¿Imatan yachachiwanchis muyuriqninchispi kaqkuna?

“Tapukuy uywakunata, paykunan yachachisunki, tapukuy phalaq animalkunata, paykunan willasunki. Tapukuy hallp’a pachata, paymi yachachisunki, tapukuy lamar-qochapi challwakunata, paykunan willasunki” (JOB 12:7, 8, Diospa Simin Qelqa).a

UNAYÑAN cientificokuna ingenierokuna ima estudiashanku kay allpanchispi imaymana kaqkunata, plantakunata animalkunatapas; chaykunamanta imaymanata yachanankupaq copiakunankupaq ima. Chay ruwasqankutan reqsikun biomimética nispa. Chhaynapin mosoq maquinakunata ruwanku otaq mejoranku ruwasqaña kaq maquinakunata. Kaypin wakinmanta rimasun, chayta qhawarispa tapurikuy: “¿Pin jatunchasqa kanan imayna ruwasqa kasqankumanta?”, nispa.

Qhopo wasa ballenaq rafran

Avionta fabricaq ingenierokuna, ¿imatan yachankuman qhopo wasa ballenamanta? Jatun ballenakunaqa 30 toneladata jinan llasanku, chayqa cargayoq camión remolque nisqaq llasayninwanmi tupan. Chay ballenaqa 12 metro jina sayayniyoqmi, cuerponqa manan fácil doblakuqchu, rafrayoqtaqmi kanpas. Chaywanpas facil-llatan usqhaylla unupi muyukachanku. Ejemplopaq mijunanpaqmi qhopo wasa ballenaqa juñunasqa kashaq animalkunaq challwakunaq pachan ukhuman jaykun, jinaspan qonqaylla wichayman muyu-muyurispa nadamun.

Investigaqkunan admirasqa kasharanku chay ballenaq muyusqanwan. Muyusqanqa juj metro y medio jinatan miden, chhaynata muyuspan animalkunata mijunanpaq juñun, chaymantataqmi chayman phawaykuspa oqoyrapun. Rafranpa puntankunaqa manan avionpa puntan jina llusk’achu aswanpas wachu-wachu jinan jayku-jayku.

Ballena unu ukhupi muyukachaqtinqa chay wachu-wachukunan yanapan wichayman ratulla oqarikunanpaq. ¿Imaynapi? Natural History nisqa revistan nishan: “Chay wachu-wachukunan kaqtinmi unuqa usqhaylla rafranpa jawanta ordenllapi pasan. Sichus rafranpa puntan llusk’a kanman chayqa, ballenaqa manan chay jinata muyuyta atinmanchu. Unutaq comunta rafran qhepaman rinman, manan wichayman nadaytapas atinmanchu”, nispa.

¿Imakunapin allinninchispaq kanman chay tarisqanku? Avionkunaq rafranta chay ballenaq rafranta jina ruwankuman chayqa, pisillatan necesitakunman wayraq pasananpaq aleronkunata juj piezakunatapas; manan nishuchu kanman accidentekunapas facil-llatan limpiankumanpas. Biomecánica nisqata estudiaq John Long nin: “Yaqapaschá pisi tiempollamanta avionkunapi rikusunchis qhopo wasa ballenaq rafranpi jina wachu-wachu puntakunata”, nispa.

Gaviotaq pharpan

Ingenierokunaqa phalaq animalkunata qhawarispan avionkunaq rafranta ruwaranku. Ichaqa qaynakunallan jujkunatawan ruwallarankutaq. New Scientist revistan willan: “Florida Universidadmanta investigaqkunan probanankupaq juj juch’uy avionta ruwaranku, chaytan juj aparatowan controlanku. Chay juch’uy avionqa allintan phawan, jinaspapas gaviotakuna jinan ratulla uraykamun wichanpas”, nispa.

Gaviotakunaqa imaymana formapin phalanku rafrankuta muyuchispa. Chay revistan nillantaq: “60 centimetrosta mideq juch’uy avionpiqa kashanmi juj motor, chay motormi controlan rafranta kuyuchiq piezakunata”, nispa. Chay rafranwanmi chay juch’uy avionqa altonta phawan, jinaspapas edificiokuna chaupintan ratulla uraykun. Estados Unidosmanta Fuerzas Aéreas nisqapas munashankun chay jina phawaq avionta, chayqa allinpunis kanman jatun llaqtakunapi imaymana clase armakunata maskhanankupaq.

