Tuanga 3
Tetai Tumu Takake o te Pakari Teitei Roa Atu
1, 2. Eaa ra tatou ka akara meitaki ei i te Pipiria?
1 Ko te Pipiria ainei te rekoti o te pakari teitei roa atu? Ka rauka ainei i te reira i te oronga mai kia tatou i te au pau anga mou tikai ki te au ui anga puapinga maata no runga i te akakoroanga o te oraanga?
2 Papu rai ka tau te Pipiria kia akara meitakiia e tatou. Ko tetai tumu koia oki ko tetai puka tuke ua ake rai te reira tei akaputuputuia, tuke tikai mei tetai atu puka. Ka akamanako ana i etai o te au tuatua ka aru mai.
E Puka Tua Maataia i te Ngai Ravarai e te Taito Roa Atu
3, 4. Eia o te Pipiria mataiti?
3 Ko te Pipiria te puka taito roa atu tei tataia, etai au tuanga o te reira kua akapapaia i etai 3,500 mataiti i topa. E manganui i te au anere mataiti te taito i etai atu puka ke tei manakoia ei mea tapu. Te 66 puka mua o te reira kua tataia i etai tauatini mataiti i mua ake ia Buda raua ko Confucius e i etai rua tauatini mataiti i mua ake ia Muḥammad.
4 Te tuatua enua tei rekotiia i roto i te Pipiria te oki ra ki te akamataanga o te pamiri tangata e te akamarama ra e akapeea tatou i te tae anga mai ki te enua nei. Te taki katoa ra te reira ia tatou ki te tuatau i mua ake ka angaiai te au tangata, te orongaanga mai kia tatou i te au tuatua no runga i te tupu anga o te enua.
5. Eia au tataanga taito o te Pipiria te vai nei, me akaaiteia ki te au tataanga noa ua me taito?
5 Etai atu au puka akonoanga, e tei kore i te akonoanga, e iti ua te au kopi o to ratou au tataanga taito e vai nei. Vaitata i te 11,000 kopi tataia o te Pipiria me kare au tuanga o te reira te vaira i roto i te reo Epera e te Ereni, etai o te reira te vaitata ra ki te taime i tataiai te mea mua. Kua vai mai teia noatu e kua tupu te tamate anga kare i manakoia tei raveia no te patoi anga i te Pipiria.
6. Mei teaa te maata i te Pipiria i te tua aere angaia?
6 Pera katoa, ko te Pipiria te puka tua maata ravaia atu i te ao i etai atu puka i te tuatua enua. E tere atu i te toru pirioni au Pipiria me kare au tuanga o te reira kua tua aereia i roto i etai rua tauatini reo. Kua tuatuaia e e 98 patene o te pamiri tangata e Pipiria ta ratou i roto i to ratou uaorai reo. Kare atu e puka ke te vaitata ra ki taua tua aere anga.
7. Eaa te ka tuatuaia no runga i te tu tika tikai o te Pipiria?
7 Pera katoa, kare atu e puka taito te aite atura ki te Pipiria no runga i te tu tika tikai. Te akapapu ra te aronga taineti, tuatua enua, te ko enua, te apii enua, te kite karape i te reo, e tetai atu no runga i te au tataanga Pipiria.
Tika Tikai i te Pae Taineti
8. Mei teaa te tika tikai i te Pipiria i te au mea taineti?
8 Ei akaraanga, koi kore ei te Pipiria i tataia ei puka taineti, te rotai ra te reira ma te taineti mou me akara te reira no runga i te au mea taineti ra. Inara tei roto i etai atu au puka taito tei manakoia ei mea tapu te au peu taineti, te au tika kore, e te au pikikaa. Ka akara ana i etai au akaraanga e a no runga i te tika tikai i te Pipiria i te pae taineti:
9, 10. Koi kore ei e akaata atu i te au manako taineti tau kore o taua tuatau ra, eaa ta te Pipiria i tuatua no runga i te turu anga o te enua?
