasqanchikman hinam warmakunaqa amistadnin akllayta manaraq yachankuchu chaymi yanapana. Amistadnintaqa manam akllapunachu aswanqa wiñasqankuman hinam yachachinanchik imayna portakuq amistadta maskanankupaq. Allin amistadqa Diosta kuyaqkunam hinaspa paypa munasqanman hina kawsaqkunam (Marcos 12:28-30). Warmataqa yachachinanchikmi honrado, llampu sonqo, imapas qokuykuq hinaspa allin llamkaq runata kuyaspan respetananpaq. Familianchikwan Diosta yupaychasqanchikpim yachachinanchik Diosta serviq ñawpa runakuna imayna portakusqankumanta, hinaspam tupachinanchik kay tiempopi iñiqmasinchikkunapa imayna portakuyninwan. Warmanchikkunapaqqa ejemplom kananchik allin amistadta akllaspanchik.

16. Tayta-mamaqa, ¿imaynatataq yachanmanku warmanku imayna amistadwan hukllawakusqanta?

¹⁶ ¿Reqsinchikchu warmanchikpa amistadninkunata? ¿Nichwanchu riqsinanchikpaq wasiman pusamunankupaq? Tapuchwantaqmi warmamasin chay amistadmanta imam nisqanta. ¿Chay amistadqa Diosta serviq hinachu maypipas portakun, icha manachu? Mana chayqa warmanchiktam entiendechinanchik chay amistadqa mana allinninpaq kasqanta (Salmo 26:4, 5, 9-12). Portakuyninpi, pachakuyninpi, rimayninpi warmanchik cambiaptinqa rimachwanmi amistadninkunamanta. Ichapas warmanchikqa chaynata portakuchkan mana allin portakuq warmakunawan kaspa (tupachiy Genesis 34:1, 2).

17, 18. Tayta-mamaqa, ¿imaynatam yanapanman warmanku mana allin amistadwan mana juntakunanpaq?

¹⁷ Warmanchikkunamanqa manam niyllachu-ninanchik allin amistadta maskananpaqqa, aswanqa yanapananchikmi allin amistadta tarinankupaq. Huk taytam nin: “Warmaykutam escuelanpi pelotawan pukllananpaq akllarusqaku. Chaymi señoraywan tiyaykuspayku warmaykutaqa rimapayarqaniku pukllananpaq kaq warmakunaqa mana allin amistad kasqankumanta. Hinaspam nirqaniku congregacionpi warmamasinkunawan pelotawan pukllaq rinaykupaq. Chaynata rurasqaykuqa allinpaqmi karqa”, nispa.

¹⁸ Allin yuyayniyoq tayta-mamaqa yanapankum warmanku allin amistadwan pukllanankupaq. Wakin tayta-mamaqa sasachakunkum warmanku imawan kusirikunanpaq akllapuypi.

IMAKUNAWAN KUSIRIKUYMANTA

19. ¿Bibliapi ima ejemplokunataq qawachiwanchik kusirikuyqa mana hucha kasqanta?

¹⁹ ¿Huchachu kanman kusirikuyqa? Manam. Bibliam nin: “Kanmi asinapaq tiempo. [...] Kanmi tusunapaq tiempo”, nispab (Eclesiastes 3:4). Diospa llaqtanmi ñawpa tiempopi kusirikuqku takiwan, pukllaywan, tusuywan hinaspa watuchikunata willanakuspa. Señorninchik Jesucristopas rirqam casamientoman hinaspa Leviy sutiyoq impuesto cobraq runapa ‘convido’ rurasqanmanpas (Lucas 5:29; Juan 2:1, 2). Jesusqa tiempochakuqmi kusirikunanpaq. Amayá pukllariyta hinaspa asirikuytaqa huchata hinaqa qawasunchu.

20. ¿Imanasqam tayta-mamaqa allinpaq hapinanku warmankunapaq kusirikuyta?