Geco qaraywaq chakin

Runakunaqa imaymanatan yachallankumantaq pampapi puriq animalkunamantapas. Ejemplopaq, kanmi perqanta techonta ima puriq juch’uy qaraywa, chhayna purisqanmantaqa ñaupa tiempopiraqmi admirakuranku (Proverbios 30:28). ¿Imaynapitaq chay qaraywari chhaynata purin?

Chay qaraywaq chakinqa manan pegamentoyoqchu. Aswanpas chaki plantanmi sinchi juch’uy pelochakunawan junt’aykusqa kashan, chaymi vidrio jina nishu llusk’a qhatakunapipas purillan. ¿Imarayku? Chay qaraywa imamanpas saruykuqtinqa chakinwan sarusqan partewanmi qaqata k’askanakun. Chay yanapaq kallpatan reqsikun Van der Waals nispa. Geco qaraywaqa manapunin urmaykunmanchu llusk’a qhatakunapi purispaqa, chhaynapin gravedad nisqa kallpatapas atipan. Runakunaqa manan atisunmanchu makinchista qhatakunaman churaspa seqaytaqa, geco qaraywan ichaqa facil-llata purin; chakinkunapi waranqanpi sinchi juch’uy pelochakuna yanapasqanrayku.

¿Yanapawasunmanchu chay animalchamanta yachasqanku? Geco qaraywaq chakinpi jina k’askanakuq materialta fabricaspaqa Velcrota jinan utilizakullanmantaq. Velcrotapas plantakunata qhawarispan inventaranku.b The Economist revistapin juj runa nin: “Doctorkuna jampispa utilizanankupaqqa geco qaraywaq chakinpi jina k’askanakuq cintan allinpuni kanman”, nispa.

¿Pitan tukuy chaykunamanta jatunchana?

Estados Unidospi NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio) nisqamanta ingenierokunan llank’ashanku juj robot-ta ruwanankupaq. Chay robotqa escorpión jinas purinman pusaq chakiyoq. Finlandia nacionpi ingenierokunan soqta chakiyoq tractorta ruwarunkuña, chayqa jatunkaray kuru jinan qhatakunatapas seqan. Juj t’aqa investigaqkunan p’acha ruwana telata fabricaranku sinchi juch’uy hilochakunayoqta kikillanmanta kichakunanpaq wisq’akunanpaqwan, chhaynapi unu jaykunanpaq otaq lloqsinanpaq; chaytan ruwaranku pinoq rurunpa p’anqanta qhawarispa. Chaymantapas juj empresapin juj carrota ruwashanku pez cofre nisqa challwata qhawarispa, chay challwaqa usqhayllan unupi phawan. Juj cientificokunataq oreja de mar nisqa animalchaq wasa qaranta estudiashanku antibalas nisqa chalecokunata ruwanankupaq.

Kay allpanchispi kaqkunamantaqa imaymanakunatan yachasunman. Cientificokunaqa computadorapin juj listapi waqaychashanku muyuriqninchispi kaqkuna imayna funcionasqanta, ima allin yuyaykuna kasqanta, imaynatan yanapawasunman chaykunata; chay willakuykunaqa waranqapiñan kashan. The Economist revistapi nisqanman jina, ingenierokunaqa chay listapi willakuykunawanmi yanapachikunkuman “fabricanankupaq imatapas necesitaspa otaq imapipas sasachakuspaqa”. Chay listapi rijuriq willakuykunataqa “patente biológico” nispan sutichanku. ¿Ima ninantaq chayri? Pipas otaq ima empresapas imatapas fabrican otaq juj allin yuyayta qon chayqa, paymi chay ruwasqanmanta dueño kasqanta legalizasqata churachikapun. Chaymi chay waqaychasqanku listapi willakuykunamanta rimaspa chay revista nillantaq: “Cientificokunaqa chay listapi allin yuyaykunata willakuykunatapas “patente biológico” nispan sutichanku, chaywanmi sut’ita rikuchinku imatapas fabricakunanpaq yuyayta qoqqa otaq dueñoqa muyuriqninchispi tukuy kaqkuna kasqanta”, nispa.