9 Akapeea te enua i te noo anga i roto i te mareva. I te tuatau taito i te tata angaia te Pipiria, kua vai te tamanako anga e akapeea te enua i te noo anga i roto i te mareva. Kua irinaki etai e te turuia ra te enua e nga erepani e a te tu ra ki runga i te mokotua o tetai onu maatamaata. Kua apii a Aristotle, e tangata kite Ereni e e taineti o te a anere mataiti M.T.N., kare e rauka i te enua te noo ua i roto i te mareva. Mari ra, kua apii aia e kua mou piri te au mea o te rangi ra ki te au apinga ketaketa, te punupunu, ma te punupunu takitai e koropini ra i tetai e tetai. Kua manakoia e tei roto tikai te enua i te punupunu roto rava, e te mou ra te punupunu i vao roa i te au etu.
10 Inara, koi kore ei e akaata atu i te au manako taineti tau kore e te tutu ua te vaira i te tuatau i tataia ei te reira, te akakite ua ra te Pipiria (i te mataiti 1473 M.T.N.): “Kua akauta [te Atua] i te enua ki runga i te kore.” (Iobu 26:7) I roto tikai i te reo Epera, te tuatua “kore” te taangaangaia nei i konei te aite anga “kare e apinga,” e ko teia ua te taime e kiteaiai teia i roto i te Pipiria. Te tutu ta te reira e oronga maira i tetai enua tei akapiniia e te kore te kiteia ra e te aronga kite ei orama umere tikai no te reira taime. Te akakite ra te Theological Wordbook of the Old Testament e: “Te akatutu umere ra a Iobu 26:7 i te ao tei kiteaia e tei runga i te kore, te tapapaanga i te kite anga taineti o te tuatau ki mua.”
11, 12. Inaea te au tangata i marama ei i te tuatua mou o Iobu 26:7?
11 Kua na mua atu ta te Pipiria tuatua tika tikai i ta Aristotle e tere atu i te 1,100 mataiti. Inara, kua apii tamou uaia atu to Aristotle manako e ko te tika anga no etai 2,000 mataiti i muri ake i tona matenga! I te openga ra, i te 1687 T.N., kua nenei a Sir Isaac Newton i tana au kimikimi anga e te noo ra te enua ki roto i te mareva i te pae mai i etai atu au apinga i te rangi ra na roto i te piri anga aiteite, koia oki, te gravity. Inara te vaitata ra te reira ki te 3,200 mataiti i muri ake i te akakite anga te Pipiria ma te mama ua e te tautau ra te enua “ki runga i te kore.”
12 Ae, vaitata i te 3,500 mataiti i topa, kua akakite tika tikai te Pipiria e kare o te enua turu anga kiteia, e tuatua te rotai ra ma te au ture maramaia i ou akenei o te gravity e te aerenga. “I akapeea a Iobu i te kite anga i te tika,” i na tetai tangata kite ei, “e ui anga kare e ngoie ua i te akatikatikaia e te aronga te patoi ra i te akauruanga o te Tuatua Tapu.”
13. Akapeea te tangata i te manako anga no runga i te tutu o te enua i te au anere mataiti i topa, inara na teaa i taui i to ratou manako?
13 Te tutu o te enua. Te akakite ra The Encyclopedia Americana e: “Ko te tutu mua tei kiteia e te tangata no te enua koia oki e mea paraa te reira, e papa ketaketa i rotopu i te ao katoa e pini ua ake. . . . Te manako o tetai enua punupunu kare i arikiia i te ao kia tae roa ki te Renaissance.” Kua mataku etai aronga teretere e ka topa atu ratou ki te ope o te enua paraa. Inara kua akariro te compass e tetai atu au rauka anga kia roa atu te teretere anga i te moana. Ko teia “au teretere anga kia kiteia,” i akamarama ei tetai enetaikoropitia, “kua akaari mai e e punupunu te ao, kare i paraa mei tei irinakiia e te maata anga o te tangata ra.”