²⁰ Jehová Diosqa ‘kusisqa’ Diosmi (Salmo 104:31). Chaymi payta serviqkunaqa kusisqa kawsakunchik (tupachiy Deuteronomio 16:15). Warmakunaqa wiñasqankuraykum kallpakachayta necesitanku chaymi pukllananku. Kusirikunankupaq allinta tanteaptinchikqa warmakunaqa yuyaytam haypanku. Taytam familiamanta cuentallikuqqa chaymi warmankuna imapi pukllananpaqpas allinta tanteanan. Ichaqa cuidananmi pukllayllamanña mana qokunankupaq.

21. ¿Imanasqataq warmanchikkunata cuidananchik mana allin kusirikuykunamanta?

²¹ Bibliapa willakusqanpi hinam kay sasallaña ‘tukupay tiempopiqa’ runakuna ‘Dios yupaychasqankuta qepancharuspanku kikinkupa munasqallanpiña purichkanku’ (2 Timoteo 3:1-5). Chaymi wakin runakunaqa pukllayllamanña qokurunku. Tukuy imaymana kusirikuykuna kasqanraykum allin rurayninchikkunata mana saqerunapaq cuidakunanchik. Chay kusirikuykunaqa yaqa llapanmi kallpanchan huchapakuyman, maqanakuyman, drogakuyman hinaspa mana allin ruraykunaman (Proverbios 3:31). Hinaptinqa, ¿imaynatam warmanchikkunataqa cuidachwan mana allin kusirikuykunamanta?

22. Tayta-mamaqa, ¿imaynatam warmankuta yanapanmanku kusirikunankupaq kaqta allinta akllanankupaq?

²² Tayta-mamaqa allinta tanteaspam warmankuta yachachinanku imawan hinaspa hayka tiempo kusirikunankupaq. Chaymantapas yachachinankum allin kaqta akllakunankupaq. Chaykunamanta yachachinapaqqa kallpanchakuspam tiempochakuna. Huk kutipim iskay churiyoq tayta qawarqa mayor churin radiopi takita sapa kutilla uyarisqanta. Chaymi taytaqa carronwan llamkayninman risqanpi radiota waqachirqa churinpa uyarisqan takikunata uyarinanpaq hinaspam carronta sayachispanraq qellqarqa chay takikunapa nisqanta. Llamkayninmanta kutimuspanñataqmi warmankunawan chay takikuna uyarisqanmanta rimarqa. Hinaspam sonqonpi kaqta yachananpaq kaynata tapurqa: “¿Imaninkichiktaq kay takimanta?”, nispa. Hinaspam warmankunapa piensasqanta mana piñakuspallan uyarirqa. Chaymantam Bibliawan yuyaymanachirqa hinaptinmi warmakunaqa nirqaku manaña chay takikunata uyarinankupaq.

23. Tayta-mamaqa, ¿imaynatam cuidanmanku warmankuta mana allin kusirikuykunamanta?

²³ Diosta serviq allin yuyayniyoq tayta-mamaqa revisanankum televisionpi warmankupa ima qawasqanta, takikuna uyarisqanta, leesqanta hinaspa imawan kusirikusqankutapas. Chaypaqmi revisanan takikunapa ima nisqanta, peliculakunapa qaranpi fotonkunata, uyarinantaqmi hukkunapa nisqantapas. Achkam hukmanyanku warmakunapaq imaymana kusirikuykuna kasqanwan. Mana allin kusirikuykunamanta warmankuta cuiday munaq tayta-mamaqa peligrokunamanta cuidakunankupaqmi yachachinmanku Bibliawan hinaspa Bibliamanta kayna qellqakunata servichikuspa: Lo que los jóvenes preguntan. Respuestas prácticas (Vol. 1, 2) librokunata, Llaqta Cuidaq hinaspa ¡Despertad! revistakunata.c Tayta-mama rimasqanman hina ruraspanqa warmankunatam allinta qespichinqa (Mateo 5:37; Filipenses 4:5).