¿Maymantataq muyuriqninchispi, kay pachapi tukuy kaqkunari chay jina ancha allin yachayta apamuran? Askha investigaqkunan piensanku kay allpanchispi tukuy imaymana kaqkunaqa evolución nisqawan kikillanmanta rijurimunanpaq. Chaykunas rijurinman karan waranqa-waranqa watakuna ukhupi. Wakin cientificokunan ichaqa juj jinata piensanku. Ejemplopaq, juch’uy kuruchakunata estudiaq Michael Behe qelqaran: “Kay allpanchispi tukuy imaymana kaqkunaqa mana iskayanapaq jinan sut’itapuni rikuchin tukuypas ruwasqa kasqanta. Chayqa inglespi rimasqayku jinan, niykun: Sichus juj animal pato jina rikukun, pato jina tuytun, waqan, manataq sapaq animal kasqanta tarikunchu chayqa, sut’itan yachanchis pato kasqanta”, nispa (The New York Times, 2005). Chaywanmi nisharan imapas sut’iña kaqtinqa manaña ima pruebapas necesitakusqanta. Payqa nillarantaqmi: “Sichus sut’ita reparanchis imapas ruwasqa kasqanta chayqa, manan chaytaqa pisipaqchu qhawarinanchis”, nispa.

Yachasqanchis jina, juj avionpa rafranta allinta ruwaq ingenieroqa munanmi llank’asqanta reconocenanchista. Imaymanapi servinanpaq k’askanakuq cintata ruwaqpas, jinallataq aswan allin carrota ruwaqpas. Sichus imatapas fabricasunman jujpa ruwasqanmanta copiakuspa, ruwaqninta mana reconocespa chayqa, leypa contranpi ruwaymi kanman.

Wakin ingenierokunaqa fabricasqankupi imapipas sasachakuspaqa kay allpanchispi tukuy imaymana kaqkunata qhawarispan chaymanta copiakunku allin lloqsinanpaq. Ichaqa chaywanpas paykunaqa ninkun: “Kay allpanchispi tukuy imaymana kaqkunaqa mana piqpa ruwasqallanmi kikillanmanta paqarimuran”, nispa. Ima niwaqtaq, ¿allinchu chay nisqanku? Imatapas fabricanapaq kamasqaña kaqmanta copiakunapaqqa allin yuyayniyoqmi kana ¿riki? Chhayna kaqtinqa, ¿manachu kay allpanchispi tukuy imaymanata kamaqqa allin yuyayta necesitaran? Pitan astawanqa jatunchana, ¿ñaupaqta kamaqtachu, icha kamasqamantaña copiakuspa ruwaqtachu?

¿Imatan sut’ita reparanchis?

Kay allpanchispi tukuy imaymana kaqkunaqa ruwasqan kashan chayqa sut’in kashan. Chaymi askha runakuna salmista jina yuyaykunku. Paymi qelqaran: “Señor Diosníy, ¡mana yupay atiyraqmi ruwasqaykikunaqa! Llapallantan yachaywan ruwarqanki, kamasqaykikunan teqsimuyuntinta hunt’aykun”, nispa (Salmos 104:24). Bibliata qelqaq apóstol Pablopas yaqa chay jinatan nillarantaq: “Diostaqa manaña rikunchischu chaypas, paypa wiñay atiyninpas Diospuni kasqanpas kay pacha kamasqa kasqanmantapachan sut’ita rikukun, arí, imaynachus kasqanqa imachus kamasqankunapin sut’ita reparakun”, nispa (Romanos 1:20).

Ichaqa Bibliapi creeq askha runakunan ninku: “Diosqa evolución nisqawanmi kay pachapi tukuy imaymanata kamaran”, nispa. ¿Chaytachu Biblia yachachin?

[Willakuy]

[Willakuy]

[Willakuy]

¿Maymantataq muyuriqninchispi tukuy kaqkunari chay jina ancha allin yachayta apamuran?

[Willakuy]

¿Pin tukuy imaymanatapas ñaupaqta kamaran?

[Fotokuna/recuadropiwan]

Imatapas copiakunapaqqa allin yuyayniyoqmi kana. Chhaynaqa ñaupaqta tukuy imatapas kamaqqa, ¿manachu allin yuyayta necesitaran?