14. Akapeea te Pipiria i te akataka anga i te tutu o te enua, e i naea?
14 Inara, kua roa i mua ake i te reira au teretere anga, vaitata i te 2,700 mataiti i topa, kua tuatua te Pipiria: “Nana na tei noo ki rungao i te tua o te enua nei.” (Isaia 40:22) Te tuatua Epera tei uriia i konei “tua” te aite anga katoa e “punupunu,” mei ta etai atu au urianga e taiku ra. Inara, te tuatua ra etai atu au uri anga Pipiria, e, “te koropu o te enua” (Douay Version) e, “te punupunu o te enua.”—Moffatt.
15. Eaa ra te Pipiria i kore ei i akamanaia e te au manako taineti tau kore no runga i te enua?
15 No reira, kare te Pipiria i akamanaia e te au manako taineti tau kore tei totoa aere i taua tuatau no runga i te turuanga o te enua e tona tutu. E ngoie ua te tumu: Te Tata o te Pipiria ko te Tumu katoa ia o te ao e pini ua ake. Nana i anga mai i te enua, no reira kua kite rai aia e te tautau ra te reira ki runga i teaa e eaa te tutu o te reira. No reira, i te akauruanga aia i te Pipiria, kua akapapu aia e auraka etai au manako taineti tau kore kia kapitiia mai ki te reira, noatu e kua irinaki maata ia te reira e tetai atu i taua taime ra.
16. Akapeea te tu maani anga o te au mea ora i te akatika anga ki te au tuatua a te Pipiria?
16 Te maani anga i te au mea ora. “Kua anga iora te Atua ra ko Iehova i te tangata i te onepueu o te enua nei,” i akakite ei a Genese 2:7. Te akakite ra The World Book Encyclopedia e: “Te au mea kemikara katoa i roto i te au mea ora tei roto katoa i te au mea kare e ora.” No reira pouroa te au kemikara o te au mea ora, kapiti mai te tangata, te kite katoaia ra i roto i te enua. Te rotai ra teia ma te tataanga Pipiria te akataka ra i te au mea ta te Atua i taangaanga i te anga mai anga i te au tangata e tetai atu au mea ora.
17. Eaa te tuatua mou e akapeea te au mea ora i te vai anga mai?
17 “I to Ratou Tu.” Te akakite ra te Pipiria e kua anga te Atua i nga tangata mua e mei ia raua kua aere mai etai atu au tangata ra. (Genese 1:26-28; 3:20) Te karanga ra te reira e kua pera rai tetai atu au mea ora, mei te ika, te au manu rere, e te au mamera, te aere maira “i to ratou tu.” (Genese 1:11, 12, 21, 24, 25) Ko teia ta te aronga taineti i kite i roto i te au mea anga natura ra, e te aere maira etai au mea ora mei tetai tu metua aiteite ra. Kare e mea tuke. No teia ra kua akakite te tangata apii physic ko Raymo e: “Te maani ra te ora i te ora; te tupu ra te reira i te au taime ravarai i roto i te au teera ravarai. Inara akapeea te au mea ora kore i te maani anga i te ora? Ko tetai ia o te au uianga kare i rauka i te pauia i te apii anga i te au mea ora, e nei e meangiti ua te ka rauka i te aronga apii i te au mea ora i te oronga mai. I etai tu kua rauka i te apinga ora kore i te akariro i te reira ei mea ora. . . . Penei kua tika tikai ta te tata o Genese i te openga ra.”
Tika Tikai te Tuatua Enua
18. Eaa ta tetai roia i tuatua no runga i te tuatua enua tika tikai o te Pipiria?
18 Te ki ra te Pipiria i te tuatua enua tika tikai i etai atu puka te vaira. Te akakite ra te puka A Lawyer Examines the Bible i te tika anga o te tuatua enua na teia tu: “Koi matakite ei te au tua akainangaro, te au peu e te au akakite anga pikikaa i te tuku i te au tupu anga ki roto i etai ngai mamao o etai tuatau kitea koreia, te aatianga i te au ture mua ta matou te au roia i kite no te pati meitaki anga, e kia ‘oronga te akakite anga i te taime e te ngai,’ te oronga maira te au tua Pipiria kia tatou i te ra e te ngai o te au mea tei tupu ma te tika tikai.”