24, 25. ¿Imakunata ruraspataq warmanchikkunawan kusirikuchwan?

²⁴ Mana allin kusirikuykunamanta warmanchikkunata cuidanapaqqa kallpanchakunam. Mana allin kaqkunataqa atipananchikmi allin kaqkunata ruraspa mana chayqa warmanchikkunam sasachakuypi tarikunmanku. Achka iñiqmasinchikkunam kusikuywan yuyarinku warmankuwan pukllasqankuta, purisqankuta, viajasqankuta hinaspa amistadninkuman watukusqankutapas. Wakinqa kusirikuyta tarinku uyarinapaq hina leespankum. Wakinñataqmi willakunku asikunapaq hina imapas pasasqankuta. Hukkunañataqmi kusirikuyta tarinku guitarrata tocaspa, pintaspa hinaspa ima ruraykunatapas yachachinakuspa. Kaynakunata ruraspam warmanchikkunata cuidasunchik mana allin kusirikuykunamanta. Kusirikuyqa manam qawayllachu nitaq uyariyllachu. Kuska imatapas ruraptinchikmi astawan kusirikunku.

²⁵ Iñiqmasinchikkunawan kusirikunapaq huñunakuypas allinmi. Ichaqa tanteananchikmi tiemponchikta hinaspa haykata invitananchikpaq chaynataq imayna rurananchikpaqpas, chayna rurayqa warmanchikkunatam kusirichinqa. Hinaptinqa warmakunaqa iñiqmasinchikkunawanmi amistadta ruranqaku (tupachiy Lucas 14:13, 14; Judas 12).

WARMANCHIKKUNAQA ATIPANMANMI MANA ALLIN KAWSAYTA

26. ¿Imayna kayninchiktaq yanapawachwan mana allinmanta warmanchikkunata cuidananchikpaq?

²⁶ Warmanchikkunata mana allin kaqkunamanta cuidanapaqqa anchatam kallpanchakunanchik. Allinta cuidanapaqqa kuyakuymi yanapawasun. Familiapi kuyanakuy hinaspa rimapayanakuy kaptinqa warmanchikkunaqa amparasqam sientekunqa mana allin kaqkunamanta. Chaymantapas aswan allinqa tayta-mamapas chaynataq warmakunapas Jehová Diosta kuyayninkum. Chayna kuyakuyniyoq kaspaqa, manachá warmakunaqa Diospa cheqnisqantaqa imatapas ruranqachu. Chaynallataqmi Diosta tukuy sonqonwan kuyaq tayta-mamaqa kuyapayakuq, llakipayakuq, llampu sonqo kananku (Efesios 5:1; Santiago 3:17). Kaynata kawsakuptinchikqa warmanchikkunapas Dios serviytaqa kusikuywanchá qawanqaku, manachá kamachikuyta hinallachu. Cuentatachá qokunqaku Diosta serviyqa kusisqa kawsakunapaq kasqanta.

27. ¿Imaynatam atipanman familianchik tukuy mana allinkunata?

²⁷ Allinta tanteaspa Jehová Diosta huk sonqolla serviq familiaqa kusisqam servinku, hinaspam kallpanchakunku kay pachapi mana allin kaqkunawan mana chaqrukuspa ‘mana huchayoq hinaspa mana culpayoq’ kanankupaq, chaynapi Jehová Diospa sonqonta kusichinankupaq (2 Pedro 3:14; Proverbios 27:11). Chayna kawsakuq familiaqa Jesucristo hinam kallpanchakunku Diosta serviypi, Satanaspa munachisqan tukuy mana allinta vencespa. Manaraq wañukuchkaspanmi Jesucristo nirqa: “Kallpanchakuychikyá, kay pachapi mana allinkunataqa venceruniñam”, nispan (Juan 16:33). Familianchikpas tukuy mana allinta vencespanqa wiñaypaqmi kawsakunqaku.