Kay juch’uy avionqa gaviotaq pharpan jina kaspan tukuy ladoman phawan

Cientificokunaqa geco qaraywaq chakin imayna kasqantan copiakunku, qaraywaq chakinqa manan qhellichakunchu nitaq yupintapas saqenchu. Maymanpas k’askallanmi, teflón nisqallamanmi manaqa

Juj carrotan ruwashanku pez cofre nisqa challwata qhawarispa, chay challwaqa usqhayllan unupi phawan

[Fotota orqoran]

Aeronave: Kristen Bartlett/ University of Florida; pie de geco: Breck P. Kent; pez cofre y vehículo: Mercedes-Benz USA

[Fotokuna/recuadropiwan]

PAYKUNALLAMANTAN ORIENTAKUNKU

Askha animalkunan kusata orientakunku mayman chayanankupaqpas, chaymi rikuchin “aswan yachaysapa” kasqankuta (Proverbios 30:24, 25). Kaypi iskayllamanta yachasun.

◼ Sisikuna ordenpi purisqanku Sisikunaqa mijuna maskhaqmi lloqsinku ichaqa, ¿imaynatan wasinkuman kutipunankupaq orientakunku? Investigaqkunan tariranku wakin sisikunaqa q’apayninkuwan ñanninkuta marcasqankuta. Chaymantapas, sisikunaqa planopi dibujaq jinan señalaq marcakunata churanku chaywan orientakunankupaq. Ejemplopaq, faraón sisikunamantan New Scientist revista nin: “Sisikunaqa wasinkumanta lloqsiq ñantan ruwanku. Chay ñanqa mayninpiqa iskaymanmi t’aqakun, chay t’aqakusqan partepin sisikunaqa juj marcata churanku ángulo de 60 grados nisqata”, nispa. ¿Imapin chay ruwasqanku yanapan? Sisikuna wasinkuman kutipushaspa iskayman t’aqakuq ñanman chayanku chayqa, paykunallamantas rinku marcapi señalaq mayqen ladochus juch’uylla kashan chay ladoman. Chay ñanqa wasinkumanpunis apan. Chay revistan nillantaq: “Ñankuna t’aqakusqanpi chay marca churasqankuqa yanapanmi askha sisikuna facil-llata purinankupaq, astawanqa iskay ñanninta puriqtinku. Chhaynapin mana chinkakunkuchu nitaq yanqa-qasi sayk’unkuchu”, nispa.

◼ Phalaq animalkunata orientaq brújula Askha phalaq animalkunan tiempollanpi maychus chayanankuman chayanku, nishu karuta viajashaspapas, imaymana tiempota pasaspapas. ¿Imaynapin maychus chayanankuman chayanku? Investigaqkunan tariranku phalaq animalkunaqa kay pachata pakaykuq kallpawan otaq campo magnético nisqawan yanapachikusqankuta. Ichaqa Science revistaq nisqanman jina, “chay kallpaqa cambianmi maypi tarikusqankuman jina, mayninpiqa manan k’apajtachu norte ladoman señalan”. Chhaynaqa, ¿imaynapin phalaq animalkuna mana chinkankuchu? Yaqachus jina, cuerponkupi kaq brújula nisqata sapa p’unchay tupachinku inti maynintachus jaykupushan chaywan. Ichaqa chay tupachisqankupas cambianmanmi may partepi kashasqankuman jina, ima killachus kasqanman jina. Chaymi investigaqkuna ninku: “Allinta dirigikunankupaqqa phalaq animalkunaqa cuerponkupi reloj biológico nisqawanñataqchá yanapachikunku, chaymi willan ima tiempopiña kashasqankuta”, nispa.

¿Pin yachayta sisikunaman qoran planopi jina dibujota ruwanankupaq? Pin phalaq animalkunaq cuerponpi churaran brújula nisqata, reloj biológico nisqatapas? Jinaspapas, ¿pin yuyayta qoran chaykunawan pusachikunankupaq? ¿Yanqallamanta paqarispachu chhayna kankuman karan? Icha, ¿juj allin yuyayniyoq Kamaqchu paykunata ruwaran?

[Fotota orqoran]

© E.J.H. Robinson 2004