19. Akapeea tetai tataanga i te tuatua anga no runga i te tuatua enua o te Pipiria?
19 Kua taiku The New Bible Dictionary e: “[Te tangata tata o Angaanga] kua akanoo i tana akakite anga tua i roto tikai i te tuatua enua; kua ki tana au kapi i te au taiku anga o te aronga maata o te oire, te au kavana o te oire, te au ariki, e te vai atura, e te akapapu maira teia au taiku anga e kua tika tikai te ngai e te taime ra.”
20, 21. Eaa ta tetai tangata kite Pipiria e tuatua ra no runga i te tuatua enua Pipiria?
20 I te tataanga i roto i The Union Bible Companion, kua tuatua a S. Austin Allibone e: “Ko Sir Isaac Newton . . . e tangata rongonui katoa ei tangata kimi akaapa i te au tataanga taito, e kua akara matatio i te au Tuatua Tapu. Eaa tana i tuatua no runga i teia tumu manako? ‘Te kite nei au,’ i tuatuai aia, ‘i te au akairo papu tikai o te tu tika i roto i te Koreromotu Ou i to roto i tetai atu tuatua enua [noa ua] kare i tau.’ Kua tuatua a Dr. Johnson e maata ta tatou kite anga e kua mate a Iesu Karaiti i Kalavaria, mei tei akakiteia e te au Evangeria, i tei rauka ia tatou e kua mate a Kaisara Iulio i roto i te Capitol. E tikai, e maata atu ta tatou.”
21 Te kapiti maira teia tataanga: “E ui ki tetai tei manako ekoko i te tuatua mou o te tuatua enua o te Evangeria e eaa tana tumu no te irinaki anga e kua mate a Kaisara i roto i te Capitol, me kare te Emepera ko Charlemagne kua akakoronaia ei Emepera o te Opunga e te Pope ko Leo III. i te 800? . . . Akapeea koe i kite ei e kua ora ana tetai tangata ko Charles I. [o Engarani], e kua tipuia te upoko, e kua riro mai a Oliver Cromwell ei tutara te mono anga iaia? . . . Kua akameitakiia a Sir Isaac Newton no te kite anga i te ture o te gravitation . . . Te irinaki nei matou i te au akakite anga tei tuatuaia no runga i teia au tangata; i te mea e kite anga tuatua enua ta matou no runga i to ratou tika anga. . . . Me, no te akapapa anga i te akapapu anga i teia, te patoi ra etai i te irinaki, te akaruke ra matou ia ratou ei aronga neneva me kare kamakura.”
22. Eaa ra etai i patoi ei i te ariki i te tu tika tikai o te Pipiria?
22 I reira kua akaope teia tumu: “Eaa i reira ta tatou ka tuatua, no te aronga, noatu e e maata te kite anga tei maaniia i teianei i te tu tika tikai o te au Tuatua Tapu, te akatutu ra e kare ratou uaorai i irinaki papu? . . . Papu rai e tumu ta tatou no te taopenga anga e ko te ngakau kare e ko te upoko tei apa;—kare ratou e inangaro i te irinaki i te ka taakaaka i to ratou tu ngakau parau, e ka akakeu ia ratou kia arataki i te au oraanga tuke.”
Rotaianga i Roto e te Papaanga Tikai
23, 24. Eaa ra i tuke ei te rotai anga i roto i te Pipiria?
23 Akamanako ana e kua akamataia tetai puka i te tataia i te tuatau o te Patireia Roma, e kua tae mai ki te au Tuatau Rotopu, e kua akaotiia te reira i roto i teia 21 anere mataiti, ma te aronga tata tukeke tei kapiti atu ki roto. Eaa te tupu anga taau ka tapapa atu i te mea e kua tukeke te aronga tata i roto i ta ratou au angaanga ei au tangata vaeau, ei au ariki, ei kau taunga, ei au tangata tautai, ei tangata akono manu, e ei au taote? Ka tapapa ainei koe i te puka kia rotai e kia tau te manako? ‘Kare!’ ka tuatuai koe. Ina, kua tataia te Pipiria i raro ake i teia au turanga. Inara, te rotai ra i te katoa anga, kare i te au manako ua pera katoa i te au tuatua iti ua ra.
24 Te Pipiria e akaputuputu anga e 66 puka tei tataia tere atu i te 1,600 mataiti e etai 40 aronga tata tuke tuke, te akamataanga mai mei te 1513 M.T.N. e kua ope i te 98 T.N. Kua aere mai te aronga tata mei te au tu oraanga tuke, e manganui kare i aravei ana i tetai atu. Inara, tei tupu mai i roto i te puka te aru ra i tetai tumu tuatua tau, i roto ra, mei te mea atura e kua maaniia te reira e te manako okotai. E kia tuke ki te irinaki anga o etai, kare te Pipiria i te apinga na te au tangata Opunga, inara kua tataia te reira e te au tangata Orieni.
25. Te turu ra te tuatua tika e te papaanga tika o te Pipiria i teea tuatua anga no runga i te aronga tata o te Pipiria?
25 Koi ripoti ei te maata anga o te aronga tata taito i to ratou au tu manuia anga e te au tu meitaki, kua akakite ua te aronga tata Pipiria i to ratou uaorai au tu tarevake, pera katoa te au tu apa ua o to ratou au ariki e te au arataki. Te rekoti ra a Numero 20:1-13 e Deuteronomi 32:50-52 i te au tu apa ua o Mose, e nana i tata i taua au puka ra. Te akapapa ra a Iona 1:1-3 e te 4:1 i te au tu apa ua o Iona, tei tata i taua au tataanga ra. Kua rekoti a Mataio 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; e te 26:56 i te au tu tau kore tei akaariia e te au pipi a Iesu. No reira, te turu ra te tu tika e te akapapaanga tikai o te aronga tata Pipiria i ta ratou tuatua anga e kua akauruia e te Atua.
To te Reira Tutu Tuke Ra
26, 27. Eaa ra te Pipiria i tika tikai ei i te pae taineti e tetai atu manako?
26 Te akakite maira te Pipiria uaorai e eaa te reira i tikai i te pae taineti, tuatua enua, e tetai atu au manako e eaa te reira i rotai ei e tikai. Te akaari maira te reira e ko Tei Teitei Rava, te Atua mana katoatoa, Tei Anga tei maani i te ao katoa e pini ua ake, koia Tei Tata i te Pipiria. Kua taangaanga ua aia i te au tangata tata Pipiria ei aronga tata nona, te akakeu anga ia ratou ma tona mana ririnui kia tata i tana i akauru ia ratou kia tata.
27 I roto i te Pipiria te akakite ra te apotetoro ko Paulo e: “Te au tuatua tapu katoa i tataia ra, e mea akauruia mai e te Atua, e e mea meitaki ei apiianga, ei akoanga, ei akakiteanga apa, e ei akakite mai i te tuatua-tika ra. Kia apa kore te tangata o te Atua, ma te tau tikai i te au angaanga memeitaki katoa ra.” Kua tuatua katoa te apotetoro ko Paulo: “Ka āriki mai ei kotou i te tuatua a te Atua ta kotou i kite ia matou nei, kare kotou i āriki ei tuatua na te tangata, ei tuatua ra na te Atua.”— 2 Timoteo 3:16, 17; 1 Tesalonia 2:13.
28. Noea mai, i reira, te Pipiria?
28 No reira, te aere maira te Pipiria mei te manako o te Tata okotai—ko te Atua. E ma tona mana ririnui, e apinga ngoie ua nana kia akapapu e kua akonoia te tu tikai i tataiai e tae mai ki to tatou tuatau. No teia kua tuatua tetai mana akaaere i te au tataanga Pipiria, ko Sir Frederic Kenyon, i te 1940, e: “Ko te tumu anga openga no etai ekoko anga i te au Tuatua Tapu e kua tae mai kia matou mei tei tataia ra kua akaateaia i teianei.”
29. Akapeea me akatutuia mai to te Atua tu kite i te komunikeiti?
29 Ka rauka i te au tangata te tu karape i te tuku i te au akairo reitio e te tivi ki te enua mei te au tauatini maire i te ngai atea i te rangi ra, e mei te marama katoa. Kua tuku mai te au apinga i te ngai atea i te rangi ra ki te enua te au tuatua e te au tutu mei tetai au paraneta e anere ua atu mirioni maire te mamao. Papu e ka rauka i Tei Anga i te tangata, e Tei Anga i te tangi anga o te reitio, i te rave katoa i teia. E tikai, e apinga mama ua nana i te taangaanga i tona mana ririnui kia tuku i te au tuatua e te au tutu ki roto i te au manako o te aronga tana i iki kia rekoti i te Pipiria.
30. Te inangaro ra ainei te Atua i te au tangata kia kite e eaa tikai tona akakoroanga no ratou?
30 Pera katoa, te vaira te au apinga e manganui no runga i te enua e te oraanga i runga i te reira te oronga maira i te kite anga e te manako maira te Atua i te tangata ravarai. No reira, e mea marama ua e te inangaro maira aia i te tauturu i te au tangata kia kite e koai aia e eaa tona akakoroanga no ratou na te akakite taka meitaki anga i teia au mea i roto i tetai puka—tetai tataanga tamou.
31. Eaa ra i teitei atu ei tetai tuatua akauruia tei rekotiia i tetai tuatua tei tuatua vaa uaia mai?
31 E akamanako, katoa, i te teitei anga o tetai puka tei tataia e te Atua, me akaaiteia ki te akakite anga tei tukunaia mai e te au tangata na roto i te tuatua anga. Kare e tau kia irinakiia te tuatua anga, i te mea ka tapoto te tangata i te tuatua akakite anga, e me tere atu tetai tuatau, ka kore tona aite anga. Ka akakite ratou i te tuatua akakite anga na roto i te tuatua tuatuaia kia tau ki to ratou uaorai manako. Inara kare tetai tataanga tamou, akauruia e te Atua tei rekotiia i ki i te au tarevake. Pera katoa, ka rauka tetai puka i te maani akaouia e kia uriia e raukai i te tangata tatau i te au reo tukeke te puapinga mei te reira. No reira kare ainei e tau ana e kua taangaanga Tei Anga ia tatou i taua au ravenga no te akakite anga i te tuatua? Ae, e mea tau tikai, i te mea e kua tuatua Tei Anga e ko teia tana i rave.
Totou Akatupuia
32-34. Eaa to roto i te Pipiria kare i roto i tetai atu puka?
32 Kapiti mai, te akono ra te Pipiria i te akairo o te akauruanga tu-Atua na roto i tetai turanga meitaki tikai: E puka totou ia tei rauka e te raveia nei i te akatupu anga kare e tarevake.
33 Ei akaraanga, te akapouanga ia Turia taito, te inga anga a Babulonia, te patu akaouanga ia Ierusalema, e te tu anga mai e te inga anga o te au ariki o Madai e Peresia e Ereni kua taputouia ma te akakite anga maata i roto i te Pipiria. Kua tika tikai te au totou anga e kua tauta etai aronga akaapa, ma te puapinga kore, i te tuatua e kua tataia te reira i muri ake i te tupu anga teia au tupu anga.—Isaia 13:17-19; 44:27–45:1; Ezekiela 26:3-6; Daniela 8:1-7, 20-22.
34 Te au totou ta Iesu i oronga no runga i te akapouanga o Ierusalema i te 70 T.N. kua akatupu tika tikai ia. (Luka 19:41-44; 21:20, 21) E te au totou no runga i te “tuatau openga” tei orongaia e Iesu e te apotetoro ko Paulo te akatupuia nei ma te maata i roto i to tatou tuatau.—2 Timoteo 3:1-5, 13; Mataio 24; Mareko 13; Luka 21.
35. Eaa ra te totou Pipiria ka aere ua mai ei mei Tei Anga ra?
35 Noatu te kite, kare e rauka i te manako tangata i te totou tika tikai i te au tupu anga a te tuatau ki mua. Ka rauka ua i te manako o Tei Anga ma te ririnui e te pakari katoa o te ao e pini ua ake, mei ta tatou ka tatau ia 2 Petero 1:20, 21: ‘Te au totou ravarai i roto i te tuatua i tataia ra, kare ïa te mea kimiia e te tangata uaorai. Kare oki to te inangaro o te tangata i tae mai ei te totou i taito ra; ko te au tangata tapu ra o te Atua tei tuatua i ta te vaerua tapu i tuku mai ia ratou ra.’
Te Oronga Maira te Reira i te Pauanga
36. Eaa ta te Pipiria e akakite maira kia tatou?
36 No reira, i tetai au tu e manganui, te oronga maira te Pipiria i te kite anga ei Tuatua akauruia e Tei Teitei Rava. No te reira, te akakite maira kia tatou i te tumu o te au tangata i runga i te enua, eaa ra i maatai te mamaeanga, te aere nei tatou kiea, e akapeea te au turanga i te taui anga ei meitaki te reira. Te akakite maira kia tatou e te vaira tetai Atua teitei tei anga mai i te au tangata i teia enua ma tetai akakoroanga e ka akatupuia tana akakoroanga. (Isaia 14:24) Te akakite katoa maira te Pipiria kia tatou e eaa tikai te akonoanga mou e akapeea e kiteai e tatou te reira. No reira, ko te tumu anake te reira o te pakari teitei te ka akakite mai kia tatou i te tuatua mou no runga i te au ui anga puapinga roa atu o te oraanga.—Salamo 146:3; Maseli 3:5; Isaia 2:2-4.
37. Eaa te ka uiia no runga ia Kerititome?
37 Koi maata ei te akapapu anga o te tu tika tikai e te tuatua mou o te Pipiria, te aru ra ainei tei tuatua e te ariki ra i te reira i ta te reira au apiianga? Ei akaraanga, ka akamanako ana, i te pa enua te tuatua ra e te rave ra i te Akonoanga Kerititiano, koia oki, a Kerititome. Kua rauka ia ratou te Pipiria no etai anere mataiti e manganui. Inara te akaata ra ainei ta ratou e manako ra e te au rave anga i te pakari teitei o te Atua?
[Au Tutu i te kapi 11]
Irinaki a Sir Isaac Newton e te vai ua ra te enua i runga i te kore i te rangi ra kapiti atu ma tetai au apinga i te rangi ra e te “gravity”
Te tutu ta te Pipiria e oronga maira no tetai enua tei koropiniia e te kore te kiteia ra e te aronga kite ei orama umere tikai o taua tuatau
[Tutu i te kapi 12]
Kua mataku etai aronga teretere i te topa anga ki te ope o te enua paraa
[Tutu i te kapi 13]
E maata atu te kite anga e i vai ana a Iesu Karaiti e i ora ana a Kaisara Iulio, te Emepera ko Charlemagne, Oliver Cromwell, me kare Pope Leo III
[Tutu i te kapi 15]
Te tupu anga o te au totou ta Iesu i oronga no runga i te akapou anga o Ierusalema i te 70 T.N. te akapapuia ra e te “Arch of Titus” i Roma